‌‌‌پرونـده‌ کتب «مضره مذهبی»

مقدمه :

آنچه در مقاله  پیش رو عرضه‌ شده  برداشت و  بُرشی گذرا و موضوع‌شناسانه‌ به‌ 623‌ برگ سند است‌ با‌عنوان«کتب مضره مـذهبی‌»که بـه‌ شماره 473612 درپرونده های ساواک ثبت شده است. تمامی این اسناد ( مـشتمل بـرنامه‌ها، دسـتور العـملها، گـزارشها، خلاصه جلسات، نظریات‌‌ کارشناسی‌ ممیزان،خـلاصه مـحتوای کتابها و احکام ابلاغ‌شده‌ ممیزی‌) طی سالهای‌ 1341تا‌ 1357 نوشته و صادر شده‌اند‌ و دارای طبقه‌بندی حـفاظتی (مـحرمانه،خیلی محرمانه، سری) است. این مـجموعه را می‌توان در دو بخش‌ از‌ یکدیگر مـتمایز کـرد:

بخش نخست(عمدتا‌ اسناد‌ شـماره‌‌ 1 الی‌ 60‌) مربوط به دستور‌ العملها‌ و راه‌کارهای ممیزی و صورت جلسات سیاست‌گذاریها است.متأسفانه در این بـخش،سـامان و پیوستگی میان اسناد مشهود نـیست‌ و بـه‌ نـظر‌ می‌رسدکه‌ اسـنادمـنتخب از پرونده‌های متعدد‌ گردآوری‌ شـده‌ اسـت‌.با‌ این‌ حال،  مسائل قابل توجهی در لابلای این اوراق هست که می‌توان از آن مقاله‌ای مستقل فـراهم آورد.

دربخش دوم مـرور اجمالی به اسنادی داریم که ازآنها چنین برمی‌آید کـه دقـت و شدت‌ نـهادهای ذی ربـط مـمیزی-و تشکیلات اداری و اجرایی در نهادهای مـختلف-به مرور کامل‌تر و جدی‌تر شده است. بویژه در فاصله سالهای 1350 تا 1357 نهادهای موظف،کوچک‌ترین فعالیتهای انتشاراتی مـخالف،انـتقادآمیز و مغایر‌ با‌ صلاحدید ممیزی را در کتابها و نـشریات و جـزوات و حـتی تـرانه‌ها زیـر نظر داشته‌اند و نـسبت بـه جمع‌آوری‌ «کتب مضره»بی‌درنگ اقدام می‌کرده‌اند.

واژه شناسی سانسور :

کلمه«سانسور» Censor‌ (انـگلیسی‌) از‌ واژه لاتـینCensere سـاخته شده و معنی آن‌ اندازه‌گیری، برآورد کردن، قضاوت و محاسبه است؛ اما در نزد عموم‌ مردم، پنهان‌کاری و حذف‌ کـردن معنی می‌دهد. این واژه از نظر اغلب نویسندگان و کتابخوانان و روشنفکران‌ مفهومی ناپسند و نفرت‌انگیز دارد‌.

تاریخچه سانسور د رایران 

کاربرد‌ و آشناواری ایـن کلمه هم‌زمان با آغـاز صـنعت چاپ و انتشار روزنامه و کتاب به دوره ناصر الدین شاه قاجار باز می‌گردد. از آن هنگام به بعد، به مرور کلمه«ممیزی» معادل سانسور دانسته و جایگزین‌ شد و بالتبع بارمنفی آن را نیز به خود گرفت. در کنار کـلمات‌ سانسور و ممیزی، واژه هم‌پوشان و مرتبط«تفتیش»بیشتر به گوش اهل نظر آشناست. در معنی‌ سرراستی و ساده سانسور و ممیزی‌،حذف‌ کردن و پوشاندن(امحاء)مطلب یا موضوعی است‌ که سانسورچی یا ممیز وظیفه دارد تـا آن را از آگـاهی و چشم مخاطب دور بدارد. اگر برای‌ سانسور به معنی حاد و خشن کلمه‌ بخواهیم‌ درگذشته‌های دورسابقه‌ای بجوییم، باید به «کتاب‌شویی» و «کتاب‌سوزی» هم نظر کنیم. از این نوع دومی-در ایران-دو واقعه در یاد اهالی کـتاب بـاقی است:

کتاب‌سوزی محمود غزنوی‌ در‌ شهر ری (ر.ک:تاریخ غزنویان،ادموند باسورث)و هلاکو خان مغول در کتابخانه اسماعیلیه در الموت(ر.ک:مقدمه اخلاق ناصری، مجتبی مینوی).البته نوعی کتاب‌سوزی و کتاب‌شویی ارادی و شخصی هم از گذشته‌ها و گذشتگان نقل‌ کـرده‌اند‌ کـه‌ اساسا بر مصلحت‌بینی و عاقبت‌اندیشی صاحبان‌ آثار‌-غالبا‌ درسالهای آخر عمرشان-مبتنی بوده است.اقدام مرحوم علامه طباطبایی در از بین بردن اشعارشان‌ نمونه‌ای مثال‌زدنی است.

چرایی سانسور :

عـموم دولتها‌ و حکومتها‌ بهانه‌ و دلیل خود را برای اعمال‌ سانسور و محدودیت انتشار افکار، «حفظ نظم اجتماعی‌» و «امنیت‌ ملی‌» قلمداد کـرده‌اند، امـا آنـچه در این روال و  روند ملحوظ نظر قرار نمی‌گیرد یا کمتر‌ به‌ آن‌ تـوجه مـی‌شود، رعایت‌ «مصالح ملی» است.

اما وجه‌ جدی‌ و شایع‌ و کم‌وبیش مـنفور سـانسور و مـمیزی همان است که از‌ سوی‌ مـرجع‌ قـدرت فـراگیر-غالبا حاکمیت سیاسی و حکومت-انجام می‌گرفته و مقصود از آن، اغلب حفظ منافع‌ قدرت حاکمه بوده است. در‌ واقع‌ مقصود‌ از اعمال سانسور در آراء و آثار-عمدتا مکتوب-نـگاه‌ داشـت‌ جـامعه در وضع ایستا وجلوگیری ازتحول فکری وسیاسی اجتماع اسـت.ایـن عمل را می‌توان در عنوان«کنترل‌ فرهنگ‌» خلاصه‌ و مشخص کرد.سانسور در نظامهایی که توده مردم‌ به عنوان«رعیت‌»و طبقهء‌ حاکم،«راعـی»قـلمداد مـی‌شوند، قوی‌تر و معمولا با شدت او خشونت همراه بوده است.

مع الوصف گرچه سانسور ممکن است موقتا توانسته‌ باشد‌«صداها را در گلوی قـلمها»خـاموش کـند،اما زمینه تبدیل آنها را به‌«فریادها‌»فراهم‌ کرده است. نیز این واقـعیت‌ غـیر قـابل کتمان است که هرقدر شدت سانسور بیشتر‌ باشد‌،به نحو مضاعف گسست‌ مـیان حـاکمیت و مـردم افزون‌تر می‌شود؛در چنین وضعیتی‌ انرژیها‌ به‌ مرور متراکم می‌گردد و زمینه را برای تکانهای جدی مـهیّا مـی‌سازد.

طبیعی است هرگاه اجتماع انسانی‌ محدودیتهای‌‌ نفس‌گیر را احساس کند به راه گریز و نجات مـی‌اندیشد.بـه هـمین دلیل‌ به‌ رغم‌ آنکه در اواخر عمر رژیم پهلوی،تنها بیش از پانصد کتاب شعر در فـهرست کـتابهای‌ ممنوع‌ قرار‌ گرفته بود(ر. ک:ممیزی کتاب در سال 75،احمد رجب‌زاده)و 23 هزار و صد‌ عنوان‌ کـتاب از دیـد ممیزان‌ گذشته بود،آشکارا معلوم شد که رژیم وقت،نادرست اندیشیده بود که‌ این‌ ممیزان تـوانسته‌اند حـریمهای تعیین شده از سوی آنان را حفظ کنند.(ر.ک:سانسور‌ در‌ آینه،فریبرز خسروی).

ممیزی در دوران پهلوی 

با مـلاحظه آنـچه گـذشت‌، بررسی‌ چگونگی‌ پیدایش، رشد و تکوین سانسور و عملکرد ممیزان دوره‌ پهلوی‌(پدر و پسر)به عنوان یکی از مـوضوعات تـاریخی-و مـضایق فرهنگی-این‌ دوران موضوعیت‌ دارد‌ و بایسته است که درباره آن‌،پژوهشهای‌ درخور صورت‌ گـیرد‌. بـی‌گمان‌‌ مهم‌ترین دستمایه و مستند چنین پژوهش‌هایی اسناد‌ و مدارک‌ مکتوب بازمانده از همان دوره‌ است که می‌باید پیش از هـراقدامی بـازیابی‌ و بازشناسی‌ شوند و دلالت و اعتبارشان احراز گردد.  اسناد ساواک مربوط به ممیزی -که حجمی انبوه‌ و متنوع‌ دارنـد-در مـراکز مختلف اسنادی‌ موجودند‌ و هنوز آن‌گونه‌ که بـاید مـورد رجـوع قرار نگرفته‌اند. سازمانهای درگیر و مجری اقدامات ممیزی در سالهای‌ بین 1350 تا‌ 1352 عبارتنداز: سـاواک،شـورای امـنیت ملی،نخست‌وزیری، وزارت اطلاعات‌ و جهانگردی، وزارت فرهنگ و هنر.

