12 بهمن 1392
تقیزاده، چهره‌ای در برزخ تاریخی قضاوت ایرانیان!
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سه‌شنبه (8 بهمن‌ماه) چهل و چهارمین سالروز درگذشت سید حسن تقیزاده، آخرین رجال دوره قاجار در سال 1248 است. وی سیاستمدار، روزنامه‌نگار، نویسنده و پژوهشگری به‌شمار می‌آید که دیدگاه‌های متفاوت و غالبا متضاد درباره‌اش وجود دارد و کتاب‌های بسیاری مستقیم یا به‌صورت بخشی از اثر به واکاوی این شخصیت تاریخ معاصر ایران دست زده‌اند.
بر اساس آن‌چه در کتاب «زندگی طوفانی» مجموعه یادداشت‌ها و خاطرات تقیزاده به کوشش ایرج افشار گردآوری شده، وی پنجم مهرماه 1257 در تبریز و در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. تقیزاده نخست به راه بسیاری از تحصیل‌کردگان آن دوران، به تحصیلات مذهبی پرداخت. دوستی تقیزاده با میرزا محمدعلی‌خان تربیت و آموزش علوم غربی به‌دور از چشم پدری که آرزوی مجتهد شدن فرزندش را می‌پروراند، مسیر زندگی‌اش را دگرگون کرد. مطالعه آثار افرادی چون میرزا ملکم‌خان و طالبوف، همچنین روزنامه‌هایی چون اختر، پرورش، ثریا، حبل‌المتین و حکمت وی را هر چه بیشتر با تجددخواهی آشنا کرد.
تقیزاده چند بار تغییر سیاسی دیدگاه داد
سفرهای تقیزاده به قفقاز، عثمانی، لبنان، سوریه و مصر، آشنایی و صحبت با افرادی مانند تختینسکی، جرجی زیدان، زین‌العابدین مراغه‌ای و جلیل محمدقلی‌زاده که همگی از فعالان روزنامه‌نگار و سیاسی بودند، باعث شد تا دیدگاه‌های سیاسی وی شکل بگیرند. سهراب یزدانی، جامعه‌شناسی سیاسی معتقد است که تقیزاده در دوره زندگی چندبار دیدگاهش را تغییر داد و بر اساس آن‌چه از نوشته‌های پیش از مشروطیت وی می‌دانیم، تحت تاثیر میرزا ملکم‌خان و میرزا فتحعلی آخوندزاده قرار داشت. این امر باعث شد تا بیشتر طرفدار نظام مشروطه، تجدد و به‌دنبال تشکیل دولتی باشد که سلسله اصلاحاتی برای نجات ایران انجام دهد.
این پژوهشگر تاریخ افزود: با آغاز حرکت مشروطیت، تقیزاده به قاهره و قفقاز رفت و در آن‌جا به عضویت اجتماعیون عامیون درآمد و به احتمال بسیار عضو شعبه تفلیس بود. پس از این مساله به ایران بازگشت و به نمایندگی اصناف تبریز در مجلس اول انتخاب شد. با ورود به مجلس و با همراهی برخی از افراد، اجتماعیون عامیون تهران را تاسیس کرد و خواه ناخواه اندیشه‌هایش ترکیبی از مشروطه‌خواهی، ملی‌گرایی، سوسیالیستی و دموکرات بود. به همین دلیل نیز در سخنرانی‌هایش در مجلس از حق دهقانان و انجمن‌های دهقان‌ها دفاع کرد. تقیزاده در دو مجلس اول و دوم تندروی‌هایی داشت که باعث شهرت وی شد.
کاوه از فاز سیاسی به مجله‌ای تاریخی ادبی تبدیل شد
نویسنده کتاب «اجتماعیون عامیون» با اشاره به این‌که تقیزاده در دوره دوم مجلس از بنیانگذاران حزب دموکرات بود، اظهار کرد: نام تقیزاده در برخی ترورهای آن دوره به ویژه ترور سید عبدالله بهبهانی مطرح شد اما واقعا نمی‌دانیم که در این جریان دخالت داشته یا خیر؟ با این حال همین مساله به بدنامی وی منجر شد. تقیزاده در این دوره از مجلس مرخصی گرفت و پس از آن به تبریز، استانبول و اروپا رفت و در آن‌جا اقامت کرد، همچنین مدتی در آمریکا بود و با شروع جنگ جهانی اول به آلمان رفت و با تعدادی از دموکرات‌ها، مجله کاوه را بر پایه طرفداری نیروهای مرکز (عثمانی، آلمان و اتریش) راه‌اندازی کرد که پس از پایان جنگ، این مجله از فاز سیاسی به مجله‌ای تاریخی و ادبی تبدیل شد.
