06 تیر 1400
شمارش معکوس برای کودتای سوم اسفند
دوشنبه سوم اسفند 1299
کودتا علیه دولت سپهدار
ساعت یک بامداد، 2 هزار و 500 قزاق به فرماندهی رضاخان که از قزوین حرکت کرده بودند، از دروازههای قزوین و حضرت عبدالعظیم، وارد تهران شدند و بدون هیچ درگیری تهران را تصرف و دولت فتحالله خان اکبر (معروف به سردار منصور و سپهدار اعظم) را سرنگون کردند. قزاقها پس از تصرف مراکز مهم و استراتژیک شهر، کنترل سازمانهای دولتی را بهدست گرفتند و با احمدشاه - آخرین شاه قاجار - وارد مذاکره شدند.
توقیف رجال
کودتاچیان صبح دوشنبه را مشغول توقیف شخصیتها و تعطیل کردن احزاب بودند. آنها دو دسته از مردم را دستگیر و به قزاقخانه بردند. دستهای از آنان خانوادههای شخصیت‌های مهم مثل نخستوزیران پیشین، وزیران سابق، شخصیت‌های عالیرتبه یا ثروتمندان بودند و دسته دیگر، سران گروههای مخالف قرارداد ایران و انگلیس. افکار عمومی، سفارت انگلیس را مسبب کودتا میداند.
کسی مقاومت نکرد
روز سوم اسفند و هنگام کودتا هیچکس مقاومت نکرد، جز کلانتریها که آنها هم کوتاه آمدند. ماژور بیرلینگ سوئدی، معاون رییس پلیس، تنها افسر وفادار به قانون بود که در مقر کلانتری مرکز حضور داشت و حاضر نشد مقابل گلولههای مسلسل و توپهای سنگین 500 قزاق، که کلانتری را محاصره کرده بودند، تسلیم شود.
قزاقها در شهر میگردند
در همه خیابانهای تهران، قزاقها مشغول گشتزنی و پاسداری هستند. جلو عمارت قزاقخانه یک توپ صحرایی گذاشتند و مسلسلها هم در برجهای اطراف میدان مشق دیده میشد.
بازار تهران تعطیل شد
پس از کودتای نظامیان، بازار تهران تعطیل و شهر کاملا آرام بود.
بستنشینی ممنوع
قزاقهای کودتاچی مسئولیت حفاظت از کنسولگریها را بهعهده گرفتند تا مطابق معمول و مرسوم، کسی در این مکانها متوسل به «بستنشینی» نشود.
دیدار کیهان با کاردار سفارت فرانسه
مسعودخان کیهان و بیانخان به دیدار «هوپنو» کاردار سفارت فرانسه رفتند. در این ملاقات آنها از طرف رضاخان به هوپنو اطمینان دادند، فرانسویان مورد احترام و اعتماد رضاخان هستند. از کاردار سفارت خواستند از مراجعه ایرانیان به نمایندگی این کشور جلوگیری کنند.
رییس زندان، یکی از قزاقها
نایب کریم بوذرجمهری به ریاست زندان قزاقخانه منصوب شد.
سفارش به سازش
صبح دوشنبه سوم اسفند، «نرمن» وزیرمختار انگلیس، با احمدشاه ملاقات و به او توصیه کرد با رهبران، رابطه برقرار کند و به تقاضای آنها پاسخ مثبت دهد.
تلگراف قطع شد
در پی قطع خطوط تلگراف در کشور، سیستم تلگراف شیراز - تهران نیز قطع شد. هرکسی این اتفاق را به نوعی تفسیر میکرد.
وحشت اهالی قم
به مردم قم خبر رسید که قزاقها، بلشویک شده و تهران را تصرف و غارت کردند. برخی از مردم قم وحشتزده، اجناس و اقلام خود را به خانههایشان برده و پنهان کردند. بعضی از مردم به حرم حضرت معصومه (سلامالله علیها) پناه بردند.
رضاخان اعلان صادر میکند
اعلانی با عنوان «حکم میکنم» از سوی رضاخان روی دیوارهای تهران نصب شد. متن اعلان به این شرح است:
ماده اول - تمام اهالی طهران باید ساکت و مطیع احکام نظامی باشند.
ماده دوم - حکومت نظامی در شهر برقرار و از ساعت هشت بعدازظهر، به جز نظامیان و پلیس مأمور انتظامات شهر، کسی نباید در معابر عبور کند.
ماده سوم - کسانیکه از طرف قوای نظامی و پلیس مظنون به مخل آسایش و انتظامات واقع شوند، فورا جلب و مجازات سخت خواهند شد.
