06 تیر 1400

شمارش معکوس برای کودتای سوم اسفند


امین کمال‎زاده

  دوشنبه سوم اسفند 1299
کودتا علیه دولت سپهدار
 ساعت یک بامداد، 2 هزار و 500 قزاق به فرماندهی رضاخان که از قزوین حرکت کرده بودند، از دروازه‎های قزوین و حضرت عبدالعظیم، وارد تهران شدند و بدون هیچ درگیری تهران را تصرف و دولت فتح‎الله خان اکبر (معروف به سردار منصور و سپهدار اعظم) را سرنگون کردند. قزاق‎ها پس از تصرف مراکز مهم و استراتژیک شهر، کنترل سازمان‎های دولتی را به‎دست گرفتند و با احمدشاه - آخرین شاه قاجار - وارد مذاکره شدند.
 توقیف رجال
 کودتاچیان صبح دوشنبه را مشغول توقیف شخصیت‎ها و تعطیل کردن احزاب بودند. آن‎ها دو دسته از مردم را دستگیر و به قزاقخانه بردند. دسته‎ای از آنان خانواده‎های شخصیت‌های مهم مثل نخست‎وزیران پیشین، وزیران سابق، شخصیت‎های عالی‎رتبه یا ثروتمندان بودند و دسته دیگر، سران گروه‎های مخالف قرارداد ایران و انگلیس. افکار عمومی، سفارت انگلیس را مسبب کودتا می‎داند.
  کسی مقاومت نکرد
 روز سوم اسفند و هنگام کودتا هیچ‎کس مقاومت نکرد، جز کلانتری‎ها که آن‎ها هم کوتاه آمدند. ماژور بیرلینگ سوئدی، معاون رییس پلیس، تنها افسر وفادار به قانون بود که در مقر کلانتری مرکز حضور داشت و حاضر نشد مقابل گلوله‎های مسلسل و توپ‎های سنگین 500 قزاق، که کلانتری را محاصره کرده بودند، تسلیم شود.
  قزاق‎ها در شهر می‎گردند
 در همه خیابان‎های تهران، قزاق‎ها مشغول گشت‎زنی و پاسداری هستند. جلو عمارت قزاقخانه یک توپ صحرایی گذاشتند و مسلسل‎ها هم در برج‎های اطراف میدان مشق دیده می‎شد.
 بازار تهران تعطیل شد
 پس از کودتای نظامیان، بازار تهران تعطیل و شهر کاملا آرام بود.
 بست‎نشینی ممنوع
 قزاق‎های کودتاچی مسئولیت حفاظت از کنسولگری‎ها را به‎عهده گرفتند تا مطابق معمول و مرسوم، کسی در این مکان‎ها متوسل به «بست‎نشینی» نشود.
  دیدار کیهان با کاردار سفارت فرانسه
 مسعودخان کیهان و بیان‎خان به دیدار «هوپنو» کاردار سفارت فرانسه رفتند. در این ملاقات آن‎ها از طرف رضاخان به هوپنو اطمینان دادند، فرانسویان مورد احترام و اعتماد رضاخان هستند. از کاردار سفارت خواستند از مراجعه ایرانیان به نمایندگی این کشور جلوگیری کنند.
 رییس زندان، یکی از قزاق‎ها
 نایب کریم بوذرجمهری به ریاست زندان قزاقخانه منصوب شد.
  سفارش به سازش
 صبح دوشنبه سوم اسفند، «نرمن» وزیرمختار انگلیس، با احمدشاه ملاقات و به او توصیه کرد با رهبران، رابطه برقرار کند و به تقاضای آن‎ها پاسخ مثبت دهد.
  تلگراف قطع شد
 در پی قطع خطوط تلگراف در کشور، سیستم تلگراف شیراز - تهران نیز قطع شد. هرکسی این اتفاق را به نوعی تفسیر می‎کرد.
  وحشت اهالی قم
 به مردم قم خبر رسید که قزاق‎ها، بلشویک شده و تهران را تصرف و غارت کردند. برخی از مردم قم وحشت‎زده، اجناس و اقلام خود را به خانه‎های‎شان برده و پنهان کردند. بعضی از مردم به حرم حضرت معصومه (سلام‎الله علیها) پناه بردند.
 رضاخان اعلان صادر می‎کند
 اعلانی با عنوان «حکم می‎کنم» از سوی رضاخان روی دیوارهای تهران نصب شد. متن اعلان به این شرح است:
 ماده اول - تمام اهالی طهران باید ساکت و مطیع احکام نظامی باشند.
 ماده دوم - حکومت نظامی در شهر برقرار و از ساعت هشت بعدازظهر، به جز نظامیان و پلیس مأمور انتظامات شهر، کسی نباید در معابر عبور کند.