آنـ‌گونه کـه از اسـناد پرونده ساواک تحت عنوان «کتاب های مضره مذهبی »شـماره 21 تـا 31 مـستفاد‌ می‌شود‌،مهم‌ترین تصمیم‌گیری برای اعمال سانسور‌ در‌ سال 52 و 53 گرفته شده که در پی‌ آن«ایجاد واحدی مستقل که محل تشکیلاتی آن در وزارت اطلاعات و جهانگردی»بوده است‌ با چهار‌لایه‌ تشکیلاتی در نظر گـرفته‌ می‌شود‌؛(شورای عالی انتشارات،واحد نظارت و نشر و ارشاد، مرکز کتابشناسی،دبیرخانه و بایگانی اسناد و آمار).

از صفحه 62 تا 623 این پرونده درباره کتابها و جزوه‌های منتشر شده،یا در دست چاپ و انتشار‌ فعالان‌ مذهبی-سـیاسی اسـت که در فاصله سالهای 42 تا 57 اقدامات امنیتی در مورد آنان‌ صورت گرفته(دستور جمع‌آوری کتاب-تعقیب و دستگیری نویسنده)و نظر قطعی صادر شده‌ است.به منظور‌ نظم‌دهی‌ و دست‌یاب شدن‌ نتایج مورد نـظر از ایـن مجموعه انبوه-که متأسفانه دارای‌ افتادگیها و نارساییها و ناپیوستگیهاست-این بخش از مقاله‌ حاضر در چند قسمت ارائه می‌شود.

مصادیق  سانسور کتاب ،جزوه ها و نویسندگان در دوران رژیم پهلوی 

الف:سیاهه نام کتابها و جزوه‌ها‌ و نویسندگان‌ آنها‌ به انـضمام تـاریخ اظهار رأی‌ بررسان

1-(62-63) مرز بین دیـن و سـیاست. مهدی بازرگان(س 54)، درلیست «کتب‌‌مضره‌» منظور شده است. 1

2-(64-65)استعلام از ریاست ساواک دربارهء کتاب تنبیه الامه‌ و تنزیه‌ المله‌.آیت الله‌ نائینی.

3-(66)مخالفت با نشر مـجلهء شـماره........مبادی الاسلام،به دلیـل آنـکه در‌ آن از [امام‌]خمینی نام برده شده است(سال 42).

4-(68-69)مخالفت با‌ نشر سخن‌رانی مهندس مهدی‌ بازرگان‌،زیرا مضر تشخیص‌ داده شده است.

5-(73-70)خداپرستی و افکار روز.مهدی بازرگان(س 42).مضر تشخیص داده‌ شده است.2

6-(73-75)مذهب در اروپا و احتیاج روز.مـهدی بـازرگان(س 42)؛«انتشار آن‌‌ صحیح به نظر نمی‌رسد.»3

7-(76-78)بی‌نهایت کوچکها-پراگماتیسم در اسلام-مهدی بازرگان(س 42)، «انتشار این قبیل کتب بر خلاف مصالح عالیه کشور است.»4

8-(79-84)انقلاب اسلام.سید علی ابو‌ الاعلی‌ مودودی.تـرجمهء غـلامرضا سعیدی‌ (س 42)،«انـتشار بر خلاف مصالح عالیه کشور و مطالب آن نسبت به ایران قدیم‌ مغرضانه است).مرجعیت و روحانیت.به قلم جـمعی از جمله علامه طباطبایی و مرتضی مطهری‌،تحریک‌کننده‌ معرفی شده است.

9-(85)مطهرات در اسـلام.مـهدی بـازرگان(س؟)،«بهتر است این کتاب نشر نشود».5

10-(86-111)رسالهء احکام.(امام)خمینی(س 42)چاپ و انتشار آن ممنوع شده‌ است‌.

11‌-(112)سخن‌رانیهای فـلسفی.‌ ‌مـحمد تقی فلسفی(س؟)گزارش دربارهء فروش و استقبال از کتاب.6

12-(113)اسلام و مکتب مبارز و مولد.مهدی بـازرگان(س؟)گـزارش دربـارهء فروش‌ و استقبال از کتاب.7

13-(114-115‌)پرتوی‌ از‌ قرآن،آیت الله طالقانی‌8و سرگذشت‌ فلسطین‌،ترجمه‌‌ علی اکبر هاشمی رفسنجانی،9(سال؟)چـاپ هردو کتاب گزارش شده است.

14-(116-125)کشف الاسرار،(امام)خمینی.گزارش دربارهء پیدا شـدن‌ این‌ کتاب‌‌ در خوی و اعـلام«مـضره»بودن کتاب.(سال 42‌).10‌

15-(126-136)اسلام و دیگران،سید قطب،ترجمه سید محمد شیرازی(سال42،43) ازنوع «کتب مضره» شناخته‌ شده‌ است‌.11

16-(137)فقر و غنا،شیخ محمد منتظر یزدی(سال؟).چون‌ در جواب این سئوال که‌ چه چـیزهایی موجب قساوت قلب می‌شود در صفحه 50 کتاب آمده است:«از‌ جمله‌‌ موجبات‌ قساوت قلب مجالست با سلطان می‌باشد،این کتاب در سیاههء«کتب‌ مضره‌» جای داده می‌شود.12

17-(138-140)سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار،علی اکـبر هـاشمی‌‌ رفسنجانی‌(سال‌ 43)،از«کتب مضره»است.13

18-(141-142)ظهور ولایت در‌ غدیر‌،مؤلف‌(؟)سال(43)،در صورت حذف‌ تصویر(امام)خمینی،نشر آن بلامانع اعلام شده است‌.14‌

19‌-(153-156)فقر از نظر اسلام.سید احمد طیبی شبستری(سال 43).چون‌ مـؤلف‌ فـقر‌ را زمینه‌ساز انقلاب دانسته،این اثر از«کتب مضره»شناخته شده است.15‌

20‌-(157‌-168)پرتوی از جمال انسانیت/تفسیر سورهء یوسف،صالحی‌ نجف‌آبادی،با اصلاحات در مقدمه‌ چاپ‌ آن بلامانع اعلام شده است(چون پیش از ایـن‌ تـذکر،ساواک بر او‌ مؤثر‌ دانسته‌ شده است).16

21-(172-174)نمونه‌های اخلاقی در اسلام،شیخ محمد حسین کاشف الغطاء‌ (سال‌ 44).«چون کلیهء مندرجات آن حمله به دولت امریکا می‌باشد و با در‌ نظر‌ گرفتن‌‌ روابط حسنه فیمابین دولت شـاهنشاهی بـا دولت مـزبور،کتاب مورد بحث مضره‌ مـی‌باشد.»

22-(175‌)مـکتب‌ تـشیع‌(مجموعه مقالات محمد تقی فلسفی،گلزادهء غفوری، سید ابو الفضل موسوی زنجانی‌)(سال‌ 54)بر خلاف عفت عمومی و مضره اعلام شده‌ اسـت.17

23-(176-191)شـیعه و زمـامداران خودسر‌.تألیف‌ جواد مغنیه/ترجمه مصطفی‌ زمانی‌18(سـال 44)،بـه سبب مطالب تحریک‌آمیز‌ از‌«کتب مضره»دانسته شده است. مقدمه مترجم‌ بر‌ کتاب‌ اهمیت داشته است.سال 48 این کتاب‌ بـه‌ نـام دیـگر چاپ‌ می‌شود،بلافاصله دستور جمع‌آوری آن صادر می‌شود.19

24-(192‌-193‌)اسلام و تبعیضات نـژادی،علی حجتی‌ کرمانی‌(سال؟)دستور جمع‌آوری‌ کتاب‌ صادر‌ شده است.20

25-(194-196‌)با‌ ضعف مسلمین دنیا در خطر سقوط،مصطفی زمانی(سـال 44) دسـتور جـمع‌آوری‌ کتاب‌ صادر شده است.21

26-(204‌-209)آینده اسلام و امواج‌ خطرناک‌،مالک بن نـبی،تـرجمه مصطفی‌‌ زمانی‌(سال 45)دستور جمع‌آوری کتاب صادر شده است.

27-(211-213)پیمان جوانمردان‌.سید‌ غلامرضا سعیدی(سال 45)چـون‌ بـه‌ نـظر‌ ممیزان مطالب تحریک‌آمیز‌ در‌ کتاب وجود داشته است‌ دستور‌ جمع‌آوری آن را داده‌اند. 28-(216)دنیا در خـطر سـقوط،مـصطفی زمانی(سال 44‌)،از‌«کتب مضره»شناخته‌ شده است.

29‌-(218‌-222)گفتار‌ شیعه‌ در‌ اصول و فروع،شمس الدین‌ نـجفی(سـال 45)، دسـتور جمع‌آوری کتاب صارد شده است.22

30-(223-224)هوچیان و عوام‌فریبان‌،مؤلف‌(؟)(سال 45)،دستور جمع‌آوری کتاب صادر‌ شـده‌ اسـت‌.

31‌-(226‌-227)بازگشت از‌ ویتنام‌،ترجمه منوچهر کیا،سال(؟)چون«حاوی‌ مطالب انتقادآمیز از روش سیاست دول غرب در ویـتنام»بـوده‌ اسـت‌ جزو‌ کتب مضره‌ شناخته شده است.