ماده چهارم - تمام روزنامهجات و اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت، به کلی موقوف و بر حسب حکم و اجازهای که بعد داده خواهد شد، باید منتشر شوند.
ماده هفتم - تا زمان تشکیل دولت، تمام ادارات و دوایر دولتی، غیر از اداره ارزاق تعطیل خواهد بود. پستخانه، تلفونخانه و تلگرافخانه هم مطیع این حکم خواهند بود.
ماده هشتم - کسانیکه در اطاعت از موارد فوق خودداری نمایند، به محکمه نظامی جلب و به سختترین مجازاتها خواهند رسید.
بازگشت آرامش نسبی به تهران
تهران اولین شب پس از کودتا را در آرامش نسبی گذراند. گشتیهای مرکب از قزاقها و پاسبانهای نظمیه در تمام طول شب مشغول حراست و حفاظت از شهر بودند و فقط گاهی صدای شلیک گلوله به گوش میرسید.
سهشنبه چهارم اسفند 1299؛
انتصاب سیدضیاء به سمت رییسالوزرایی
بعدازظهر این روز، احمدشاه سیدضیاءالدین طباطبایی را به قصر فرحآباد احضار کرد و طی فرمانی او را به سمت ریاست وزرا منصوب کرد.
انتصاب محمدخان نایینی به ریاست کابینه دولت
سلطان محمدخان نایینی، نماینده مردم نایین در مجلس شورای ملی، به ریاست کابینه دولت منصوب شد.
اعلام حکومت نظامی در تهران
در تهران حکومت نظامی اعلام شد. بر اساس مقررات حکومت نظامی، عبور و مرور در خیابانها پس از ساعت هفت شب و اجتماع بیش از سه تن در معابر ممنوع اعلام شد.
تعطیلی مجدد بازار
بهدنبال وقایع کودتا در روز گذشته، بازار تهران در صبح این روز باز شد. اما بهدلیل درگیری لفظی یک قزاق و یک درشکهچی و جانبداری مردم از درشکهچی و دخالت قزاقها، بازار مجددا تعطیل شد.
کودتای حیرتانگیز
«لنسلات الیفانت» کودتای سوم اسفند را کودتای حیرتانگیز خواند و گفت: «امکان ندارد این تعداد زیاد افراد نظامی در تهران، از نزدیکی قزوین گذشته باشند و «آیرونساید» از حضور آنها بیاطلاع مانده باشد.»
بستنشینی امام جمعه خویی
نظامیان کودتاچی برای دستگیری امام جمعه خویی، به خانهاش یورش بردند، ولی او موفق شد بگریزد و در حرم حضرت عبدالعظیم بست بنشیند.
چهارشنبه پنجم اسفند 1299؛
تمایل برخی شخصیتها به پناهندگی در کنسولگری فرانسه
دوپسر «امام جمعه خویی» با مراجعه به سرکنسول فرانسه در تهران، از او پرسیدند چنانچه برخی از شخصیت‌های ایرانی تمایل داشته باشند به کنسولگری فرانسه پناهنده شوند، آیا مورد موافقت قرار خواهد گرفت؟ که این موضوع از سوی کنسول فرانسه مورد پذیرش واقع نشد.
پنجشنبه ششم اسفند 1299؛
انگلستان عامل اصلی کودتا
روزنامه اومانیته (Humanite) چاپ پاریس در شماره امروز با انتشار مطلبی درباره کودتای سوم اسفند در ایران و نقش انگلستان در این اتفاق، منشأ این بحران را دولت انگلستان معرفی کرد که تلاش میکند به هر شکل از انعقاد عهدنامه مابین ایران و روسیه جلوگیری کند. این روزنامه در ادامه اشاره کرد: دیویزیون قزاق که مجری کودتا بوده، از ماه نوامبر تحت کنترل و نظارت انگلستان قرار داشت. اومانیته درباره سیدضیاءالدین طباطبایی رییسالوزاری جدید ایران نوشت: «او یک روزنامهنگار است که سابقا از عمال حکومت پاریس بوده و اخیرا هم از طرف دولت انگلستان مقرری دریافت میکرده است.»
ملاقات با کاردار فرانسه
کاردار فرانسه در تهران با یکی از (افسران) عوامل اصلی کودتای سوم اسفند که در مدرسه «سن سیر» فرانسه تحصیل کرده بود، ملاقات کرد.