 ماده سوم - کسانی‎که از طرف قوای نظامی و پلیس مظنون به مخل آسایش و انتظامات واقع شوند، فورا جلب و مجازات سخت خواهند شد.
 ماده چهارم - تمام روزنامه‎جات و اوراق مطبوعه تا موقع تشکیل دولت، به کلی موقوف و بر حسب حکم و اجازه‎ای که بعد داده خواهد شد، باید منتشر شوند.
 ماده هفتم - تا زمان تشکیل دولت، تمام ادارات و دوایر دولتی، غیر از اداره ارزاق تعطیل خواهد بود. پستخانه، تلفونخانه و تلگرافخانه هم مطیع این حکم خواهند بود.
 ماده هشتم - کسانی‎که در اطاعت از موارد فوق خودداری نمایند، به محکمه نظامی جلب و به سخت‎ترین مجازات‎ها خواهند رسید.
  بازگشت آرامش نسبی به تهران
 تهران اولین شب پس از کودتا را در آرامش نسبی گذراند. گشتی‎های مرکب از قزاق‎ها و پاسبان‎های نظمیه در تمام طول شب مشغول حراست و حفاظت از شهر بودند و فقط گاهی صدای شلیک گلوله به گوش می‎رسید.
 سه‎شنبه چهارم اسفند 1299؛
انتصاب سیدضیاء به سمت رییس‎الوزرایی
 بعدازظهر این روز، احمدشاه سیدضیاءالدین طباطبایی را به قصر فرح‎آباد احضار کرد و طی فرمانی او را به سمت ریاست وزرا منصوب کرد.
  انتصاب محمدخان نایینی به ریاست کابینه دولت
 سلطان محمدخان نایینی، نماینده مردم نایین در مجلس شورای ملی، به ریاست کابینه دولت منصوب شد.
  اعلام حکومت نظامی در تهران
 در تهران حکومت نظامی اعلام شد. بر اساس مقررات حکومت نظامی، عبور و مرور در خیابان‎ها پس از ساعت هفت شب و اجتماع بیش از سه تن در معابر ممنوع اعلام شد.
  تعطیلی مجدد بازار
 به‎دنبال وقایع کودتا در روز گذشته، بازار تهران در صبح این روز باز شد. اما به‎دلیل درگیری لفظی یک قزاق و یک درشکه‎چی و جانبداری مردم از درشکه‎چی و دخالت قزاق‎ها، بازار مجددا تعطیل شد.
 کودتای حیرت‎انگیز
 «لنسلات الیفانت» کودتای سوم اسفند را کودتای حیرت‎انگیز خواند و گفت: «امکان ندارد این تعداد زیاد افراد نظامی در تهران، از نزدیکی قزوین گذشته باشند و «آیرونساید» از حضور آن‎ها بی‎اطلاع مانده باشد.»
 بست‎نشینی امام جمعه خویی
 نظامیان کودتاچی برای دستگیری امام جمعه خویی، به خانه‎اش یورش بردند، ولی او موفق شد بگریزد و در حرم حضرت عبدالعظیم بست بنشیند.
 چهارشنبه پنجم اسفند 1299؛
تمایل برخی شخصیت‎ها به پناهندگی در کنسولگری فرانسه
 دوپسر «امام جمعه خویی» با مراجعه به سرکنسول فرانسه در تهران، از او پرسیدند چنان‎چه برخی از شخصیت‎های ایرانی تمایل داشته باشند به کنسولگری فرانسه پناهنده شوند، آیا مورد موافقت قرار خواهد گرفت؟ که این موضوع از سوی کنسول فرانسه مورد پذیرش واقع نشد.
 پنجشنبه ششم اسفند 1299؛
انگلستان عامل اصلی کودتا
 روزنامه اومانیته (Humanite) چاپ پاریس در شماره امروز با انتشار مطلبی درباره کودتای سوم اسفند در ایران و نقش انگلستان در این اتفاق، منشأ این بحران را دولت انگلستان معرفی کرد که تلاش می‎کند به هر شکل از انعقاد عهدنامه مابین ایران و روسیه جلوگیری کند. این روزنامه در ادامه اشاره کرد: دیویزیون قزاق که مجری کودتا بوده، از ماه نوامبر تحت کنترل و نظارت انگلستان قرار داشت. اومانیته درباره سیدضیاءالدین طباطبایی رییس‎الوزاری جدید ایران نوشت: «او یک روزنامه‎نگار است که سابقا از عمال حکومت پاریس بوده و اخیرا هم از طرف دولت انگلستان مقرری دریافت می‎کرده است.»
ملاقات با کاردار فرانسه
 کاردار فرانسه در تهران با یکی از (افسران) عوامل اصلی کودتای سوم اسفند که در مدرسه «سن سیر» فرانسه تحصیل کرده بود، ملاقات کرد.