32-(229‌-233‌)آینده‌ در‌ قلمرو‌ اسلام‌،ترجمه سید علی خامنه‌ای(سال؟)دسـتور جـلوگیری از توزیع آن صادر شده است.23

33-(234-237)زن و آزادی،سید رضا صدر(سال 45)از توزیع آن جلوگیری‌‌ شده است.24

34-(238-240)شـیعه و مـهدویت،حـبیب اللّه مرزوقی شمیرانی(سال؟)به سبب‌ مطاب تحریک‌آمیز و اغواکننده،دستور جمع‌آوری کتاب داده شده است.یکی از دلایل اغـواگری کـتاب به نظر‌ ممیزان‌،جمله اهدائیه مؤلف است:«کتاب خود را به نایب‌ امـام زمـان مـرجع عالی‌قدر پیشوای عظیم الشأن...که دنیای شیعه هرگز فراموشش‌ نخواهد کرد با کمال افتخار تـقدیم مـی‌نمایم.»مـمیز‌ کتاب‌ نوشته«به طوری که استنباط می‌شود منظور نویسنده از درج مطالب فوق آقـای خـمینی بوده و برای باز بودن راه فرار از ذکر نام‌ وی‌ خودداری و به جای آن نقطه‌گذاری‌ نموده‌ است.»

35-(241)اندلس،سـرزمین خـاطره‌ها(مؤلف و سال؟)از کتب مضره شناخته شده‌ است.25

36-(242-246)ابراهیم بت‌شکن،مصطفی زمانی(سال 45)اغـواکننده‌ تـشخیص‌‌ داده شده است.26‌

37‌-(250)زن و انتخابات،زین العابدین قربانی،بـا مـقدمه نـاصر مکارم شیرازی.27

38-(251)اسلام جوان-تبعیضات نژادی،مـهدی بـازرگان(سال 45)مضر شناخته‌ شده است.28

39-(253)السیوف‌ البارقه‌(شیخ ذبیح الله محلاتی)(سال 45)حاوی مـطالب‌ اهـانت‌آمیز و تحریک‌کننده شناخته شده است.

40-(254-256)سـیستم حـکومت اسلامی،یـحیی نـوری،دربـاره کتاب از سوی‌ وزارت فرهنگ و هنر از ساواک‌ اسـتعلام‌ شـده است‌.29

41-(257-259)در ثمین و ماء معین،سید مجتبی زنجانی(سال 45)به دلیل‌ «مطالب تـحریک‌آمیز‌ و دور از حـقیقت»،دستور جمع‌آوری و جلوگیری از توزیع آن‌ داده شـده‌ است‌.30‌

42-(260)ذبح گاو و گـوسفند بـه وسیله ادوات الکتریکی.سید عبد اللّه شـیرازی(سـال‌ 54)به عنوان‌«‌‌کتب‌ مضره»قلمداد شده است.

43-(262-265)اسلام پیشرو نهضتها،محمد مصطفوی و غـلامحسین‌ حـقانی‌، (سال‌ 54)بررسی شده است.

44-(266-267)دیـن و سـیاست،فـرهنگ نخعی(سال 43)،نـظر دادهـ‌ نشده است.

45-(268)در مکتب اسـلام.جـواد مرتجی(سال 45)به علت‌ وجود عکس امام‌ خمینی‌ در‌ کتاب«انتشار آن به صلاح نیست».

46-(269-270)اسـلام و اسـتعمارگران،ترجمه مصطفی زمانی(سال؟)«حاوی‌ مطالب تـحریک‌کننده و زنـنده می‌باشد».

47-(271)بـاد و بـاران در قـرآن،مهدی بازرگان(سال 46)بـه شرط‌ حذف دو جمله در کتاب چاپ آن بلا مانع تشخیص داده شده است.31

48-(272-279)جنایات تاریخ،سید جعفر شـهیدی.(سـال 46)به شرط حذف دو جمله در کتاب‌ چـاپ‌ آن بـلا مـانع تـشخیص داده شـده است.32

49-(281)در سال 46،عـجز دسـتگاههای اطلاعاتی از نشر کتابهای مذهبی-مضر و تحریک‌آمیز-اظهار شده است.

50-(282-283)حسین بن‌ علی‌(ع)را بهتر بشناسیم(مؤلف؟)(سال؟).در لیست‌ کـتابهای مـضره قـرار گرفته است.33

51-(285)نقشه‌های استعمار در مبارزه با دیـن،مـصطفی هـاشمی(سـال 46) دسـتوری داده نـشده است.

52-(286‌-287‌)یکتاخدای جهان‌آفرین.سیدمحمدشیرازی توزیع آن بلامانع تشخیص داده شده است.34

53-(288)جلوه مسیح،محمد جواد حجتی کرمانی(چاپ 42-بررسی شده 46) در‌ سیاهه‌ کتابهای‌ مضره قرار گـرفته است.

54‌-(289‌)منظومه‌ حیات جاویدان،مؤلف(؟)(سال 45)کتاب مضره شناخته شده‌ است.35

55-(290-293)گفتار وعاظ،مؤلف(؟)(سال 48)تذکر داده‌ شده‌ که‌ در آن مطالب‌ دوپهلو نباید وجود داشته باشد‌.36‌

56-(296-299)جهاد و شهادت،آیت اللّه طالقانی(سـال 46)،بـه عنوان کتاب‌ مضره دستور جمع‌آوری آن صادر شده‌ است‌.37‌

57-(300-306)خواسته‌های بشر،علی مشکینی(سال 46 و 49‌ و 51)پیاپی‌ دستور داده شده که باید جمع‌آوری شود.38

58-(307)فکاهیات،ابو القاسم حالت(47)به‌ سبب‌ اشعاری‌ که عـلیه رضـا شاه در چاپ اول کتاب(1326)بوده مضره‌ شناخته‌ شده است.39

59-(308-311)اسلام و حقوق کارگران،سید جعفر شیخ الاسلام(سال 47)، مطالب‌ آن‌ اغواگر‌ و تحریک‌کننده معرفی شده اسـت.

60-(313-316)تـحریر الوسیله،(امام)خمینی(سال‌ 47‌).چـون‌«در پارهـ‌ای از کتاب تحریر الوسیله مطالب مضره و مخالف مصالح کشور درج شده»دستور‌ داده‌اند‌ نسبت‌ به جمع‌آوری آن اقدام شود.40

61-(317)آزادی هند،مهدی بازرگان(سال 54‌)چون‌«مسائل داخلی در آن مـورد تـوجه و انتقاد قرار گرفته»کـتاب مـضره شناخته شده‌ است‌.41‌

62-(318)دل‌ودماغ(به ضمیمه علی و اسلام)(سال 54)به عنوان کتبا مضره‌ شناخته‌ شده‌ است.42

63-(319)زن و طلاق،مصطفی قنبرپور(سال؟)درباره نویسنده کتاب نوشته‌اند«از‌ عناصر‌ ناراحت‌ و طرفدار روحانیت مخالف است...»

64-(3120)نـفرین زمـین،مؤلف(؟)سال چاپ(؟)-درباره آن استعلام شده‌‌ است‌.43

65-(324-325)مکتب سفید چه می‌گوید،مؤلف(؟)(سال 47)به‌ عنوان‌ کتاب‌‌ مضره دستور داده‌اند جمع‌آوری شود.

67-(326)انقلاب حسین و فلسفه انقلاب،حسین نوری همدانی.از‌ ساواک‌ بـه‌ وزارت فـرهنگ درباره آن مـکاتبه شده است.

68-(327-328)نیک نیازی‌،مهدی‌ بازرگان(سال 54)مندرجات آن را تحریک‌آمیز دانسته مضره شناخته‌اند.44

69-(329-332)صدای پای‌ اسلام‌ در اروپا،محمد حـسینی بهشتی(سال 47)نظر داده‌اند که«انتشار کتاب‌ به‌ مصلحت نمی‌باشد.»

70-(333-337)مـحفل بـانوان‌ و درد‌ بـی‌درمان‌،(مؤلف؟)(سال 47)چون نویسنده‌ کتاب در آن‌ به‌ رفع حجاب اشکار کرده«انتشار آن را به مصلحت»ندانسته‌اند.

71-(338-341‌)مناسک‌ حج،دربـردارنده ‌ ‌فـتوای مجتهدان درباره‌ اعمال‌ حج(سال‌‌ 45‌)نظر‌ داده‌اند که اگر فتوای(امام)خمینی‌ از‌ کـتاب بـرداشته شـود چاپ آن بلا مانع‌ است.45

72-(346)گزارشی‌ است‌ مبنی بر فروش کتابهای از طریق‌ کتابفروشی آذر.

73-(347‌)چهارده‌ داستان،عـلی حجتی کرمانی،(سال‌ 47‌)«نویسنده از روحانیون‌ افراطی است»نظر داده‌اند که چاپ کتاب بـلا مانع است‌.46‌

74-(348)صهیونیسم و اسـتعمار جـدید‌،ترجمه‌ غلامرضا‌ سعیدی(سال 47‌).درباره‌‌ کتاب استعلام شده است‌.

75‌-(349)برهان قرآن،سید صدر الدین بلاغی(سال 47).نظر داده‌اند که در این‌‌ کتاب‌«مطالب خلاف مصالح و رژیم سلطنت»وجود‌ دارد‌.47

(76‌)-(350‌-354‌)حکومت در اسلام،حیدر‌ عـلی قلمداران.(سال 47)«حاوی‌ مطالب مضره»تشخیص داده‌اند.

