چگونه جاده انگلیسی لینچ در قلمرو بختیاریها کشیده شد؟

در بررسی روابط بختیاری‌ها و انگلیسی‌ها، کسب امتیاز احداث جاده تجاری کاروان‌رو توسط کمپانی برادران لینچ که مناطق جنوبی و خوزستان را از طریق سرزمین بختیاری به اصفهان و سایر نقاط مرکزی ایران وصل می‌کرد، نقطه عطفی به حساب می‌آید که بر اساس آن، روابط بین دو طرف شکل رسمی به خود گرفت.

جاده تجاری مذکور که به دلیل کسب امتیاز استفاده از آن توسط برادران لینچ^[1]  به جاده لینچ معروف شد، دارای پیشینه تاریخی طولانی است. این جاده از قدیم به جاده اتابکان شهرت داشته و حتی سابقه احداث آن را به دوران قبل از اسلام رسانده‌اند و چون توسط اتابکان لربزرگ تعمیر شده، به جاده اتابکان معروف بوده است.^[2]

تلاش برای گرفتن امتیاز این جاده از مدت‌ها قبل از واگذاری امتیاز آن شروع شد و به نظر می‌رسد از هنگام حاکمیت محمدتقی‌خان کنورسی (چهارلنگ) و حسینقلی‌خان ایلخانی (هفت‌لنگ) که به دنبال گسترش روابط تجاری با سایر کشورها به ویژه انگلیس از طریق هند بودند، مسئله بازسازی و افتتاح این جاده برای دو طرف، به ویژه دولت انگلیس برای کسب بازار فروش کالا، افزایش نفوذ تجاری مورد توجه بود. از همین‌رو، مزایا و معایب استفاده از این جاده از سوی کسانی همچون لایارد، بیشوب، سایکس و... با سفر به منطقه بختیاری و نقشه‌برداری از آن مورد ارزیابی قرار گرفت و اهمیت استفاده از آن در مقابل سایر راه‌های تجاری مشخص شد.^[3]

سرپرسی سایکس از جمله کسانی است که مطالعاتی پیرامون جاده بختیاری انجام داد و توصیه کرد تا با احداث پل بر روی رودخانه کارون، جاده‌ای به سوی اصفهان کشیده شود. اقدامات بعدی و دخالت برادران لینچ در موضوع و عقد قرارداد و همچنین، تشویق مورتیمر دوراند ــ وزیرمختار قبلی بریتانیا در تهران ــ برای دخالت در این امر نیز در اثر تلاش سایکس انجام گرفت.^[4]  لرد کُرزن^[5]  ــ نایب‌السلطنه هندوستان ــ پس از سفر به ایران نیز نسبت به این اقدام نظر مساعدی ارائه داد.^[6]

هنگامی که دولت ایران درسال 1306ق/ 1888م، فرمان آزادی کشتیرانی بر روی رود کارون را تا سد اهواز برای کشتیرانی خارجی اعلام کرد، جنب و جوش برای اخذ امتیاز احداث جاده لینچ افزایش یافت و برادران لینچ که دارای شرکت کشتیرانی دجله و فرات در بغداد و بصره بودند، برای اخذ امتیاز گام به پیش نهادند و خواستار واگذاری امتیاز جاده تجاری شدند.

برادران لینچ برای تجارت در این منطقه طرح‌های زیادی داشتند و با برقراری ارتباط با یکی از تجار معروف بوشهری به نام معین‌التجار موفق به ایجاد پایگاهی در منطقه خوزستان شده بودند.^[7]  اینک شرکت لینچ باید از همکاری بختیاری‌ها که مسیر جاده از اراضی آنها عبور می‌کرد نیز بهره‌مند می‌شد در غیر این صورت، کوهستانی بودن منطقه و وجود راهزنان محلی، امکان رفت و آمد را سلب می‌کرد. بنابراین، مشکل نفوذ در بین عشایر ساکن در منطقه که عمدتآ بختیاری بودند، در پیش‌رو قرار داشت.

هنری بلوس لینچ برای حل مشکلات و بررسی جاده کاروان‌رو بین شوشتر و اصفهان در اواخر تابستان سال 1889م/ 1307ق به دعوت خوانین بختیاری به منطقه سفر کرد و بدین‌ترتیب مشکل نفوذ در بین بختیاری‌ها و ارتباط با خوانین با سفر لینچ و مساعدت سفارت انگلیس حل شد.^[8]  متعاقب این سفر، لینچ که از نزدیک با منطقه و خوانین آشنا شده بود، سفارت انگلیس را به کمک طلبید. سر فرانک لاسلز ــ وزیر مختار انگلیس در تهران ــ طی نامه‌ای به اکانور ــ نایب کنسول انگلیس در اصفهان ــ به او دستور داد تا وارد عمل شود:

بدین‌وسیله به شما توصیه می‌شود تا همکاری‌های لازم را با نماینده لینچ در ارتباط با کسب اطلاعات دقیق به عمل آورید و برای ایجاد تسهیلات و همکاری‌های بیشتر در تمام زمینه‌ها به خصوص توسعه و گسترش تجارت آن از هیچ اقدامی خودداری نورزید.^[9]

مذاکرات توسط جی. آر. پریس^[10]  ــ کنسول انگلیس در اصفهان ــ پیگیری شد. خوانین بختیاری علاقه خود را به احداث جاده کاروان‌رو اعلام داشتند و معتقد بودند که این امر باعث پیشرفت طوایف زیر فرمان آنها خواهد شد. اما آنها از اینکه مبادا بریتانیا از این جاده برای حمله به شمال کشور یا ضمیمه کردن خوزستان به مستملکات خویش استفاده کند نیز نگران بودند.^[11]  خوانین بختیاری از این بیم داشتند که مبادا با انعقاد این

قرارداد موجباتی فراهم شود تا حکومت ایران یا بریتانیا و برادران لینچ هر کدام به نحوی از انحاء در قلمرو بختیاری نفوذ کنند و برای همین سعی می‌کردند تا مدت‌ها بعد به عنوان رابط بین افراد ایل بختیاری و کارکنان کمپانی لینچ عمل کنند.^[12]

گفت‌وگوها به نتیجه رسید و مذاکرات بین برادران لینچ و خوانین بختیاری و مقامات ایرانی با نظارت سفارت انگلیس آغاز شد؛ زیرا دولت ایران در پاسخ به درخواست برادران لینچ برای واگذاری امتیاز، جهت جلوگیری از تشدید رقابت روس و انگلیس و اعتراض روس‌ها، تصمیم گرفت به جای اعطای امتیاز به برادران لینچ، این امتیاز را به خوانین بختیاری اعطا کند تا ضمن جلوگیری از تحریک روس‌ها، نظر خوانین بختیاری را جلب کرده، از این طریق راه را برای سرمایه‌گذاری خارجی هموار سازد.^[13]

 در این راستا با دخالت کلنل پیکوت^[14]  ــ وابسته نظامی سفارت انگلیس در تهران ــ قراردادی بین میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله ــ وزیر امور خارجه ایران ــ به نمایندگی از طرف دولت و اسفندیارخان سردار اسعد اول ایلخان بختیاری، محمدحسین‌خان سپهدار ایل بیگ و حاج علی‌قلی‌خان بختیاری ــ فرمانده نیروهای بختیاری ــ در تاریخ بیستم ذیقعده 1314ق/27 آوریل 1898م، شامل هشت ماده به امضا رسید. بر اساس ماده اول قرارداد، مدت قرارداد شصت سال بود و بر اساس سایر موارد به خوانین بختیاری اجازه داده شد، احداث و نگه‌داری جاده کاروان‌رو را از طریق اهواز ـ اصفهان که از قلمرو بختیاری عبور می‌کرد، با حق ایجاد کاروانسراهای مورد نیاز عهده‌دار شوند. همچنین ضمن تعیین میزان عوارض راهداری، مهلت شروع به کار به مدت 5/3 سال، معافیت ایل بختیاری از پرداخت عوارض راهداری در آن جاده، معافیت ابزار و ادوات مورد نیاز جهت احداث و تکمیل جاده از عوارض و حق استفاده از سرمایه سرمایه‌گذاران خارجی از دیگر مواد قرارداد بود. البته حفاظت از جاده، پل‌ها و کاروانسراها و مقابله با اشرار و سارقان نیز بر عهده خوانین بختیاری بود.^[15]  این توافق به تأیید میرزا علی‌اصغرخان اتابک ــ صدراعظم دربار ایران ــ و مورتیمر دوراند ــ وزیر مختار انگلیس ــ نیز رسید.^[16]

به دنبال عقد قرارداد بین خوانین بختیاری و دولت ایران، به استناد یکی از مواد قرارداد که حق استفاده از سرمایه‌گذاری خارجی را برای احداث جاده به خوانین بختیاری می‌داد، به دستور وزارت خارجه انگلیس و زیر نظر چارلز هاردینگ ــ دبیر اول سفارت انگلیس در تهران ــ قراردادی بین خوانین بختیاری و برادران لینچ در تاریخ سوم مارس 1898 میلادی / دهم شوال 1315ق در ده ماده به امضا رسید.^[17]

بخش‌هایی از مواد قرارداد به پرداخت وام 500,5 پوندی معادل 500,27 تومان از طرف برادران لینچ به خوانین بختیاری، مدت بازپرداخت، اقساط و سررسید پرداخت اقساط مربوط می‌شد و بخشی دیگر نیز به تعهدات برادران لینچ ارتباط داشت که طی آن، تهیه نقشه، مصالح و ابزار، احداث راهدارخانه و پل، نحوه اخذ عوارض عبور از جاده و چگونگی تعمیر و نگه‌داری جاده پیش‌بینی شده بود. بخش سوم مواد قرارداد به تعهدات خوانین بختیاری در برابر کمپانی لینچ مربوط بود و طی آن، خوانین بختیاری متعهد بودند کارگران محلی و مصالح ساختمانی را با قیمت مناسب فراهم کرده، اراضی مورد نیاز را به طور رایگان در اختیار کمپانی قرار دهند. حفاظت از کارکنان کمپانی لینچ، عدم دریافت مالیات از واردات و اموال متعلق به گیرنده امتیاز نیز از تعهدات طرف ایرانی یا خوانین بختیاری بود.^[18]

