استقلال ادبی؛«محصول«استقلال سیاسی» پس ازانقلاب اسلامی

اشاره:

به مناسبت فرارسیدن چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، در گفت وگو با هدایت ا... بهبودی، نویسنده پیش کسوت حوزه ادبیات انقلاب اسلامی و یکی از بنیان گذاران «دفتر ادبیات و هنر مقاومت» به بررسی و مقایسه مؤلفه ها و شاخصه های سبک ادبیات داستانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی با پیش از این واقعه بزرگ تاریخ معاصر ایران پرداختیم.

آقای بهبودی نویسنده کتابهای مشهوری مانند «شرح اسم» و «الف لام خمینی»، در مصاحبه با خراسان، از تأثیر اصل استقلال طلبی بر انگاره های ادبی پس از پیروزی انقلاب اسلامی سخن گفت و استقلال ادبی را نتیجه استقلال سیاسی برآمده از پیروزی انقلاب اسلامی دانست.

انقلاب اسلامی ایران، تنها در به زیر کشیدن رژیم پهلوی و تحقق آرمان تشکیل حکومت اسلامی محدود نمی شد؛ انقلاب اسلامی، انقلاب در باورها و رویکردها نیز بود. این پدیده کم نظیر و باشکوه، سبب ساز تحولات شگرفی در تمام زمینه ها، اعم از سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شد. در عرصه فرهنگ و به طور مشخص، حوزه ادبیات، انقلاب فصلی نو را در تولید آثار ادبی، پدید آورد؛ فصلی که تحت تأثیر آرمانهای آن، ویژگیهای خاصی یافت که آن را از دوران پیش از خود، متمایز می کرد.

در میان همه شاخصه ها و مؤلفه هایی که حوزه ادبیاتِ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، واجد آن ها شد، مردمی بودن، بیش از بقیه به چشم می آید. فراگیر بودن انقلاب اسلامی، باعث فراگیر شدن ادبیات تأثیرپذیرفته از آن شد. «نهضت خاطره نویسی » برای انتقال تجربیات و ارائه تصویری حقیقی از آنچه روی داده است، آثاری مهم و در خور توجه پدید آورد که پدیدآورندگان آن ها، نه نویسندگان روشنفکر و گاه گریزان از جامعه، بلکه خود مردم بودند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به ویژه با آغاز جنگ تحمیلی و دوران دفاع مقدس، شاهد بروز و ظهور سبکی در نگارش آثار ادبی بودیم که پیش از آن، کمتر تجربه شده بود. لطفاً درباره شاخصه ها و مؤلفه های این سبک، مطالبی را برای خوانندگان ما بیان بفرمایید.    
 بهبودی : ماهیت انقلاب سال 1357 که در 22 بهمن به پیروزی رسید، واکنشهایی را در میان نویسندگان، هنرمندان و همچنین کسانی که علاقمند بودند وارد این عرصه شوند، برانگیخت. خصلت و ویژگی همگانی، عمومی و مردمی بودن انقلاب اسلامی، باعث شد که ادبیات متأثر از آن نیز، چنین ویژگیهایی پیدا کند. بنابراین، اگر بخواهیم نخستین ویژگی ادبیات پس از پیروزی انقلاب اسلامی را معرفی کنیم، باید به همین عمومی و مردمی بودن آن توجه داشته باشیم. به همین دلیل است که قالب «خاطره» برای بیان این واقعه بزرگ تاریخ معاصر ایران و جهان و همچنین، شرح وقایع دوران هشت سال دفاع مقدس، برگزیده شد و مورد استفاده قرار گرفت. دلیل گزینش این قالب، توانایی و ظرفیت آن برای مردمی شدن بود؛ خاطره گویی و خاطره نویسی، از شاخصه های متون سنگین ادبی و اسباب و ابزاری که در برخی قالبها مانند داستان کوتاه و رمان، از آن ها استفاده میکنیم، به دور است و با آن میتوان به سادگی و حتی با زبان محاوره، وقایع را منعکس کرد و به دیگران انتقال داد. از نظر من، این ویژگی، به عنوان یکی از شاخصه ها و مؤلفه های ادبیات دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بسیار قابل توجه است.

نکته دیگری که باید در این زمینه، همواره مد نظر داشته باشیم، استقبال چشمگیری است که مردم از خاطره گویی و خاطره نویسی کردند؛ به طوری که میتوان بدون اغراق، دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی را، دوران شکلگیری پدیده ای به نام «نهضت خاطره نویسی » دانست. مؤسسات فراوانی در این زمینه تأسیس شد و آثار مهمی به وجود آمد که برخی از آن ها، بسیار موفق و تأثیرگذار بود. عامل دیگری که در شکلگیری سبک ادبیات پس از پیروزی انقلاب اسلامی سهم عمده ای داشت، تمایل به استقلال خواهی و استقلال طلبی مردم بود. مردم، به عنوان خالق انقلاب، میخواستند خودشان راوی آن باشند و درباره آن بگویند و بنویسند. به این ترتیب، استقلالی که به واسطه انقلاب اسلامی، در عرصه سیاست به دست آمده بود، اینچنین خود را در حیطه ادبیات نیز نشان داد. به اعتقاد من، ذات استقبال مردم از خاطره گویی و خاطره نویسی، همان استقلال خواهی است.