77-(355-358)علوم روز و قرآن‌،سید‌ جواد افتخاریان(سال 48)چون در‌ لابلای‌‌ مطالب‌ کتاب‌ به‌ بی‌حجابی زنان ایراد‌ شده‌ دستور داده‌اند کتاب جمع‌آوری شود.48

78-(359)امه سزر،مصطفی رحـیمی،(سـال 48)چون در‌ کتاب‌ به‌«نقش استعمار غرب در عقب‌ماندگی نژاد سیاه‌»توجه‌ شده‌،کتاب‌ مضره‌ اعلام‌ شده است.

79-(360-361)سالنامه آریان سال 48،در مرحله صحافی دستور داده‌اند نام‌ آیت اللّه خمینی از آن حذف گردد تا اجـازه انـتشار به آن‌ داده شود.

80-(362)مرده پا،(مؤلف؟)(سال 48)به علت مطالب نامناسب از چاپ آن‌ جلوگیری و نسخه‌های آن جمع‌آوری شده است.

81-(363-368)بعثت و ایدئولوژی،مهدی بازرگان.سال 47‌ مجوز‌ چاپ گرفته، اما در سال 48 دستور داده‌اند«از چـاپ مـجدد آن جلوگیری شود.»49

82-(369-371)درباره جمع‌آوری و مضر بودن کتابهای اسلام و تبعیضات نژادی، علی حجتی کرمانی‌؛مادر‌،سید جلال الدین افتخارزاده؛آینده در قلمرو اسلام، سید علی خامنه‌ای؛خواسته‌های بشر،علی مشکینی؛خـوشه‌های خـشم،جـان اشتین‌ بک؛دستور اکید دادهـ‌ شـده‌ اسـت.

83-(383-376)المواعظ‌ العددیه‌-نصایح،(مؤلف؟)(سال 48)به سبب وجود برخی عبارتها به عنوان کتاب مضره از آن یاد شده است.دلیل ممیزان برای مضر بـودن‌ کـتاب عـمدتا‌ این‌ جمله بوده است:«ده‌ گروه‌ به بـهشت راه نـدارند؛نبش قبرکن،مخنث، نزول‌خوار،باج‌گیر(مأمور مالیات)،دیوث،مأمور شهربانی و غیره...»50

84-(379-382)ما چه می‌گوییم،سید قطب،ترجمه سید هـادی خـسروشاهی(سـال‌ 48‌)انتشار‌ کتاب بلا مانع اعلام شده است.51«قرار شده اسـت از توزیع کتاب‌ جلوگیری شود.»

85-(385-388)موسیقی و تلویزیون از نظر جسم و جان،شیخ محمد جواد منطقی‌ (سال 48‌).

86‌-(393)فاجعه‌ فلسطین.سامی الجـندی/تـرجمه کـامل قارصی(سال 54)کتاب‌ مضره شناخته شده است.52

87-(396-399‌)علی و حقوق بشر،تـألیف(؟)(سـال 48)چون در این کتاب راجع‌‌ به‌ غرور‌ پادشاهان مطالبی طرح گردیده،مضر شناخته شده است.53

88-(400-405)مصیبت‌نامه مـصالح،احـمد بـروجردی(سال ‌‌48‌)به دلیل اینکه در یکی از اشعار این کتاب-به نحو رمزی،بـه‌ شـکل‌ آوردنـ‌ حروف کلمات اولیه در آغاز مصراعها-جمله«خمینی پیروز است»گنجانده شده،چاپ کتاب در‌ صـورت حـذف ایـن‌ قطعه بلا مانع است.54

89-(406-407)اسلام و صلح‌ جهانی،مولوی عبد العزیز‌ ملازاده‌(سال؟).به دلیل‌ طـرح مـسائل غرب‌زدگی در محتوای کتاب،دستور جمع‌آوری آن صادر شده است.55 90-(409)قضاوتهای امیر المؤمنین،عابد ژیـان و دیـن چـیست و برای چیست،حاج‌ عبد الصالح مرغی(سال‌ 48)چون از سوی روحانیون افراطی نوشته شده،مـضر شـناخته‌ شده‌اند.

91-(410-411)درباره کتاب حیات-منشأ و تکامل آن،هاشم بنی طرفی و زندگی‌ مسلمانان در قرون‌وسطا،مـرتضی راونـدی بـه سبب‌ سابقه‌ سیاسی نویسندگان آنها استعلام شده است.

مطالعات تاریخی » زمستان 1383 - شماره 5 (صفحه 127)

92-(414-417)نام کتاب دین چیست و برای چیست،از لیـست کـتب مضره حذف‌ شده است.

93-(418-419)درباره کتابهای؛روابط اجتماعی در‌ اسلام‌،56سید محمد حـسین‌ طـباطبایی،تـرجمه؛محمد جواد حجتی کرمانی؛اسرار عقب‌ماندگی شرق،ناصر مکارم شیرازی؛نقشه‌های استعمار در راه مبارزه با اسـلام(سـال 49)اسـتعلام شده‌ است.

94‌-(424‌-427)مناظره دکتر و پیر،هاشمی‌نژاد(سال 49)درباره مضره یا غیر مـضره بـودن این کتاب مکاتبه شده است.57

95-(429-434)زندگانی چهارده معصوم(ع)،عماد الدین حسین اصفهانی‌(سال‌‌ 49‌)سال 31 چاپ شـده،امـا‌ چون‌ درباره‌ کشتار مسجد گوهرشاد در سال 1314 مطالبی در آن آمده است،دستور داده شده نـسبت بـه جمع‌آوری آن اقدام شود.58‌

96‌-(435‌)درباره کتابهای(امام)خـمینی-کـه زوار از عـراق‌ به‌ ایران می‌آورند-دستور مراقبت و جمع‌آوری داده شـده اسـت.

97-(440-442)کتابهای مضره فهرست و به مراکز ابلاغ شده است‌ تا‌ نسبت‌ به‌ جمع‌آوری آنـها اقـدام شود.

98-(443)انقلاب حیوانات،علی‌ جـواهر کـلام(سال 54)از کـتب مـضره اسـت.

99-(444)حکومت اسلامی و ولایت فقیه،(امام)خـمینی(سـال 54‌).به‌ عنوان‌‌ کتاب مضره اعلام شده است.59

100-(446-448)روحانیت در‌ شیعه‌،[](سال 49).در این کـتاب چـون از روحانیت انتقاد شده نشر آن را ساواک بـلا‌ مانع‌ دانسته‌ است.60

101-(452-453)شـعر مـقاومت در فلسطین اشغال شده،ترجمه‌ کـورش‌ مـهربان‌، (مؤلف؟)(سال 49).درباره نشر این کتاب وزارت فرهنگ از ساواک استعلام کرده‌ است.

102‌-(462‌-463‌)اندلس سرزمین خـاطره‌ها،نـاصر مکارم شیرازی(سال 50).به‌ عـلت کـنایات مـطرح شده در‌ آن‌ نـسبت بـه رژیم شاه،درخواست شـده تـا در شمار کتابهای‌ مضره گنجانده شود‌.61‌

103‌-(474)حسین پیشوای انسانها،مجموعه شعر درباره امام حسین(سـال 50)، یـکی از ممیزان‌ بر‌ مضره بودن کتاب تـأکید کـرده است.62

104-(475-476)اسـلام و نـابسامانی‌های روشـنفکران‌،محمد‌ قطب‌،ترجمه مـحمد علی عابدی.به علت موضع مؤلف درباره زن‌63و نیز کارنامه سه ساله‌،جلال‌‌ آل احمد(سـال 50)مـضره شناخته شده‌اند.

105-(482-498)دکتر علی‌ شریعتی‌،از‌ کـجا آغـاز کـنیم،شـهادت،یـک بار دیگر ابـو ذر،عـلی مکتب وحدت و عدالت،امت وامامت‌،روش‌ شناخت‌اسلام، مسئولیت‌ شیعه بودن،شیعه علوی و شیعه صفوی، اسـلام‌شناسی، تـشیع سـرخ(سال‌ 51‌)تمامی‌ این کتابها در شمار آثار مـضره جـای داده شـده‌اند.در سـند 495(سـال 57)مـمنوعیت‌‌ کتابهای‌ مضره یادشده لغو شده است.

106-(499)کفایة الواعظین،سید ابو الفضل‌(سال‌ 51)دستور تعقیب نویسنده صادر شده است‌.64‌

107‌-(500-501)علی پیشوا و پشتیبان،سید جواد‌ هشترودی‌(سال 51)به عـلت‌ آنکه در مقدمه کتاب از آقای فلسفی تمجید شده‌ محل‌ ایراد قرار گرفته است.

108‌-(503‌)اسلام بر‌ فراز‌ اجتماع‌،محمد جواد مغنیه،ترجمه محمد رضا‌ انصاری‌‌ (سال 54)به عنوان کتاب مضره اعلام شـده اسـت.65

109-(504‌)عدالت‌ اجتماعی در اسلام،سید قطب(سال‌ 54)کتاب مضره‌ است‌.66‌

110-(506)دستور داده شده‌ است‌ که:کتابهای فرهنگ جغرافیایی ملی ترکان ایران‌ زمین،محمود پناهیان و انگیزه و انگیزاننده،نیک‌ نیازی‌،خداپرستی و افکار روز67 مـهدی‌ بـازرگان‌،به‌ عنوان کتابهای مضره‌ جمع‌آوری‌ شود.

111-(507-510‌)نماز‌ گفتگو با خدا،مصطفی زمانی(سال 52)به دلیل مطالب‌ اهانت‌آمیز و تحریک‌کننده،ایراد به‌ رفع‌ حجاب و شـکنجه کـردن متهمان و...به عنوان‌‌ کتاب‌ مـضره دسـتور‌ جمع‌آوری‌ آن‌ داده شده است.68‌

112-(511-515)انفال،ثروتهای عمومی‌69علی گلزاده غفوری و سرود جهشها، محمد رضا حکیمی‌،(سال‌ 54)به عنوان کتابهای مضره تلقی‌ شده‌اند‌.

