ارامنه و انقلاب مشروطه ایران

مقدمه :

انقلاب مشروطه ایران یکی از مهم ترین انقلاب هایی است که در قرن بیستم در قاره آسیا اتفاق افتاد. بطور کلی زمینه‌ها و علل آغاز نهضت مشروطه در ایران را می توان در سه بعد فکری، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بررسی کرد : در این زمان به دلیل تلاشهای فکری روحانیان و روشنفکران و افزایش ارتباطات فرهنگی با جهان خارج و انتشار روزنامه‌ها که روز به روز بر تعدادشان افزوده می شد، تحول فکری و فرهنگی بزرگی در جامعه ایران شکل گرفت. از سویی نارضایتی مردم از دولت قاجار، بی‌کفایتی شاهان و مدیران قاجاری، فساد حاکم بر دربار، ساخت سیاسی کشور، نفوذ بیگانگان در ساختار سیاسی و ضعف و تسلیم دولت در برابر آنان که با حضور روز افزون اتباع خارجی همراه شده بود و در کنار اینها؛ آغاز بحران اقتصادی دولت قاجار بعد از شکست در جنگ‌های ایران و روس، از دست رفتن مناطق حاصل‌خیز با عهد‌نامه‌های ترکمانچای و گلستان ،اعطای امتیازات تجاری خاص به بیگانگان که سبب انحطاط سریع اقتصادی داخلی گردید، مشکل نان در اواخر سلطنت ناصر‌الدین شاه و دوران سلطنت مظفر‌الدین شاه… و دهها مشکل دیگر از مهمترین عوامل اقتصادی در شکل گیری انقلاب مشروطه در ایران می باشند.

در این بین اقوام مختلف از جمله ارامنه در حوادث مشروطه نقش بسزایی داشتند. در انقلاب مشروطه ایران چند طیف از ارامنه را می توان شناسایی کرد: اولین طیف،ارمنیان ایران بودند. ارامنه ایران گرچه با تاخیر به انقلاب مشروطه ایران پیوستند، ولی از نظر سیاسی و اقتصادی کمک های بزرگی را به انقلاب انجام دادند.گروه سوسیال دموکرات های تبریز مهمترین تشکل ارامنه ایران بود. این گروه تحت تاثیر انقلاب‌ها و خیزش‌های سوسیالیستی در جهان پای به عرصه سیاست در ایران گذاشت.  داشناک ها و هنچاکیان از دیگر گروه های ارمنی حاضر در انقلاب مشروطه ایران بودند . در فضای سوسیالیست‌زده آن روزهای ایران، گروه‌های سیاسی و اجتماعی با درآمدن در سلک سوسیالیست و کمونیست، به همکاری با مجموعه نیروهای فراملی می‌پرداختند؛ همان نیروهایی که در ایران با مشروطه خواهان علیه قاجارها که از حمایت‌های امپراتوری تزارها برخوردار بود، در یک جبهه واحد قرار داشتند.

در نوشتار حاضر تلاش داریم به معرفی  کتاب «ارامنه و انقلاب مشروطه ایران» نوشته سید سعید جلالی که  از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در سال ۱۳۹۲ در ۲۲۲ صفحه، شمارگان ۵۰۰ نسخه و بهای ۱۳ هزار تومان منتشر شده،  بپردازیم.

چهارچوب اصلی اثر:

 کتاب فوق به چیستی، تبیین جریان‌شناسی سیاسی، بررسی اندیشه‌ها و کارکردهای سیاسی گروه‌های سوسیالیستی ارمنی تبریز و گیلان در جنبش مشروطه ایران از منظر جامعه‌شناسی تاریخی می‌پردازد.کتاب « ارامنه و انقلاب مشروطه ایران»دربردارنده چهار بخش اصلی با نام‌های «نگاهی اجمالی به تحولات اجتماعی جامعه ارامنه ایران از دوره صفویه تا عصر مشروطیت»،‌ «سوسیالیسم ایرانی دو تجربه از گفتمان‌های سوسیالیستی در ایران عصر مشروطه»، «هنچاکیان در انقلاب مشروطه ایران، توأمانی تفنگ و قلم»» و «داشناکسوتیون در ایران (پیروزمردان بدفرجام)» می باشد.