 موضع مصدق‎السلطنه مقابل رییس‎الوزاری جدید
 پس از اعلام ریاست وزرایی سیدضیاءالدین طباطبایی از سوی احمدشاه به حکام ایالات و ولایات، «مصدق‎السلطنه» والی فارس در تلگرافی، برای احمدشاه نوشت چنان‎چه این خبر در ایالت فارس منتشر شود، سبب بروز اغتشاش و شورش‎هایی خواهد شد که کنترل آن آسان نخواهد بود.
 ممنوعیت صادرات اسلحه و مهمات
 مولیتر، رییس کل گمرکات کشور، صادرات اسلحه و ملحقات آن، اشیا عتیقه و تاریخی و مسکوکات طلا و نقره را مطلقا ممنوع اعلام کرد.
 جمعه هفتم اسفند 1299؛
مخفی کردن ماهیت دولت جدید
 سیدضیاءالدین طباطبایی از «نورمن» (وزیرمختار انگلیس) خواست، برای احتراز از مخالفت شوروی، ماهیت دولت وی مبنی بر طرفداری از دولت انگلیس تا حد امکان مخفی بماند.
 حمایت نورمن از سیدضیاء
 پیش از اعلام الغای قرارداد 1919 به‎وسیله سیدضیاء، نورمن به «کرزن» وزیر خارجه انگلیس اطمینان داد، الغای قرارداد معنایی ندارد؛ زیرا سیدضیاء محتوای قرارداد را از طریق افسران و مستشاران مالی انگلستان به اجرا نخواهد گذاشت و قزاقخانه را با افسران انگلیسی تجدید سازمان خواهد داد. نورمن وزیر مختار انگلیس به کرزن گزارش داد: سیدضیاء قصد دارد اداره امور دو دستگاه اصلی (مالیه و قشون) را به‎دست انگلیسی‎ها بسپارد.
سیدضیاء به نرمن اطلاع داد، اجرای این سیاست، بیشتر امتیازات و منافعی را که بریتانیا انتظار دارد از یک قرارداد غیرعملی کسب کند، نصیب این کشور خواهد کرد.
 استخدام مستشاران خارجی
 پس از آن‎که سیدضیاء قرارداد 1919 را لغو کرد، به نورمن پیشنهاد کرد مستشاران مالی و افسران نظامی انگلیسی را برای تجدید سازمان و کنترل مالیه و قشون استخدام کند. وی گفت: هدفش از واگذاری دو تشکیلات مهم مالیه و قشون به انگلیسی‎ها این است که خاک به چشمان بلشویک‎ها و نارضایان داخلی بپاشند.
 نورمن معتقد بود این سیاست در نهایت می‎تواند بریتانیا را به بیشتر امتیازهایی برساند که انتظار داشت از قرارداد غیرعملی 1919 به‎دست آورد.
تقاضای دهخدا برای آزادی برادرش
 میرزا علی‎اکبرخان دهخدا در نامه‎ای به کاظم‎خان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، خواستار آزادی برادرش میرزا یحیی‎خان از زندان شد.
 شنبه هشتم اسفند 1299
اعلامیه سیدضیاء خطاب به ملت
 پس از انتصاب سیدضیاءالدین طباطبایی به ریاست دولت، وی بیانیه‎ای خطاب به ملت ایران صادر کرد. او در این اعلامیه پس از اشاره به این‎که در 15 سال پس از مشروطیت هیچ‎گاه اوضاع ایران به این نابه‎سامانی نبوده، برنامه‎های دولت خود را تشریح کرد. جلوگیری از اسراف و تبذیر، اداره مملکت با عواید داخلی، بهبود اوضاع عدلیه، تقسیم خالصجات و اراضی دولتی میان دهقانان، بهبود وضعیت زندگی کارگران و دهقانان، جلوگیری از هرج و مرج مالیه، بهره‎مندسازی عموم طبقات از نعمت تعلیم و تربیت، رونق دادن به اوضاع تجارت و صنعت، ایجاد تشکیلات وسیع‎ بلدیه و...، موضوع‎هایی بودند که سیدضیاء به‎عنوان برنامه‎های دولت خود به آن‎ها اشاره کرد. او در این بیانیه لغو قرارداد 1919 را به اطلاع مردم رساند.
 ورود نیروهای روسی به ایران
 روس‎ها نزدیک 4 هزار نفر نیروی سواره و پیاده وارد سرخس کهنه کردند.
 اسامی دستگیرشدگان کودتا در سفارت انگلیس
 «والتر الکساندر اسمارت» از اعضای سفارت انگلستان، در نامه‎ای به سیدضیاء خواستار ارسال اسامی افراد دستگیر شده پس از کودتا، برای وزیرمختار انگلستان شد. پیرو این نامه سفارت انگلیس، رییس‎الوزرا به کاظم‎خان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، دستور داد صورتی از اسامی افرادی که اخیرا دستگیر شدند تهیه و برای «کادت» بفرستد.