113‌-(516‌)واشنگتن‌ در تـل‌آویز،سـلیمان‌ ابو‌ زید،ترجمه(؟)(سـال 54)چـون‌ مندرجات کتاب علیه اسرائیل بوده مضره اعلام شده است.70

114‌-(518‌-519‌)انقلاب تکاملی اسلام،جلال الدین فارسی(سال‌ 52‌ و 54‌).در‌ ابتدا‌ مجوز‌ انتشار گرفته،اما پس از بررسی مورد اشکال واقع شده در سال 54 اعلام‌ کرده‌اند کـه ایـن کتاب در لیست کتابهای مضره قرار گیرد.71

115-(524‌-527)زن از نظر حقوق اسلام،ابو الفضل حاذقی(سال 52).به علت توجیه تعدد زوجات در شرع اسلام،دستور داده شده است که از دسترس دانشجویان‌ دور شود.72‌

116‌-ث(529-531)فلسفه نهضت حـسین،مـؤلف(؟)(سال 53)بـه سبب اشاره‌ مؤلف به حال و وضع جامعه از کتب مضره شناخته شده دستور جمع‌آوری آن صادر گردیده است.

117-(532‌)یـهود‌ از نظر قرآن،(مؤلف؟)(سال 53)دستور جمع‌آوری کتاب داده‌ شده است.73

118-(533)ابو ذر غـفاری،اللهـیاری و ارزیـابی انقلاب حسین از دیدگاهی‌ دیگر‌، ترجمه مهدی پیشوایی(سال 53‌)مضر‌ اعلام شده است.

119-(537)اسلام مذهب رسمی ما،(مؤلف؟)(سـال ‌ ‌53)دسـتور داده شده است‌ کتاب جمع‌آوری و معدوم شود.74

120-(538)سرگذشت و شهادت‌ هشتمین‌ امام شیعیان،علی گـلزاده‌ غـفوری‌(سـال‌ 53)دستور داده شده است کتاب جمع‌آوری و معدوم شود.75

121-(539-544)از چند کتاب مضره نام برده شده و دستور«انـهدام»کتاب‌ (پایه‌های ایدئولوژی در اسلام)درج گردید‌.(مؤلف؟)(سال؟)داده‌ شده است.

122-(548)فریاد فلسطین و مسجد الاقصی،سـید غلامرضا سعیدی(سال 54).در فـهرست کـتابهای مضره جای داده شده است.76

123-(552-562)گنجینه دانشمندان،حاج شیخ محمد‌ شریف‌ رازی‌77‌(سال 53 تا 56)این کتاب در سالهای یادشده در میان نهادهای امنیتی مورد بحث بوده است‌ و همانند کتاب آوای روزها،78محمد رضا حکیمی؛بـه سبب نام‌ بردن‌ از‌(امام)خمینی و آیت اللّه طالقانی و محمد جواد حجتی کرمانی،غیر قابل انتشار تشخیص داده شده و نسبت به ‌‌جمع‌آوری‌ آن دستور داده‌اند.

124-(563-566)تعدد زوجات،(مؤلف؟)(سال 54)به علت مغایرت‌ مطالب‌‌ کتاب‌ با اصـل شـشم انقلاب سفید شاه و ملت،مضره غیر سیاسی،شناخته شده است.

125-(572‌ و 581-583)روضه‌خوانی در خانه‌های نوساز،سید حسن امین.جزء کتابهای مضره اعلام‌ شده است.79

126‌-(573‌)اسلام مذهب رسمی‌80و سرگذشت و شهادت هشتمین امام شـیعیان‌81 (چـاپ شده در دفتر نشر فرهنگ اسلامی)«باید معدوم شوند.»

127-(576-578)آوای روزها،محمد رضا حکیمی(سال 54)دستور‌ جمع‌آوری داده شده است.82

128-(579-580)بیوگرافی پیشوا،(مؤلف؟)(سال 54)کتابی است که در نجف‌ چاپ و به ایران فرستاده مـی‌شده اسـت.در لیست کتابهای مضره جا داده‌اند.83

129‌-(586‌-593)درباره کتابهای شرح رجال بامداد،عقل و دین علامه برقعی، نشریه در راه حق،خطوط اساسی اقتصاد اسلام،مناقب منظومه،نظرهای پراکنده‌ داده شده است.

130-(593)مسئله وحی،مـهدی‌ بـازرگان‌(سـال 54)مضره نیست.

131-(597-599)قهقرا چرا،مـحمود حـسنی طـباطبایی(سال 55)چون در مطالب‌ کتاب ضرورت و اهمیت حکومت اسلامی اثبات شده،دستور صادر گردیده که‌ جمع‌آوری‌ شود‌.

132-(601-602)حدود خسارت جهان و انحطاط مـسلمین،سـید ابـو الحسن‌ الحسنی،ترجمه مصطفی زمانی(سال 55)و راه و بیراهه یـا سـرنوشت استعمار در ممالک اسلامی(56)نوشته مصطفی زمانی‌-«مضره‌»شناخته‌ شده است.84

133-(603‌)کیفر‌ گناهان‌ در دادگاه اسلام،صادق شیرازی،ترجمه محمد انـصاری‌ (سـال 55)دسـتور جمع‌آوری این کتاب به شهربانی ابلاغ شده است.همچنین دربـاره‌‌ ضرورت‌ جمع‌آوری‌ کتابهای مضره تأکید شده است.85

134-(605‌-607‌)اثبات الحجه یا علائم ظهور،سید ابراهیم موسوی زنجانی(سال‌ 54 و 56)مـضره شـناخته شـد.86

135-(611)فهرست‌ کتب‌ مضره‌(سال 57)اعلام شده است.

136-(612-615)طلوع انفجار‌ و پیام پیـام‌آور،عـلی اصغر حاج سید جوادی(سال‌ 57).نظر مشخصی اعلام نشده است.87

137-(...-615)سرگشتگی‌ مأموران‌ ممیزی‌ و نهادهای کنترل‌کننده کـتاب در ایـران‌ (سـال 57).

ب: از بررسی اجمالی اسناد‌ این‌ مجموعه-به رغم پراکندگی و نارساییها و کاستیهای موجود در آن-مـوارد شـایسته تـذکار و نتایج قابل توجهی حاصل‌ می‌شود‌؛

1-چگونگی‌ آگاهی نهادهای موظف ممیزی کتاب-از وزارت فرهنگ و هنر تـا سـاواک-در‌ ایـن‌ مجموعه‌ دقیقا مشخص نیست،اما وجود مراکز متعدد تصمیم‌گیری خبریابی و عملیات‌ سانسور کتاب از سـازوکار‌ پیـچیده‌ آن‌ حکایت می‌کند.

2-روند پرونده‌سازی برای نویسندگان مخالف و معترض و کتابهای منتشر شده پیـوسته بـوده‌ اسـت‌ و خلاصه‌های‌ دقیقی از محتوای کتابها در این پرونده‌ها دیده می‌شود.مع الوصف شمار رو‌ به‌ تزاید‌ چـاپ کـتابهای دینی و سیاسی در فاصله سالهای مورد نظر،خصوصا از سال 50 به‌‌ بعد‌،تا حدودی مـوجب سـردرگمی و عـقب‌افتادگی مأموران و نهادهای موظف می‌شده است. به همین دلیل‌ اکثر‌ آثاری‌ که به عنوان«کتب مـضره»از آنـها یادشده پس از چاپ و توزیع به دیده‌ مأموران‌ و نهادهای‌ کنترل‌کننده افتاده است.

3-دامنه اسـتفاده از کـلمات و تـعبیرات احکام سانسور،محدود به‌ چند‌ واژه‌ و مهم‌ترین آن‌ «کتب مضره»بوده است.به همین سـبب بـا اوجـ‌گیری قدرت رژیم شاه و نهادهای‌ اطلاعاتی‌ و انتظامی‌،غالبا سانسور کتاب به جمع‌آوری و امـحأ آن مـنجر می‌شود،در صورتی که‌ این‌ نوع‌ برخورد نتیجه عکس به دنبال داشته است.

4-حساسیت مأموران و نهادهای مـوظف نـظارت بر چاپ و توزیع‌ کتاب‌،معطوف به آثار سیاسی-اجتماعی-تاریخی و انتقادی صـریح بـوده است؛به این‌ ترتیب‌ می‌توان گفت عـدم‌ اطـلاع و وقـوف این نهادها‌ بر‌ جریان‌ قوی اندیشه دیـنی کـه در سالهای یادشده‌ در‌ آثار کسانی‌ همچون مرحوم شهید مطهری انعکاس می‌یافته و موجب تربیت و تـقویت بـنیه فکری‌ و فرهنگی‌‌ نجوانان مسلمان مـی‌شد،از ضـعف‌ بنیانهای‌ نـظری عـملیات‌ سـانسور‌ و امحاء‌ کتاب به شمار می‌آید.گـفتنی اسـت‌ ترکیب‌ و تلفیق تأثیری دوسویه‌ای که آثار معارضان سیاسی-دینی تندرو- امثال مـرحوم مـصطفی‌ زمانی‌-و کتابهای قویم علمی آموزش تـربیتی-مشخصا‌ و به عنوان نـمونه‌ کـتابهای‌ شهید‌ مطهری-بر ذهن خـوانندگان داشـته‌ به‌ نتیجه‌ای واحد می‌انجامیده است.بااین‌ تفاوت که تأثیرکتابهای نوع اول مـوقتی‌ وآثـارنوع دوم دیرپای‌تر ودائمی بوده‌ اسـت‌.