نگاهی به محتوای کتاب :

بخش نخست کتاب با عنوان نگاه اجمالی به تحولات اجتماعی جامعه ارامنه ایران از دوره صفویه تا عصر مشروطیت ؛ موضوعات زیر را مورد بحث و بررسی قرار میدهد: «مهاجرت ارامنه و تاثیر آن بر زندگی اقتصادی و اجتماعی آنان»، «آنارشی و عدم ثبات سیاسی، آسیب جدی جامعه ارمنی»، «دوره قاجاریه و پویایی اقتصادی و اجتماعی ارامنه»، «ارمنیان ایران و انقلاب مشروطیت» .

نویسنده در این بخش به صورت مختصر به بررسی چالش ها و درگیریها و لشگر کشی های دولت صفوی به منطقه قفقاز می پردازد. مهاجرت ارامنه به ایران از دیگر مباحث اصلی نویسنده در این بخش می باشد. گروه کثیری از ارامنه در دوره حکومت شاه عباس کبیر با انگیزه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی به ایران مهاجرت داده شدند و در مناطقی نظیر: خراسان، گیلان و اصفهان اسکان داده شدند. ارامنه به مرور زمان شایستگی های زیادی از خود نشان داده و در دوران اصلاحات شاه عباس در امور نظامی و اقتصادی، توانستند جایگاه رفیعی بدست بیاورند. ارامنه ایران بعد از تثبیت جایگاه خود در ایران، وارد مناسبات اقتصادی در سطح بین المللی هم شدند و از این راه سودهای سرشاری بدست آوردند.در عصر قاجار بخصوص عصر ناصری، ارامنه توانستند با کسب موفقیت های اقتصادی پای به حوزه های دیگر، همانند سیاست بگذارند. بسیاری از رجال سیاسی و فکری این دوره از میان آنان برخاستند. ارامنه این دوره پیوند محکمی با نهاد سیاست برقرار کردند. در جریان انقلاب مشروطه برای مدت کوتاهی در پیوستن به انقلاب مشروطه تعلل ورزیدند ولی در نهایت به انقلاب پیوستند و کمک های شایانی به انقلاب کردند و جایگاه سیاسی و اقتصادی خود را ارتقا بخشیدند.

بخش دوم کتاب با عنوان «سوسیالیسم  ایرانی دو تجربه از گفتمان های سوسیالیستی در ایران عصر مشروطه» می باشد. هشت فصل مورد بحث و بررسی نویسنده در این بخش عبارتند از: 

«آشنایی ایرانیان با سوسیالیسم»، «تجربه قفقازی از سوسیالیسم»، «سوسیالیست‌های پیشرو اما بی‌ادعا»، «حزب دموکرات ایران و نقش سوسیال دموکرات‌های تبریز»، «تیکران درویش و روزنامه ایران نو»، «طرح کمیته نجات ملی» و «تیکران درویش و مقاله ترور» . بسیاری بر این عقیده هستند که نخستین سوسیالیست های ایرانی اعضای حزب اجتماعیون عامیون مرتبط با حزب همت در قفقاز بودند. در این بخش نویسنده با بیان اجمالی پیشینه اندیشه های سوسیالیستی و تاریخچه حزب اجتماعیون عامیون، به بیان پاره ای از عقاید و ایدئولوژی آنان می پردازد و مهمترین ویژگی گفتمانی آنان را تقلید از منابع قفقازی و روسی می نامد و اینکه  چگونه در مواجهه با واقعیت های سیاسی و اجتماعی ایران منفعل و متصلب عمل کردند. نویسنده در ادامه رواج پاره ای از رفتارهای غیر دموکراتیک همانند تاکید بر مجازات، ترور و اطاعت مطلق از بالا دستی ها را از ارمغان های این گروه ها به جامعه سیاسی ایران می داند. در برابر این گروه، نویسنده با ارئه مدارک و شواهدی، نخستین شارحان سوسیالیسم در ایران را گروه سوسیال دموکرات های ارمنی تبریز معرفی می کند و با شکافتن پاره ای از اندیشه ها و رفتارهای آنان به برخورد فعال و پویای ایشان با واقعیت های سیاسی و اجتماعی در ایران اشاره می کند.

بخش سوم کتاب حاضر با عنوان هنچاکیان در انقلاب مشروطه ایران«توامانی تفنگ و قلم» شش فصل با عناوین زیر را بررسی کرده است: «هنچاکیان ایران»، «سوسیال دموکرات‌های گیلان»، «راهبردهای هنچاکیان در مساله ایران»، «یقیکیان و نقش او در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران»، «آراء و اندیشه‌های سیاسی یقیکیان» و «یقیکیان و مساله ارمنی» . 