تقیزاده را نمی‌توان آلت فعل دانست
یزدانی با بیان این‌که تقیزاده در این دوره به‌دنبال اندیشه تاسیس حکومتی مرکزی، قدرتمند و حتی شبه دیکتاتوری بود که پیشرفت‌هایی در ایران ایجاد کند، گفت: پس از کودتای 1299، تقیزاده به ایران بازگشت و در مجلس به صورت ضمنی با سلطنت رضاشاه مخالفت کرد اما این اعتراض به‌صورت مختصر و بیشتر با عنوان تاسیس کمیسیون و حل شدن قانونی این مساله بود. به هر حال وی مشکل خاصی با سلطنت رضاشاه نداشت و این همان نگاه تجدد عامرانه‌ای بود که در آلمان نیز دنبال کرده بود و در آخرین شماره کاوه نیز انعکاس داشت.
وی ادامه داد: تقیزاده در نتیجه پس از سلطنت رضاشاه، مقام‌هایی گرفت و نخست به والی‌گری خراسان انتخاب شد و پس از آن مقام وزارت گرفت. در دوره وزارت مالیه قرارداد معروف نفت که وی امضا کرد باعث خشم مردم نسبت به تقیزاده شد. به‌طور کلی تقیزاده علاوه بر خدمت در حکومتی دیکتاتوری، آرمان‌های جوانی‌اش را نیز از دست داد و حتی در این قرارداد از نظر قانونی موثر بود و نمی‌توان وی را آلت فعل دانست.
مجلس سنا مخالف مصدق و طرفدار انگلیس بود
این پژوهشگر افزود: تقیزاده در این دوره پس از احساس خطر از ایران خارج می‌شود و به مدت 14 سال از ایران خارج شد که تا پایان جنگ جهانی دوم و سقوط رضاشاه به ایران بازنگشت. با بازگشت دوباره وی به ایران، ریاست مجلس سنا به عهده وی گذاشته شد. بر اساس مدارکی که به‌دست آمده تقیزاده از انگلیسی‌ها خواسته بود تا با مصدق کنار بیایند اما در نهایت مجلس سنا مخالف مصدق بود. تقیزاده گرایش به انگلیس پیدا کرد و برخی معتقدند حتی رفتن وی به آلمان در جنگ جهانی اول نیز ماموریتی از سوی انگلیس بود.
این جامعه‌شناس سیاسی درباره فراماسون بودن تقیزاده نیز اظهار کرد: در عضویت در لژ فراماسونری تقیزاده هیچ شکی نیست. این لژ که نخستین لژ رسمی ایران بود، «لژ بیداری ایرانیان» نام داشت که از سوی فروغی و ادیب‌الممالک فراهانی در 1325 هجری‌قمری یعنی دوره مجلس اول بنیان گذاشته شد و دولتمردانی چون اعلا، حکیم‌الملک و تقیزاده در آن عضویت داشتند که به طرفداری از سیاست انگلیس مشهور بودند. با این حال این نظر که سیاستمداران در دوره‌ای از زندگی تغییر دیدگاه بدهد و از تندگرایی به محافظه‌کاری روی بیاورند، امری طبیعی است. پس از این تقیزاده تا آخر عمر در مسیر محافظه‌کاری و طرفداری از سیاست انگلیس می‌ماند.
پژوهش‌های علمی تقیزاده معتبرند
یزدانی با اشاره به مقاله‌های تقیزاده در مجله کاوه بیان کرد: مقاله‌های سیاسی وی با لحنی تند نوشته شده‌اند اما در کتاب‌ها و مقاله‌های دیگرش وجه علمی کاملا رعایت شده و در کتاب‌هایی چون «مانی و دین او» یا «گاهشماری در ایران باستان» تلاش کرده از آثار علمی آن دوره بهره‌مند شود و محققانه و علمی آن‌ها را تدوین کند. در حوزه پژوهش، تقیزاده نگاه سیاسی نداشت و می‌توان وی را تحت تاثیر علامه قزوینی و عباس اقبال‌آشتیانی که بنیانگذار تایخ نگاری جدید به‌شمار می‌آیند، دانست.
وی در پایان سخنانش به آثار تقیزاده اشاره کرد و گفت: «ایران از پرویز تا چنگیز (استیلای عرب تا ایلغار مغول در ایران)»، «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران»، «اخذ تمدن خارجی»، «تاریخ مجلس شورای ملی ایران»، «تحقیق در احوال و آثار فردوسی و ناصرخسرو»، «رساله تحقیق در احوال کنونی ایران»، «توجه بیشتر به ولایات»، «مقدمه تعلیم عمومی»، «آینده روشن»، «جنبش ملی ادبی» و «بیست مقاله تقیزاده» تنها گوشه‌ای از آثار ارزشمند وی هستند که مقالات تقیزاده که به کوشش ایرج افشار تدوین شده، از مهم‌ترین کتاب‌های وی به‌شمار می‌آید.
ایبنا