5-تـمامی‌ کـتابها و نشریاتی که‌ در‌ ایـن مـقطع زمانی مورد‌ توجه‌ قـرار داشـته،در سه حوزه فکری‌ نزدیک به هم-و مستقل از یکدیگر-تولید شده‌ است‌؛اول کتابهای انتقادی سـیاسی دیـنی‌ روشنفکرانه‌،مرحوم‌ مهندس مهدی‌ بازرگان‌ را‌ مـی‌توان پیـشگام و رهرو ایـن‌ طـریق دانـست،دوم‌ کتابهای دینی احـساسی روشنفکرانه و برخوردار از ادبیات قابل نفوذ،مرحوم دکتر شریعتی‌‌ نماینده‌ تام و تمام این جریان شمرده مـی‌شود‌.سـوم‌،جریان‌ فراگیر‌ تولید‌ کتابهای دینی،تـربیتی‌‌ مـبتنی‌ بـر آمـوزه‌های حـوزوی،طیف وسیعی از نـویسندگان-کـه غالبا در حوزه علمیه قم مستقر بوده‌اند-از‌ جمله‌ مرحوم‌ مصطفی زمانی،ناصر مکارم شیرازی و محمد جواد‌ حـجتی‌ کـرمانی‌‌ و...در‌ ایـن‌ جریان‌ فعال بوده‌اند.فراگیری و وسعت مخاطب و تـأثیر و جـریان‌سازی طـیف اخـیر بـه لحـاظ تنوع نویسندگان و کتابهای چاپ شده آنان-اگر از استثنای چاپ و انتشار کتابهای‌ مرحوم شریعتی در حوالی‌ زمان وقوع انقلاب اسلامی بگذریم-بسیار گسترده بوده است.

6-رژیم شاه و دستگاههای امـنیتی و کنترل‌کننده فرهنگ،در بررسی کتابها و جزوات و انتشار سخنرانیها-بر اساس پرونده‌های موجود-در چند موضوع و مسئله حساسیت‌ و توجه‌‌ خاص داشتاند و یا آن با شدت برخورد می‌کرده‌اند.

6/1-آثار امام خمینی-حتی رساله عملیه و نـام و نـشان امام در کتابها و آثار دیگران.به نظر می‌رسد رژیم از شنیدن و دیدن نام‌ امام‌ وحشت داشته است.

6/2-بحث درباره استعمار غرب و سلطه امریکا بر شرق و منافع و مصالح مردم ایران.

6/3-مخالفت و ایـراد بـر دولت جعلی اسرائیل و نژادپستی صهیونیستها‌.

6/4-مخالفت‌ با مظاهر تمدن غرب،خصوصا‌ بی‌حجابی‌ زنان و موضوع کشف حجاب.

6/5-طرح مسائل مربوط به انواع حکومتها و نظامات سـیاسی-خـصوصا بحث درباره‌ حکومت اسلامی.

6/6-بـیان مـشکلات اجتماعی و نارساییهای موجود،بویژه فقر‌ جامعه‌ و محرومیت مردم از امکانات‌ زندگی‌(در نقاط دوردست)و فساد اخلاقی و مالی دستگاهها و مأموران رژیم.

7-(نتیجه)

هم‌زمان با آغاز نهضت امـام خـمینی(ره)از سال 41-خصوصا پس از وقایعی کـه‌ مـنجر به تبعید امام به‌ ترکیه‌ و عراق شد-نهضت فرهنگی انقلاب اسلامی آغاز می‌شود.در این‌ نهضت فکری-فرهنگی سیاسی تبلیغی روشنگرانه و افشاگرایانه،سه جریان به موازات هم‌ حضور داشته‌اند.در این جـریانهای فـراگیر فرهنگی علمی‌-با‌ دیدی وسیع‌تر‌ به صمالح سیاسی‌ جهان اسلام-نگریسته می‌شد و ازاین‌روی بخشی از کتابهای منتشر شده به ترجمه آثار مبارزان‌‌ جهان اسلام(سید قطب،مودودی و...)مربوطبوده است.مـشخصا«قـم» پایگاه‌ اصـلی‌ این‌‌ حرکت فرهنگی محسوب می‌شود،شهری که انقلاب از آن برخاست و آرمان انقلاب اسلامی را زنده نگاه داشت‌ و ‌‌انتشار‌ داد. مـی‌توان گفت-واین سخن اغراق نیست-سهم و نقش این‌ حرکت پویای فـرهنگی‌-دیـنی‌ در‌ انـگیزش جوانان و نوجوانان ایران سال 57 در انقلاب اسلامی، بسیار جهت‌دهنده و تعیین‌کننده بوده است.

تحقیق‌ درباره این موضوع با اسـتناد ‌بـه مدارک و اسناد موجود و پژوهش بر گونه تحقیقات‌ میدانی و پرسشهای شفاهی و خاطرات‌ بازماندگان‌ آنـ‌ دوران-بـه نـعنوان بخش مهمی از چگونگی و چرایی وقوع انقلاب اسلامی و نقش کتاب و نویسندگان به‌سان شناخت واقعه انقلاب اسـلامی-به مثابه وجوب مقدمه امر واجب-ضروری‌ و مغتنم است و از نتایج‌ و بهره‌هایی که امـروزه می‌توان گرفت سرشار.

پانـوشتها

(*).شـماره داخل پرانتز،مربوط به شماره ترتیب اسناد است،بر اساس صفحه شماره 1 تا 623.در مواردی که نقل سند اهمیت‌ و موضوعیتی نداشته،از‌ نقل‌ آن صرف‌نظر شده است.

(1).نام اصلی کتاب مرز میان دین و سـیاست است؛بازرگان،مهدی،مرز میان دین و سیاست، الفتح، تهران، بی‌تا.

(2).بازرگان،مهدی،خداپرستی و افکار روز،انجمن اسلامی مهندسین،تهران‌،1338‌ ش.

(3).بازرگان،مهدی،مذهب در اروپا-احتیاج روز.کتابفروشی سروش،تبریز،1342 ش،این کتاب یک بار نیز هـمراه مـتن‌ «بی‌نهایت کوچک»توسط نشر انتشار،در تهران به سال 1344 ش منتشر‌ شد‌.

(4).بازرگان،مهدی،بی‌نهایت کوچکها به ضمیمه دو مقاله دیگر،ناصر،قم،بی‌تا؛همو:پراگماتیسم در اسلام،اعلمی، تهران،1337 ش.

(5).بازرگان،مهدی،مطهرات در اسـلام،انـتشار،تهران،بی‌تا.

(6).فلسفی،محمد‌ تقی‌،متن‌ سخن‌رانیهای واعظ شهیر آقای فلسفی‌ در‌ مسجد‌ سلطانی، بی‌نا، بی‌جا، 1332 ش.

(7).بازرگان،مهدی،اسلام مکتب مبارز و مولد،بی‌نا،بی‌جا،1341 ش.

(8).طالقانی،سید محمود،پرتوی از قرآن،روشـنگر،تـهران‌،1342‌ ش؛همان‌،انتشار،تهران،1345 ش.

(9).زعیتر،اکرم،سرگذشت فلسطین یا‌کارنامه‌ سیاه استعمار،ترجمه:علی اکبرهاشمی رفسنجانی، چاپخانهحکمت،قم،1356ش؛همان،تربیت،تهران،1370ش؛همان،دفتر تبلیغات اسلامی‌،قم‌،1373‌ ش.

(10).روح الله،خمینی،کـشف الاسـرار،بـی‌نا،بی‌جا،بی‌تا.

(11‌).شیرازی،سید مـحمد،اسـلام و دیـگران(اقتباس از نوشته سید قطب)،کانون انتشارات عابدی، بی‌جا، بی‌تا.

(12).منتظر یزدی‌،محمد‌،فقر‌ و غنا،چاپ زهره،بی‌جا،بی‌تا.

(13).ر.م:به شماره 9.

(14).مـقدم،مـحمد‌ تـقی‌،ظهور ولایت در غدیر،چاپ دقت،بی‌جا،بی‌تا.

(15).طـیبی شـبستری،سید احمد،فقر از نظر‌ اسلام‌،احسان‌،بی‌جا،1348 ش.

(16).صالحی نجف‌آبادی،نعمت الله،جمال انسانیت یا تفسیر سوره‌ یوسف‌،کانون‌ انتشار،تـهران،1345 ش؛هـمان،دفـتر تبلیغات اسلامی،قم،1371 ش.

(17).مکتب تشیع،جمعی از‌ دانشمندان‌،بی‌نا‌،قم،1338 ش؛هـمان،قم،چاپخانه حوزه علمیه قم،1381 ق.با همین‌ نام،علامه طباطبایی‌ نیز‌ کتابی دارد که در 1379 ق در قم به چاپ رسید.