شرایط اقلیمی و جغرافیایی گیلان به انضمام وضعیت اجتماعی و اقتصادی آن ایالت، بستر مناسبی را برای فعالیت  گروه های سوسیالیستی فراهم کرده بود. هنچاکیان از جمله گروه های بودند که علاوه بر فعالیت در دیگر ایالات ایران در ایالت مذکور نیز حضور فعال داشتند.در حالی که شرایط سیاسی فعالیت در ایران برای داشناک ها به ویزه با حضور یپرم خان در گیلان و سهم بسزای او در فتح تهران مهیا بود و حزب هنچاک به واسطه ریزش نیروها و گفتمان های مبهم و پارادوکیسیکال، دوره سراشیبی و انحطاط خود را سپری می کرد، به ناگاه شرایط فعالیت سیاسی آنها در این ایالت تغییر کرد و مورد توجه محافل سیاسی و فکری قرار گرفتند. هنچاکیان این تاثیرگذاری و احیای فعالیت را مدیون یقیکیان، شخصیت برازنده خود بودند.

از دلایل موفقیت هنچاکیان در گیلان حضور موثر آنان در نهادی های آموزشی و به ویژه در حوزه هنر و در برگزاری نمایشنامه بود. در این مورد نیز حزب، وام دار شخص یقیکیان بود. او نخستین رجل سیاسی ای بود که به نقل و نقد وقایع تاریخی از منظر آزادی خواهی در نمایشنامه ها پرداخت و کوشش وافر نمود تا آموزه های سوسیالیستی و ملی گرایانه را وارد تئاتر نماید.

بخش جهارم اثر حاضر با عنوان داشناکسوتیون در ایران«پیروز مردان بد فرجام»، فصل‌های شانزده‌گانه زیر را بررسی می کند:

«ورود داشناکسوتیون به انقلاب مشروطیت ایران»،‌ «خیزش تبریز و نقش داشناک‌ها»،‌ «داشناکسوتیون و خیزش گیلان»،‌ «یپرم مرد پولادین جنبش مشروطه در ایران»، «سپهدار و فرماندهی کل نیروهای گیلان»، «حرکت به سوی تهران»، «یپرم و ریاست اداره نظمیه»، «اعدام شیخ فضل‌الله نوری و نقش یپرم‌خان»، «آشوب‌های ایالات و نقش یپرم در اعاده امنیت»، «یپرم‌خان و ماجرای پارک اتابک»، «بیم و امید بازگشت شاه سابق به ایران»، «تاثیر فتوحات بر شخصیت و عملکرد یپرم»، «اولتیماتوم، انحلال مجلس دوم و ناکامی مشروطه در ایران با تاکید بر نقش یپرم‌خان»، «نقش یپرم‌خان در ماجرای اولتیماتوم و انحلال مجلس»، «شکاف میان یپرمیان و داشناک‌ها و پایان کار یپرم» و «خروج داشناک از حاکمیت و سیاست کناره‌گیری». 

داشناک ها در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، ایران را به عنوان پلی جهت ارتباط با ارمنستان غربی می پنداشتند، در پی سیاست خشن و سخت گیرهای حاکمیت تزاری در منطقه قفقاز و همچنین پیروزی ترکان جوان، متحد سابق شان بر دشمن مشترک، پیوستن به نهضت مشروطیت ایران را که در آن زمان صبغه ای بین المللی یافته بود به شکل جدی مورد مطالعه قرار دادند. و سرانجام در خیزش مردم ایران حضور یافتند.بدنبال شکست ستارخان در تبریز به علت دخالت نیروهای تزاری، داشناک ها نیز راه گریز در پیش گرفتند. با باز شدن جبهه ای جدید در شمال ایران و شکل گیری جنبش های اجتماعی در آن سامان، داشناک ها نیز به این حرکت ها پیوستند.با پیروزی مشروطه خواهان و با انتصاب یپرم خان به فرماندهی نیروهای نظامی ایران، وی داشناک ها را عملا تحت نام و عنوان خود قرار داد. استیلای مسئولیت های دولتی یپرم خان در بسیاری از موارد داشناک ها را آزار می داد. این در حالی بود که بین یپرم خان و جامعه ایرانی و گروه های مذهبی نیز اختلافات عمیقی وجود داشت. همچنین بسیاری از جنگجویان مشروطه نیز در برابر وی صف آرایی کردند.