یک سال بعد در دسامبر 1899م/1316ق، جاده کاروان‌رو بختیاری رسمآ افتتاح شد.^[19]  در نتیجه افتتاح این راه، میزان حمل کالا از طریق آن به سرعت افزایش یافت؛ 

به‌گونه‌ای که میزان ارزش کالاهای عبوری از 1090 لیره/ 000,60 ریال، معادل 102 تن کالا در سال 1900م/ 1317ق به 3636 لیره/ 000,200 ریال، معادل 1485 تن کالا در سال 1909م/ 1327ق افزایش یافت.^[20]

عقد قرارداد و توافق بین خوانین بختیاری و حکومت مرکزی تهران در اوایل سلطنت مظفرالدین‌شاه، بدون دخالت، هدایت و پشتیبانی مستقیم سفارت انگلیس در تهران امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسید. اهداف و علل این نظارت و دخالت مستقیم انگلستان را می‌توان چنین برشمرد:

الف) حمایت و دخالت انگلیس صرفآ به دلیل حمایت و کمک به یک شرکت انگلیسی انجام گرفت.^[21]

ب) انگیزه انگلیسی‌ها و تلاش آنها در این ارتباط ناشی از رقابت بین دولت مرکزی از یک‌سو و دولت انگلیس از سوی دیگر برای نفوذ در بین ایلات مختلف از جمله بختیاری‌ها و جذب آنها به سوی خود بود.^[22]

ج) اهداف و سیاست‌های انگلیس در چارچوب منافع اقتصادی و تجاری آن کشور قرار داشت.^[23]

د) انگیزه اصلی دخالت انگلیسی‌ها ترس از روس‌ها و احتمال پیشرفت آنها در ایران بود.^[24]

ه ) تغییر تدریجی در سیاست دولت انگلیس بر اساس نظر کارشناسان سیاسی ـ نظامی آن کشور بود و فعالیت برای اخذ و واگذاری امتیاز جاده لینچ در جهت اهداف آنها در ارتباط با عشایر و قبایل انجام شد.^[25]

افتتاح و راه‌اندازی جاده لینچ تأثیر زیادی بر روابط انگلیسی‌ها و بختیاری‌ها گذاشت. در واقع، عقد این قرارداد نه تنها نقطه عطفی در روابط انگلیسی‌ها و بختیاری‌ها، بلکه نقطه عطفی در روابط انگلیسی‌ها و عشایر جنوب غربی ایران بود؛ زیرا در ایام قبل از آن، بین آن دولت و قبایل و عشایر به ویژه بختیاری‌ها تماس‌هایی در حد روابط قانونی و رسمی وجود نداشت.^[26]

پس از عقد قرارداد بین دولت انگلیس و خوانین بختیاری روابط رسمی به وجود آمد و از آن پس مسافران، جهانگردان، جغرافیدانان و افسران انگلیسی به این منطقه سفر کردند و بریتانیا موفق شد نفوذ خود را به طور گسترده‌ای در مناطق بختیاری افزایش دهد.^[27]  از آن پس، دولت انگلیس به طور فزاینده‌ای درگیر مسائل ایل بختیاری شد و به دلیل ضعف حکومت مرکزی، انگلیسی‌ها بر آن شدند تا از بختیاری‌ها به عنوان حافظ منافع خود در برابر دولت مرکزی حمایت کنند و برای کسب وفاداری آنان ناچار شدند پاره‌ای ضمانت‌های سیاسی را به خوانین بختیاری بدهند و امیدوار بودند با دادن این ضمانت‌ها، منافع بازرگانی و راهبردی خود را پایدار سازند.^[28]

پس از آنکه راه برای اعمال نفوذ بیشتر انگلیسی‌ها در بین بختیاری‌ها باز شد، انگلیسی‌ها با اطلاعاتی که پیرامون رقابت‌های درون ایلی و خانوادگی بختیاری‌ها داشتند، در جهت مهار قدرت آنها کوشیدند.^[29]  و در نهایت، به بهانه دفاع از سرزمین هند

در برابر حمله روس‌ها به ساختن این جاده (جاده لینچ) از طریق اهواز و خاک بختیاری به اصفهان، توجه نشان دادند و احداث این جاده را توصیه کردند؛ زیرا با باز شدن رود کارون به روی کشتی‌های خارجی، قبضه کردن بازار تجارت ایران یکی از اهداف اولیه دولت فخیمه انگلیس تأمین شد.