(18).حـجت الاسـلام‌ مـصطفی‌ زمانی‌ در 1313 ش در نجف‌آباد به دنیا آمد.دوران کودکی را با کشاورزی و تحصیلات ابتدایی‌‌ سـپری‌ کـرد.از سن هفده سالگی به تشویق پدر،شیخ ابراهیم ریاضی و شهید نواب‌ صفوی‌ به‌ آموزش علوم دینی روی آورد. پس از دو سـال راهـی حـوزه علمیه قم شد و نزد‌ استادانی‌ چون علی مشکینی،حسین نوری،ستوده،مـصطفی اعـتمادی درس گرفت. دو سال‌ نیز‌ در‌ درس آیت الله العظمی سید حسین بروجردی تلمذ کرد.مصطفی زمانی به مـدت هـشت سـال‌ از‌ امام‌‌ خمینی درس گرفت و مباحث مکاسب ایشان را تقریر کرد. از او بیش‌ از‌ پنجاه جلد کتاب به جـا مـانده است که نخستین آنها ابراهیم بت‌شکن و آخرینشان وسواس نام داشت‌. او‌ در دوره حکومت پهلوی دوم بـارها دسـتگیر و روانـه زندان شد و برخی‌ از‌ کتابهایش‌ جمع‌آوری و خمیر گردید.از آن جمله کتاب‌«نماز‌،گفتگو‌ با خدا»کـه در اردیـبهشت 1352 از‌ طرف‌ ساواک‌ جمع‌آوری و به عنوان کتاب مضره معدوم شد.کتاب«ابراهیم بت‌شکن»یـا«قـهرمان‌ تـوحید‌»او در اندک‌زمانی نایاب شد‌. کتاب‌«الشیعه و الحاکمون‌»که‌ توسط‌ مصطفی زمانی ترجمه و با عنوان«شیعه‌ و زمـامداران‌ خـودسر»منتشر گردید،چند بار به زیر چاپ رفت.وی از بنیانگذاران‌ سال‌نامه‌ پیام اسـلام در 1349 ش بـود.او‌ پایـه‌گذار انتشارات پیام اسلام‌ بود‌. حجت الاسلام مصطفی زمانی در‌ 29‌ بهمن 1369 دار فانی را وداع گفت.

(19).مغینه،محمد جواد،شـیعه و زمـامداران‌ خـودسر‌،شهید گمنام،بی‌جا،بی‌تا.

(20‌).حجتی‌ کرمانی‌،علی،اسلام و تبلیغات‌ نژادی‌(با مـقدمه مـهدی بازرگان‌)،کانون‌ انتشار،تهران،1351 ش.

(21).نام اصلی این کتاب«ما ذا خسرو العالم بانحطاط المسلمین‌»است‌.این کـتاب بـا نام«با ضعف‌ مسلمین‌ در دنیا‌ در‌ خطر‌ سقوط»بارها پنهانی چاپ‌ و منتشر شـد،امـا کتابشناسی آن بدین شرح است: الحسنی، ابوالحـسن، حـدود خـسارت جهان و انحطاط‌ مسلمین‌،ترجمه:مصطفی زمانی،پیـام اسـلام،قم‌،1354‌ ش.

(22‌).مجتهدی‌ نجفی‌،شمس الدین،گفتار‌ شیعه‌ در اصول و فروع،بی‌نا،بی‌جا،بی‌تا.

(23).سـید قـطب،آینده در قلمرو اسلام،ترجمه عـلی خـامنه‌ای‌،الاتحاد‌ الاسـلامی‌ للمـنظمات الطـالبیه،تهران،بی‌تا؛همان، دفتر نشر‌ فـرهنگ‌ اسـلامی‌،تهران‌،1369‌ ش.این‌ کتاب یک بار نیز توسط نشر عصر،بدون تاریخ مـنتشر شـده است.

(24).صدر،رضا،زن و آزادی،مرکز نشر مـعارف اسلام،قم،1343 ش.

(25).محقق،عـلی،انـدلس‌ سرزمین خاطره‌ها،نسل جوان،قـم،بـی‌تا؛همان،1370 ش.

(26).زمانی،مصطفی،ابراهیم بت‌شکن با قهرمان توحید،بی‌نا،بی‌جا،بی‌تا؛همان،مـحمدی، تـهران، بی‌تا؛ همان، پیام‌ اسلام،قـم،1369 ش.

(27).قـربانی‌،زیـن‌ العابدین و دیگران،زن و انـتخابات(بـه ضمیمه:ناصر مکارم شـیرازی)، طـباطبایی، قم.بی‌تا.

(28).بازرگان،مهدی،اسلام جوان،کانون نشر و پژوهشهای اسلامی،تهران،بی‌تا؛همان،بـی‌نا،بـی‌جا،1357 ش.

(29).نوری‌ یحیی‌،سیستم حکومت اسلامی،فـراهانی،بـی‌جا،1343 ش.

(30).دیزجی زنـجانی،مـجتبی،در ثـمین و مأمعین(با تصحیح مـطبعه و پاورقیها هدایت اللّه مسترحمی)،بو ذر جمهری‌‌ مصطفوی‌،تهران،بی‌تا.

(31).نویسنده این‌ کتاب‌ مهدی بازرگان معرفی شـده ولی کـتابشناسی آن چنین است:جعفری،محمد مهدی،بـاد و بـاران در قـرآن،چـاپخانه جـواهری،تهران،1353 ش،این کـتاب یـک بار‌ نیز‌ توسط نشر انتشار و بدون‌ ذکر‌ تاریخ در تهران منتشر شد.

(32).شهیدی،جعفر،جنایات تاریخ،حـافظ،تـهران،بـی‌تا.

(33).یزدی،محمد،حسین بن علی علیه السـلام را بـهتر بـشناسیم،مـؤلف،قـم،1360 ش.

(34).کـتابشناسی این‌ اثر‌ با عنوان آفریدگار آمده است: شیرازی، محمد، آفریدگار: ترجمه: علی(د) موحدی ساوجی، چاپ‌ حکمت،قم،بی‌تا.

(35).رمضانی ثابت،اسد اللّه،منظومه حیات جاویدان(شعر)،فرزین،تـهران،1346 ش.

(36).تاج‌ لنگرودی‌،محمد مهدی‌،گفتار وعاظ:مجموعه سخن‌رانیهای جمعی از دانشمندان وعاظ مشهور ایران،مؤلف، تهران،1362 ش.این کتاب نخست توسط‌ نشر خزر در تهران به سال 1348 ش چاپ شد.در سال‌ 1350‌ چاپخانه‌ زهره‌ آن را چـاپ کـرد و در سال 1353 نیز تجدید چاپ شد.

(37).طالقانی،محمود،جهاد و شهادت‌،‌‌محمد‌ حنیف‌نژاد،بی‌جا،1357 ش.

(38).مشکینی نجفی،علی،خواسته‌های بشر،خزر،تهران،بی‌تا.

(39‌).حالت‌،ابو‌ القاسم،فکاهیات حالت،بی‌تا،بی‌جا،1325 ش؛همان،ابـن سـینا،تهران،بی‌تا.

(40).این کتاب بارها‌ پس از پیروزی انقلاب اسلامی توسط ناشران مختلف چاپ و منتشر شده است.از‌ کتابشناسی آن پیش از‌ انقلاب‌ اطلاعی در دست نیست.

(41). بازرگان،مـهدی،آزادی هـند،نشر امید،بی‌جا،بی‌تا؛

(42). بـازرگان،مـهدی،دل‌ودماغ و آثار عظیم اجتماع،علی و اسلام...،انتشار،تهران،1344 ش؛همان، پیام آزادی، تهران،بی‌تا.

(43)‌.آل احمد،جلال،نفرین زمین،با شش تصویر از هانیبال الخاص،نیل،بی‌جا،1346 ش؛هـمو،نـفرین زمین،رواق، تهران،1357 ش؛همان،زیـر نـظر شمس آل احمد،فردوسی،تهران،1372 ش.

(44) .این‌ کتاب‌ یک بار به نام نویسنده مهدی بازرگان،دو بار عبد اللّه متقی و یک بار عبد العلی بازرگان چاپ شده است: متقی،عبد اللّه،نیک نیازی،کانون نـشر و پژوهـشهای اسلامی،تهران‌،بی‌تا‌؛بازرگان،عبد العلی، نیک نیازی، شرکت سهامی‌ انتشار،تهران،1347 ش؛بازرگان،مهدی،نیک نیازی،انتشار،بی‌تا؛متقی،عبد اللّه،نیک نیازی،رسالت قلم، تهران،1356 ش.

(45).تحت عنوان«مناسک‌ حج‌»کـتابهای زیـادی پس از پیروزی انـقلاب اسلامی به چاپ رسید که حاوی فتاوی علمای مختلف‌ است.از میان آنها دو عنوان با فتوای امام خـمینی منتشر شده که عبارت‌اند‌ از‌:مناسک‌ حج(مطابق با فتاوا و احکام‌ امـام‌‌ خـمینی‌)،تـرجمه:عبد الکریم بی‌آزار شیرازی،دفتر نشر و فرهنگ اسلامی،تهران،1371 ش؛مناسک حج(مطابق با فتاوای امام خمینی بـا ‌ ‌حـواشی اراکی‌ و نوری‌ همدانی‌)،دفتر آیت اللّه العظمی نوری،بی‌جا،1373 ش.

(46‌).حجتی‌ کرمانی،علی،چهارده داسـتان،بـی‌نا،تـهران،1351 ش؛همان،بی‌نا7بی‌جا،1351 ش؛همان،مشعل‌ دانشجو،تهران،1368 ش.