 ضمیمه شدن بریگاد مرکزی به قزاقخانه
 مسعودخان کیهان (وزیر جنگ) در نامه‎ای به رضاخان رییس دیویزیون قزاق تمایلش را برای ضمیمه شدن بریگاد مرکزی به قزاقخانه اعلام کرد و رضاخان را مأمور کرد هرچه سریع‎تر بریگاد مرکزی را تحویل بگیرد.
 ایجاد تشکیلات جدید در بلدیه
سیدضیاءالدین طباطبایی، رییس‎الوزرا و وزیرداخله در تهران بیانیه‎ای اعلام کرد: به زودی تشکیلات جدیدی در بلدیه تهران ایجاد خواهد کرد.
 امضای قرارداد ایران و روسیه
 در مسکو قرارداد مودت ایران و روسیه امضا شد. این قرارداد به برابری حقوق، احترام به استقلال و حاکمیت ایران تأکید می‎ورزید.
 یکشنبه نهم اسفند 1299
واگذاری حکومت به قزاق‎ها
 رضاخان، رییس دیویزیون قزاق، از سیدضیاءالدین طباطبایی خواست فهرست اسامی نقاطی که حکومت آن را می‎توان برای صاحب‎منصبان ارشد اداره قزاق در نظر گرفت، به او معرفی کند تا برای هر نقطه، کاندیدایی معین و انتخاب شود.
 لقب سردار سپه برای رضاخان
 احمدشاه لقب سردار سپه را به رضاخان رییس دیویزیون قزاق اعطا کرد.
 دوشنبه دهم اسفند 1299
اعتراض سیدضیاء به مصدق
 سیدضیاء با ارسال تلگرافی به «مصدق‎السلطنه» والی فارس اعتراض کرد. مصدق‎السلطنه از انتشار خبر رییس‎الوزرایی سیدضیاء جلوگیری کرده بود و سیدضیاء هم تهدید کرد با قشونی که تحت فرمان دارد، هر مانع و مشکلی را به هیچ می‎شمارد.
 معرفی وزیران دولت سیدضیاء به احمدشاه
 پیش از ظهر امروز سیدضیاءالدین طباطبایی با حضور در قصر فرح‎آباد، وزیران دولت را به احمدشاه معرفی کرد و وزیران کار خود را شروع کردند.
 مهلت حکومت نظامی تهران برای تحویل اسلحه‎ها
کلنل کاظم‎خان سیاح، فرمانده حکومت نظامی تهران، به دستور سیدضیاء با انتشار اعلانی از عموم مردم تهران خواست اسلحه‎های خود را تا 10 روز، به مأموران نظمیه تحویل دهند.
 اظهارات معاون وزیر خارجه انگلیس درباره وقایع اخیر ایران
 پاسخ «هارموث» معاون وزارت خارجه انگلیس به سئوال مطبوعات انگلیس درباره وقایع اخیر و تغییر حکومت در ایران، امروز در مطبوعات لندن از جمله «تایمز» و «بیرمنگام پست» به چاپ رسید. هارموث معتقد است: دولت انگلستان در عملیات قزاقان ایرانی دخالتی نداشته و هیچ مسئولیتی را هم در این زمینه به‎عهده نمی‎گیرد. هارموث در مصاحبه‎ای گفته بود کمک مالی دولت انگلستان به نیروهای قزاق، از ماه می 1920 قطع شده بود. هارموث تأکید می‎کرد، انگلستان نسبت به این اقدام قزاق‎ها، موضع کاملا بی‎طرفی اتخاذ کرده.
 دخالت انگلیس در کودتای سوم اسفند
 «زمن» وزیرمختار انگلیس در تهران، در تلگرافی به کرزن اطلاع داد: تمام اتباع خارجی مقیم ایران تصور می‎کنند انگلیس کودتای سوم اسفند را برنامه‎ریزی کرده، به‎طوری که تکذیب‎های او بی‎اثر بوده است.
 تشکیل اولین جلسه دولت سیدضیاء
 اولین جلسه هیأت وزیران در دولت سیدضیاء برگزار شد. در این جلسه مقرر شد شب‎ها از ساعت 9، حکومت نظامی برقرار و رفت و آمد در شهر ممنوع باشد.
 درخواست اعزام نیروی پلیس به تهران
 سیدضیاء به فرمانده قشون جنوب در شیراز دستور داد یک ستون قشون را همراه توپخانه به تهران اعزام کند.
کودتای سوم اسفند محصول یک توطئه
 «جی‎.پی.چرچیل» درباره کودتا در یادداشتی برای درج در پرونده نوشت: قضیه کودتا نتیجه یک توطئه است. 


هفته نامه پنجره