قالب «خاطره نویسی » در آثار ادبی را، پیش از پیروزی انقلاب و حتی در دوره مشروطه هم داریم. به اعتقاد شما چه تفاوتی میان این قالب در قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، با بعد از آن وجود دارد؟

بهبودی :ما پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، چیزی با عنوان «نهضت خاطره نویسی» نداشتیم؛ خاطره نویسی های مربوط به این دوره، عمدتاً مربوط به دولتمردان، پادشاهان و افراد باسواد و صاحب قلم است که جمعیت زیادی را تشکیل نمیدادند. به همین دلیل، این کنشهای ادبی را نمیتوانیم با عنوان «نهضت» معرفی کنیم؛ از عنوان «نهضت» معمولاً هنگامی استفاده می شود که موضوع مد نظر، جنبه فراگیر و عمومی داشته باشد. از این لحاظ، فعالیتهای ادبی در قالب خاطره نویسیِ مربوط به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی را نمیتوان «نهضت» نامید. تعداد آثار مربوط به این قالب، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با آثار پیش از انقلاب، اصلاً قابل مقایسه نیست. باید توجه داشت که ما در تاریخ معاصر، واقعه ای به بزرگی و اهمیت انقلاب اسلامی هم نداشته ایم؛ واقعه ای که تمام جغرافیای ایران را درگیر خودش کند و تمام آحاد مردم در آن حضور فعال داشته باشند. پیش از پیروزی انقلاب، معمولاً از دو واقعه جنبش مشروطه و ملی شدن صنعت نفت، به عنوان وقایع مهم و تأثیرگذار یاد میشد که اگر ابعاد مختلف آن ها را مورد واکاوی قرار دهیم، قابل مقایسه با انقلاب اسلامی و پس از آن، هشت سال دفاع مقدس نیست. شما نمیتوانید در ایران روستایی پیدا کنید که در دوران دفاع مقدس، شهیدی را تقدیم اسلام و انقلاب نکرده باشد؛ بنابراین، انقلاب اسلامی پدیده ای فراگیر بود و به همین دلیل، خاطره نویسی و خاطره گویی ناشی از آن هم، فراگیر و گسترده است؛ موضوعی که ما پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به آن برنمی خوریم.

«نهضت خاطره نویسی» که درباره آن صحبت کردید، اکنون در چه مرحله ای است؟ آیا موفق به انجام مأموریت خود در انتقال انگیزهها و آرمانهای انقلاب به نسل بعد شده است؟

بهبودی: آن چه ما امروز با عنوان «ادبیات پایداری و مقاومت » میشناسیم، حاصل سه دهه فعالیت مستمر است. امروز ما به جایگاه قابل قبولی در این عرصه رسیده ایم، طوری که میتوانیم آن را به دیگران نشان بدهیم و درباره اش سخن بگوییم. هر چه از گذشته به سمت حال حرکت میکنیم، خاطره نویسیها فنی تر، تخصصی تر و جدی تر شده، علمی و قابل نظریه پردازی است. نویسندگان و ادیبانی تربیت شده اند که در این کار تبحّر و تخصص دارند. همانطور که تصریح کردم، این رشد، دفعی و ناگهانی نبوده و حاصل سه دهه فعالیت و تلاش بی وقفه است. به تازگی در جایی گفته ام و باز هم تأکید میکنم که در بین قالبهای گوناگون ادبی، این قالب «خاطره نویسی» بود که توانست میراث با ارزش انقلاب را به سلامت، از گذشته به حال برساند و میتوانم با امیدواری بگویم که به آیندگان نیز، منتقل خواهد کرد.

 این میراث با ارزش چیست؟

اسلامیت و استقلال خواهی.

 شما جزو بنیان گذاران دفتر ادبیات و هنر مقاومت هستید که بیش از سه دهه از فعالیت آن می گذرد. انگیزه شما و دوستانتان از تأسیس این دفتر چه بود و این اقدام، چه دستاوردهایی در پی داشت؟

بهبودی: ابتدا باید یادآوری کنم که ما جزو پیشگامان این عرصه نبودیم؛ نهادهایی مانند سپاه پاسداران، تا حدی جهاد سازندگی و برخی روزنامه ها، پیش از ما به این موضوع توجه کرده و به آن پرداخته بودند. اما بدون تعصب باید بگویم که تأسیس دفتر ادبیات و هنر مقاومت، باعث پیدایش جریانی ادبی شد که ما امروز آن را با عنوان «ادبیات پایداری» میشناسیم. اگر این دفتر تأسیس نمیشد، ما امروز یا چیزی به نام «ادبیات پایداری» نداشتیم یا اگر هم داشتیم، با تأخیر به دست میآمد و به جایی که امروز رسیده است، نمیرسید. دفتر ادبیات و هنر مقاومت در سال 1367 و چند ماه بعد از پایان جنگ تحمیلی تأسیس شد. سهم عمده در راه اندازی آن هم، متعلق به برادر ارجمندم، جناب آقای مرتضی سرهنگی است. جا دارد به این موضوع هم اشاره کنم که مهم ترین عامل تداوم فعالیت دفتر، حمایتهای مقام معظم رهبری از آن بوده است؛ ایشان از جایگاه خودشان برای پرورش و تقویت موقعیت «ادبیات پایداری»، هزینه کردند و اگر حمایتهای رهبر انقلاب نبود، دفتر نمیتوانست مسیری را که تا امروز طی کرده است، طی کند.