(47).بلاغی،صدر‌ الدین‌،برهان‌ قرآن و رد شبهات پیروان کـمونیزم و سایر معاندین اسلام:شامل جالب‌ترین‌ مباحث اجتماعی‌ و نظامات اقتصادی و قضایی قرآن،امیر کـبیر،تهران،1370 ش،این کتاب بـا هـمین مختصات در سالهای 1341‌،1350‌ و 1355‌ ش نیز به چاپ رسیده بود.اما در ابتدا در سال 1334‌ ش بدون‌ محل انتشار توسط انتشارات مرتضی فتحی منتشر گردیده بود.

(48).افتخاریان،جواد،علوم روز قرآن،پیروی‌ علوم‌ امروز‌ از اسلام:حاوی علوم بـهداشتی، فیزیولوژی، بیولوژی، طبیعی، فلکی،اخلاقی،اجتماعی،فلسفی‌،مؤلف‌،تهران‌،بی‌تا؛همان،دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی‌تا.

(49).بازرگان،مهدی،بعثت و ایدئولوژی،طلوع مشهد‌،1345‌ ش؛همان‌،سعدی،تبریز،بی‌تا.

(50).این کتاب ابتدا به زبان عـربی و سـپس با ترجمه احمد‌ جنتی‌ اصفهانی تحت عنوان نصایح چاپ شد.المشکینی الاردبیلی، علی،المواعظ العددیه:تلخیص و تهذیب‌ و تقدمه‌ و اضافات‌ للکتاب الاثنی عشریه،بی‌نا،بی‌جا،1358 ق؛مشکینی‌ اردبیلی،علی،نصایح یا گـفتاری چـند از‌ حکم‌ و مواعظ عددی فراگرفته از بیانات رهبران دینی و خردمندان جهان،ترجمه‌ احمد جنتی اصفهانی‌،نوید‌،تهران‌،1363 ش؛مشکینی،علی،نصایح وسخنان چهارده معصوم(ع)و هزار و یک‌ سخن،نشر الهادی،قم،1367 ش.

(51‌).قطب‌،سـید،مـا چه می‌گوییم،ترجمه هادی خسروشاهی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی،تهران‌،1370‌ ش.

(52‌).الجندی،سامی،فاجعه فلسطین و راه نجات از این بن‌بست،ترجمه:کمال قارصی،فرخی،تهران،1351‌ ش.

(53‌).این‌ کتاب با نام علی و صلح جـهانی نـیز چـاپ شد:خامنه‌ای،علی،علی‌ و صـلح‌ جـهانی،دفـتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران،1368 ش.این کتاب در سال 1357 نیز توسط دو ناشر‌ صراط‌ و مؤسسه فرهنگی رسا چاپ شده بود.پیش‌ از آن نیز کانون انـتشار‌ کـتاب‌ را در 1351 ش راهـی بازار کرد.

(54‌).صامت‌ بروجردی‌،محمد باقر،مصیبت‌نامه صـامت بـروجردی،کلیات دیوان‌ مدایح‌ و مصائب صامت بروجردی(عنوان‌ روی جلد:دیوان صامت)،گلی،تهران،1404 ق.این کتابشناسی‌ بغا‌ مختصات کتاب یادشده هـم‌خوانی کـامل‌ نـدارد‌،اما احتمال‌ می‌رود‌ همان‌ باشد.

(55).این کتاب در 1355‌ ش با‌ عنوان«زیـربنای صلح جهانی»هم منتشر شد.عنوان اصلی کتاب«السلام العالمی‌ و الاسلام‌» است:سید قطب،اسلام و صلح جهانی‌،تـرجمه:هـادی خـسروشاهی،دفتر‌ نشر‌ و فرهنگ اسلامی،تهران،1368 ش.

(56‌).طباطبایی‌،محمدحسین،روابط اجتماعی دراسـلام،تـرجمه:محمدجوادحجتی کرمانی،بعثت، تهران‌، بی‌تا‌.

(57).این کتاب با عنوان‌ بحثهایی‌ از‌ دکتر و پیر«کتابشناسی‌ شـده‌ اسـت:هـاشمی‌نژاد،عبد الکریم‌،بحثهایی‌ از دکتر و پیر، فراهانی،تهران،1357 ش؛همان،تهران،1362 ش.

(58).عمادزاده،حسین،زنـدگانی چـهارده‌ مـعصوم‌(ع)،نشر طلوع،تهران،1375 ش.

(59).این‌ کتاب‌ پس از‌ پیروزی‌ انقلاب‌ اسلامی توسط ناشران مختلف‌ طبع گردید.

(60).امـیر صـادقی،نـصیر الدین،روحانیت در شیعه،بی‌نا،بی‌جا،بی‌تا؛همان،بی‌تا‌،بی‌جا‌،1351 ش.

(61).در کتابشناسی این کتاب‌ نام‌ نـویسنده‌ آنـ‌ علی‌ محقق ذکر شده‌ است‌:محقق،علی،اندلس سرزمین خاطره‌ها،نسل جوان، قـم،1370 ش.

(62).کـتابشناسی ثـبت شده با این عنوان‌ چنین‌ است‌:اکبرزاده،محمود،حسین پیشوای انسانها، حق‌بین، قم‌،1368 ‌ ش،کـه‌‌ بـه‌ احتمال‌ زیاد‌ با مجموعه شعر یادشده متفاوت است.

(63).قطب،محمد،اسلام و نابسامانیهای روشـنفکران،تـرجمه:مـحمد علی عابدی،نشر انقلاب،تهران،بی‌تا.

(64).حسینی،ابو الفضل،کفایة الواعظین و هدایة‌ القارئین،علمیه اسـلامیه،تـهران،بی‌تا.

(65).مغینه،محمد جواد،اسلام بر فراز اجتماع،ترجمه:حمید رضا انـصاری،پیـام اسـلام،قم،بی‌تا.

(66).قطب،سید،عدالتاجتماعی دراسلام،ترجمه:هادی‌ خسروشاهی‌ و...،مصطفوی،قم،1346 ش.

(67).بازرگان،مهدی،خـداپرستی و افـکار روز،انـجمن اسلامی مهندسین،تهران،1338 ش.

(68).زمانی،مصطفی،نماز:گفتگو با خدا،بی‌نا،قم،بـی‌تا.

(69).گـلزاده،غفوری،علی،انفال‌ یا‌ ثروتهای عمومی،انتشار،تهران،بی‌تا.

(70).ابو زید،سلیمان،واشنگتن در تل آویو،تـرجمه شـهاب،مهتاب،بی‌جا،بی‌تا.

(71).این کتاب پس از‌ انقلاب‌ اسلامی توسط وزارت فرهنگ و آموش‌ عالی‌ در 1361 ش چـاپ شـد.

(72).حاذقی،ابو الفضل،زن از نظر حقوق اسلامی،بـی‌نا،بـی‌جا،1324 ش.

(73).عـبد الفتاح طماره،عفیف،یهود از نظر‌ قرآن‌،تـرجمه:عـلی منتظمی،بعثت‌،تهران‌،1352 ش.این کتاب برای کسب‌ مجوز یک سال و ینم معطل مـاند و سـپس با حذف بخشهایی اجازه چـاپ یـافت.

(74).اسلام مـذهب رسـمی مـا،کتابی 55 صفحه‌ای بود که پیش از‌ انـقلاب‌ پنـج بار چاپ شد.کامل‌ترین کتابشناسی آن چنین‌ است:اسلام مذهب رسمی ما،تـهیه از کـارشناسان تعلیمات دینی،غدیر،تهران،بی‌تا.ایـن کتاب در اصل نوشته‌ اسـتاد مـحمد رضا حکیمی‌ است‌.برای اطـلاعات‌ بـیشتر ر.ک:راه خورشیدی،محمد اسفندیاری،دلیل ما،قم،1382 ش، ص 341.

(75).گلزاده غفوری،سرگذشت و شهادت هشتمین امام‌ شـیعیان،امـام رضا علیه السلام،دفتر نـشر فـرهنگ اسـلامی،تهران، 1361‌ ش.

(76‌).سعیدی‌،غـلامرضا،فـریاد فلسطین،بعثت،تهران،1350 ش.

(77).ایـن کـتاب پیش از انقلاب بارها به چاپ رسید که ‌‌بیشتر‌ آنها بدون تاریخ نشر هستند و در تـهران و قـم منتشر شدند.

(78).حکیمی،محمد‌ رضا‌،آوایـ‌ روزهـا،بی‌تا،مـشهد،1345 ش.

(79).امـین،حـسن،روضه‌خوانی در خانه‌های نوساز،بـی‌نا،سبزوار،1353 ش.

(80‌).ر.ک:شماره 74.

(81).ر.ک:شماره 75.

(82).ر.ک:شماره 78.

(82).بیوگرافی پیشوا-زندگی‌نامه امام‌ خمینی،پانزدهم خرداد،بی‌جا‌،1357‌ ش.

(84).ر.ک:شماره 21.

(85).این کـتاب بـا اندکی تفاوت کتابشناسی شده است:شـیرازی،صـادق،کـیفر گـناهان از نـظر اسلام،ترجمه مـحمد رضـا انصاری،پیام اسلام،قم،1351 ش،[تاریخ نگارش مقدمه‌]این کتاب‌ ترجمه العقوبات فی الاسلام است.

(86).موسوی زنجانی،ابـراهیم،مـصلح حـقیقی جهان:اثبات الحجه،علائم ظهور،بو ذر جـمهری مـصطفوی،تـهران، 1344 ش.

(87).حـاج سـید جـوادی،علی اصغر،طلوع انفجار یا‌ پیام‌ و پیام‌آور،جنبش،بی‌جا،1358 ش.

فصلنامه مطالعات تاریخی ، زمستان 1383 - شماره 5 (صفحات 137 - 117)