موضع مصدقالسلطنه مقابل رییسالوزاری جدید
پس از اعلام ریاست وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی از سوی احمدشاه به حکام ایالات و ولایات، «مصدقالسلطنه» والی فارس در تلگرافی، برای احمدشاه نوشت چنانچه این خبر در ایالت فارس منتشر شود، سبب بروز اغتشاش و شورشهایی خواهد شد که کنترل آن آسان نخواهد بود.
ممنوعیت صادرات اسلحه و مهمات
مولیتر، رییس کل گمرکات کشور، صادرات اسلحه و ملحقات آن، اشیا عتیقه و تاریخی و مسکوکات طلا و نقره را مطلقا ممنوع اعلام کرد.
جمعه هفتم اسفند 1299؛
مخفی کردن ماهیت دولت جدید
سیدضیاءالدین طباطبایی از «نورمن» (وزیرمختار انگلیس) خواست، برای احتراز از مخالفت شوروی، ماهیت دولت وی مبنی بر طرفداری از دولت انگلیس تا حد امکان مخفی بماند.
حمایت نورمن از سیدضیاء
پیش از اعلام الغای قرارداد 1919 بهوسیله سیدضیاء، نورمن به «کرزن» وزیر خارجه انگلیس اطمینان داد، الغای قرارداد معنایی ندارد؛ زیرا سیدضیاء محتوای قرارداد را از طریق افسران و مستشاران مالی انگلستان به اجرا نخواهد گذاشت و قزاقخانه را با افسران انگلیسی تجدید سازمان خواهد داد. نورمن وزیر مختار انگلیس به کرزن گزارش داد: سیدضیاء قصد دارد اداره امور دو دستگاه اصلی (مالیه و قشون) را بهدست انگلیسیها بسپارد.
سیدضیاء به نرمن اطلاع داد، اجرای این سیاست، بیشتر امتیازات و منافعی را که بریتانیا انتظار دارد از یک قرارداد غیرعملی کسب کند، نصیب این کشور خواهد کرد.
استخدام مستشاران خارجی
پس از آنکه سیدضیاء قرارداد 1919 را لغو کرد، به نورمن پیشنهاد کرد مستشاران مالی و افسران نظامی انگلیسی را برای تجدید سازمان و کنترل مالیه و قشون استخدام کند. وی گفت: هدفش از واگذاری دو تشکیلات مهم مالیه و قشون به انگلیسیها این است که خاک به چشمان بلشویکها و نارضایان داخلی بپاشند.
نورمن معتقد بود این سیاست در نهایت میتواند بریتانیا را به بیشتر امتیازهایی برساند که انتظار داشت از قرارداد غیرعملی 1919 بهدست آورد.
تقاضای دهخدا برای آزادی برادرش
میرزا علیاکبرخان دهخدا در نامهای به کاظمخان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، خواستار آزادی برادرش میرزا یحییخان از زندان شد.
شنبه هشتم اسفند 1299
اعلامیه سیدضیاء خطاب به ملت
پس از انتصاب سیدضیاءالدین طباطبایی به ریاست دولت، وی بیانیهای خطاب به ملت ایران صادر کرد. او در این اعلامیه پس از اشاره به اینکه در 15 سال پس از مشروطیت هیچگاه اوضاع ایران به این نابهسامانی نبوده، برنامههای دولت خود را تشریح کرد. جلوگیری از اسراف و تبذیر، اداره مملکت با عواید داخلی، بهبود اوضاع عدلیه، تقسیم خالصجات و اراضی دولتی میان دهقانان، بهبود وضعیت زندگی کارگران و دهقانان، جلوگیری از هرج و مرج مالیه، بهرهمندسازی عموم طبقات از نعمت تعلیم و تربیت، رونق دادن به اوضاع تجارت و صنعت، ایجاد تشکیلات وسیع بلدیه و...، موضوعهایی بودند که سیدضیاء بهعنوان برنامههای دولت خود به آنها اشاره کرد. او در این بیانیه لغو قرارداد 1919 را به اطلاع مردم رساند.
ورود نیروهای روسی به ایران
روسها نزدیک 4 هزار نفر نیروی سواره و پیاده وارد سرخس کهنه کردند.
اسامی دستگیرشدگان کودتا در سفارت انگلیس
«والتر الکساندر اسمارت» از اعضای سفارت انگلستان، در نامهای به سیدضیاء خواستار ارسال اسامی افراد دستگیر شده پس از کودتا، برای وزیرمختار انگلستان شد. پیرو این نامه سفارت انگلیس، رییسالوزرا به کاظمخان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، دستور داد صورتی از اسامی افرادی که اخیرا دستگیر شدند تهیه و برای «کادت» بفرستد.
