سیری در تاریخ روشنفکری در ایران و جهان

کتاب حاضر علاوه ­بر مقدمه مشتمل بر 9 فصل و 3 ضمیمه است. عناوین فصول کتاب عبارتند از: «فصل اول: کانت و منورالفکری»، «فصل دوّم: منورالفکری چیست؟»، «فصل سوّم: دانشمند، سیاست و حقیقت»، «فصل چهارم: قوام روشنفکری در جهان و ورود و سیر آن در ایران»، «فصل پنجم: معنای روشنفکری»، «فصل ششم: وضع روشنفکری و روشنفکران در شش دهه اخیر»، «فصل هفتم: نظری به روشنفکری دینی»، «فصل هشتم: روشنفکری در بحران» و «فصل نهم: خاتمه و نتیجه».

در پنجاه سال اخیر در باب روشنفکری و کار و بار روشنفکران بسیار گفته و نوشته ­اند. بعضی از این نوشته ­ها گزارش پژوهش است و در بعضی دیگر روشنفکری نقد شده است. این دفتر کمتر صورت گزارش دارد و بیشتر متضمن نقد و نقادی است. اما در این نقد و نقادی غرض مخالفت و موافقت و ذکر حسن و عیب نبوده است. اینکه روشنفکران خدمت کرده ­اند یا خیانت یک بحث است و درک و بیان تاریخ پدید آمدن روشنفکری و امکان­ها و توانایی­های روشنفکران و مقام و اثر ایشان در تاریخ بحث دیگر است. من کاری به خدمت و خیانت روشنفکران نداشته ­ام و حتی به اغراض و مقاصد سیاسی آنان به قصد صدور حکم و تحسین و تقبیح نپرداخته ­ام.

این نوشته در حقیقت گزارش پدید آمدن روشنفکری و ظهور روشنفکران در مرز میان تفکر و ادب و هنر از یک­سو و سیاست از سوی دیگر ـ و احیانا در قلمرو پراکسیس مارکس ـ  و چگونگی ادای وظیفه روشنفکری و افول و پایان ­یافتن تاریخ آنست. پیداست که در شرح تاریخ روشنفکری تفاوتی میان اروپا و آمریکای متجدد و کشورهایی که تجدد را از اروپا اخذ کرده ­اند وجود دارد. این دو صورت روشنفکری لااقل در ظهور و از حیث عملکرد تفاوت­ها دارند. در فصول این کتاب به این تفاوت کم و بیش توجه شده است.

مطلب دیگر تمییز میان منورالفکری و روشنفکری است. همه نویسندگانی که در باب روشنفکری قلم زده ­اند این دو را یکی دانسته ­اند و بعضی حتی مرزی میان دانش و فلسفه و حکمت و شعر و سیاست با روشنفکری قائل نشده ­اند. منورالفکری ناظر به قوام تجدد و طراّحی جهان متجدد است. اما روشنفکری در زمانی به وجود می ­آید که در راه تحقق این طرح در عمل و سیاست مشکلاتی پیدا می ­شود که در آغاز دیده نشده بود. روشنفکر پدید آمدن این مشکلات را به قصور سیاست و سیاستمداران بازمی ­گرداند و رعایت اصول آزادی و عدالت و پایبندی به حقیقت را یادآوری می ­کند یا درست بگوییم روشنفکری نظارت بر حکومت و تذکر به لزوم پایبندی آن به اصول تجدد و رعایت آنهاست. در این نظارت گاهی روشنفکرانی در برابر حکومت می ایستند و به مبارزه بر می ­خیزند یا بر سر حکومت فریاد می­ زنند.

نظارت بر حکومت و فریاد زدن بر سر آن را ناچیز نباید انگاشت، اما در زمانی که اصول تجدد مورد چون و چرا قرار می ­گیرد یا امید به تحقق رویای منورالفکری رو به ضعف می ­رود، دفاع از تجدد نیز دشوار می­ شود و روشنفکران ناگزیر به خلوت خود پناه می­ برند یا راه دیگری پیش می ­گیرند. این نوشته بیان سرگذشت روشنفکری در دوران پایانی تجدد است. دورانی که در آن تکلیف و سرنوشت آزادی و عدالت و حقیقت در تکنیک و با تکنولوژی تعیین می­ شود. در این دوران ظاهراً نیازی به روشنفکری نیست و شاید به همین جهت است که بازمانده ­های نسل روشنفکری پس از جنگ جهانی دوم تقریباً خاموشی گزیده ­اند.

روشنفکران جهان در حال توسعه نیز چون راهیان راه تجددند و می­ توانند حرفی برای گفتن داشته باشند در معرکه و غوغای جهانی­ شدن سرگردان شده­ اند. با پدید آمدن جهان مجازی و مصرف­­ شدن علم و اطلاعات و ادب و فرهنگ اگر روشنفکر دست و پای خود را گم کند بر او بأس و حرجی نیست. مع­ هذا نباید تصور کرد که راه نظر بسته شده است. همیشه و همواره کسانی هستند که در بحرانی ­ترین زمان­ها به راه برون ­شد و به امکانهای آینده می ­اندیشند. پایان روشنفکری پایان تفکر نیست. هنوز و همیشه می­ توان در انتظار گشایش راه بود.

عناوین ضمایم کتاب نیز عبارتند از: «ضمیمه1: نظری به رساله تحقیق در تجدد و ملیت و تناسب این دو معنی با یکدیگر نوشته ابوالحسن فروغی چاپ اول 1309 تهران چاپخانه اتحادیه»، «ضمیمه 2: دین و آزادی و هنر»، «ضمیمه 3: علم و روشنفکری». 

در پایان کتاب نیز فهرست اعلام منتشر شده است.

کتاب «سیری در تاریخ روشنفکری در ایران و جهان» تألیف رضا داوری اردکانی در زمستان سال 1392 به همت انتشارات سخن در 388 صفحه به شمارگان 1650 نسخه به چاپ رسیده­ است.