ضمیمه شدن بریگاد مرکزی به قزاقخانه
مسعودخان کیهان (وزیر جنگ) در نامهای به رضاخان رییس دیویزیون قزاق تمایلش را برای ضمیمه شدن بریگاد مرکزی به قزاقخانه اعلام کرد و رضاخان را مأمور کرد هرچه سریعتر بریگاد مرکزی را تحویل بگیرد.
ایجاد تشکیلات جدید در بلدیه
سیدضیاءالدین طباطبایی، رییسالوزرا و وزیرداخله در تهران بیانیهای اعلام کرد: به زودی تشکیلات جدیدی در بلدیه تهران ایجاد خواهد کرد.
امضای قرارداد ایران و روسیه
در مسکو قرارداد مودت ایران و روسیه امضا شد. این قرارداد به برابری حقوق، احترام به استقلال و حاکمیت ایران تأکید میورزید.
یکشنبه نهم اسفند 1299
واگذاری حکومت به قزاقها
رضاخان، رییس دیویزیون قزاق، از سیدضیاءالدین طباطبایی خواست فهرست اسامی نقاطی که حکومت آن را میتوان برای صاحبمنصبان ارشد اداره قزاق در نظر گرفت، به او معرفی کند تا برای هر نقطه، کاندیدایی معین و انتخاب شود.
لقب سردار سپه برای رضاخان
احمدشاه لقب سردار سپه را به رضاخان رییس دیویزیون قزاق اعطا کرد.
دوشنبه دهم اسفند 1299
اعتراض سیدضیاء به مصدق
سیدضیاء با ارسال تلگرافی به «مصدقالسلطنه» والی فارس اعتراض کرد. مصدقالسلطنه از انتشار خبر رییسالوزرایی سیدضیاء جلوگیری کرده بود و سیدضیاء هم تهدید کرد با قشونی که تحت فرمان دارد، هر مانع و مشکلی را به هیچ میشمارد.
معرفی وزیران دولت سیدضیاء به احمدشاه
پیش از ظهر امروز سیدضیاءالدین طباطبایی با حضور در قصر فرحآباد، وزیران دولت را به احمدشاه معرفی کرد و وزیران کار خود را شروع کردند.
مهلت حکومت نظامی تهران برای تحویل اسلحهها
کلنل کاظمخان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، به دستور سیدضیاء با انتشار اعلانی از عموم مردم تهران خواست اسلحههای خود را تا 10 روز، به مأموران نظمیه تحویل دهند.
اظهارات معاون وزیر خارجه انگلیس درباره وقایع اخیر ایران
پاسخ «هارموث» معاون وزارت خارجه انگلیس به سئوال مطبوعات انگلیس درباره وقایع اخیر و تغییر حکومت در ایران، امروز در مطبوعات لندن از جمله «تایمز» و «بیرمنگام پست» به چاپ رسید. هارموث معتقد است: دولت انگلستان در عملیات قزاقان ایرانی دخالتی نداشته و هیچ مسئولیتی را هم در این زمینه بهعهده نمیگیرد. هارموث در مصاحبهای گفته بود کمک مالی دولت انگلستان به نیروهای قزاق، از ماه می 1920 قطع شده بود. هارموث تأکید میکرد، انگلستان نسبت به این اقدام قزاقها، موضع کاملا بیطرفی اتخاذ کرده.
دخالت انگلیس در کودتای سوم اسفند
«زمن» وزیرمختار انگلیس در تهران، در تلگرافی به کرزن اطلاع داد: تمام اتباع خارجی مقیم ایران تصور میکنند انگلیس کودتای سوم اسفند را برنامهریزی کرده، بهطوری که تکذیبهای او بیاثر بوده است.
تشکیل اولین جلسه دولت سیدضیاء
اولین جلسه هیأت وزیران در دولت سیدضیاء برگزار شد. در این جلسه مقرر شد شبها از ساعت 9، حکومت نظامی برقرار و رفت و آمد در شهر ممنوع باشد.
درخواست اعزام نیروی پلیس به تهران
سیدضیاء به فرمانده قشون جنوب در شیراز دستور داد یک ستون قشون را همراه توپخانه به تهران اعزام کند.
کودتای سوم اسفند محصول یک توطئه
«جی.پی.چرچیل» درباره کودتا در یادداشتی برای درج در پرونده نوشت: قضیه کودتا نتیجه یک توطئه است.
هفته نامه پنجره