زندان قصر به روایت محبوسین

تاریخچه زندان
زندان قصر در واقع کاخی است که در سال ۱۲۱۳ق توسط فتحعلی شاه قاجار در منطقه شمیران ساخته شد و به همین دلیل به قصر قجر معروف است. منطقه¬ای که قصر در آن بنا نهاده شده خرم دره نامیده می شد و قصر بر بالای تپه¬ای بلند و کله قندی که مشرف به چهار طرف بود ساخته شد؛[۱] اما از آن جا که این کاخ دارای برج و بارو و دیوارهای بسیار رفیع بود بیشتر به یک پادگان نظامی شباهت داشت. در زمان سلطنت رضاشاه که بر اثر استبداد او، هیچ کس توان مخالفت نداشت و هر گونه زمزمه¬ای در نطفه خفه می شد، نیاز به زندانی وسیع که گنجایش تعداد زیادی از زندانیان را داشته باشد احساس شد. بدین منظور رضاخان، مارکوف روسی را مامور بررسی و انتخاب مکان مناسبی برای ساخت زندان کرد. مارکوف از دوستان رضاشاه بود و ساختمان¬های زیادی در تهران را طراحی کرده بود. نامبرده بعد از انجام بررسی های لازم، قصر شاه قاجار را برای زندان مناسب تشخیص داد.[۲] وظیفه ی ساختن زندان قصر به سرهنگ درگاهی از قزاقان همراه رضاشاه در فتح تهران محول شد. زندان در سال ۱۳۰۸ش[۳] تکمیل و با حضور رضاشاه افتتاح شد و جالب این که سازنده آن اولین زندانی این زندان شد.
زندان قصر در طول زمان با توجه به افزایش زندانیان توسعه یافت. این زندان اولین زندان با این سبک و سیاق بود. یک بند اصلی مشترک، سه بند بزرگ و پنج بند کوچک مجموعه داخلی زندان را تشکیل می دادند. انور خامه ای از افراد گروه ۵۳ نفره که مدت چهار سال از سال ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۰ را در زندان قصر زندانی بوده است، زندان را شامل چهار کریدور یا دالان دانسته که هر کدام شامل چند بند و سلول بوده است. نامبرده درخاطرات خود اشاره می کند که دالان یک ودونسبت به دیگر دالان ها دارای وضعیت بهتری بوده است به طوری که سرویس¬های بهداشتی آن در بیرون سلول ها قرار داشته است. از سخنان وی برداشت می¬شود که زندان دارای دو طبقه و یا بندهای پایینی و فوقانی بوده است و البته سخنان او در این قسمت دارای ابهام بسیار است.[۴]
درهرحال در ابتدا ظرفیت زندان حدود  ۸۰۰ نفر تشخیص داده شد[۵] و البته در همان سال اول حدود ۳۰۰ نفر را در خود جای داد این در حالی بود که در سال ۱۳۱۹ حدود ۲۰۰۰ نفر در آن زندانی شدند که حدود ۲۰۰ نفر آنها سیاسی بودند. در منابع موجود اطلاعات جالبی درباره هر یک از این بندها آمده است؛ به عنوان مثال در بند اول زندان، معمولا محکومین به اعدام و همچنین زندانیانی که محکومیت آنها کوتاه مدت بوده، نگهداشته می شدند. در بندهای پنجم و ششم خلاف کاران عادی و در بند هشتم که دارای سلول های کوچکی بوده است برخی از رجال برکنار شده و روساء عشایر جای داده شده بودند. در بند دوم، چهارم و هفتم زندانیان سیاسی نگهداری می شدند.[۶] بند دوم دارای شرایط بسیار سختی بوده است. در این بند فرخی یزدی که جرمش سیاسی بود و چند نفر دیگر نگهداری می شدند. در زمانی که تیمورتاش در زندان بود چند سلول از این بند را جدا کردند. این چهار سلول بعدها به زندانیانی که در طی مدت حبس خود مرتکب جرائمی چون دعوا و درگیری داشتند اختصاص داشت و از آن با عنوان «حبس تاریک» یاد می¬شد. کف این اتاقها فرش نداشت و در زمستان بسیار سرد بوده است.[۷]
دردوره های مختلف از اقشار مختلف، بخشی از زندانی خود را در  زندان قصر سپری کردند؛ کمونیست ها، روحانیون بازداشت شده در حادثه مسجد گوهرشاد، شاعران مخالف چون فرخی یزدی، رجال دربار پهلوی چون تیمورتاش، فیروز میرزا، محمد درگاهی، سران ایلات چون سردار اسعد بختیاری و علیمرادخان از جمله افرادی بودند که دوره ای از عمرشان را در این زندان سپری کرده و برخی از آنها در اثر شکنجه و آمپول هوا کشته شدند.
در زندان قصر درمجموع سختگیری زیادی نسبت به زندانیان روا داشته می¬شد و البته هر بند شرایط خاص خود را دارا بود. انواع خلاف و جرم ها در زندان رایج بود. قمار بازی، خرید و فروش تریاک و سیگار، رشوه دادن به زندانبانان و.. از امور پیش پا افتاده بوده است. به لحاظ مسائل فرهنگی مسئولین زندان سعی می کردند از ورود کتاب، مجله و روزنامه ممانعت بعمل آورند، هرچند که در برخی از مواقع به طور مخفیانه از طریق زندانبان ها روزنامه و کتاب وارد بند زندانیان سیاسی می شده است.[۸] انور خامه ای که قبلا از او یاد شد در خاطرات خود بیان می¬کند که آنها را شکنجه نکرده¬اند و  بعد از برگزاری دادگاه، اجازه داشتند با دیگر زندانیان صحبت کنند و حتی گاهی وقتها شعر بخوانند. می¬توانستند در دالانها رفت و آمد کنند و برای هواخوری به داخل محوطه زندان بروند. البته این آزادی به همه زندانیان تعلق نداشته چرا که خود ایشان در ادامه مصاحبه¬اش بیان کرده که این وضعیت ویژه گروه ۵۳ نفره بوده است.«..با همه زندانیان فرق داشتیم همیشه خانواده¬هایمان به ملاقات می¬آمدند و غذاهای خانگی برایمان می¬آوردند و اصلا غذای زندان را نمی¬خوردیم. هفته¬ای یک بار ملاقات داشتیم و از خوراک و پوشاک و لباس تا انواع کتابها را برایمان می¬آوردند…در زندان قصر آزادی کامل داشتیم به قدری برای ما کتاب آورده بودند که مثلا دکتر مرتضی یزدی کتابهای طبی آلمان خود را تماما در زندان مطالعه می¬کرد و از صبح تا غروب مشغول مطالعه بود و در طول زندان به لحاظ پزشکی ترقی کرد.»[۹]
از نظر مسائل بهداشتی، بیماری¬های مسری رواج داشته است. بیماری [۱۰]تیفوس یا حصبه بیماری رایج این زندان بوده است.
 زندان قصر به روایت زندانیان مبارز قبل از انقلاب
جهت ترسیم فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زندان قصر، از خاطرات سه تن از مبارزین قبل از انقلاب(سید محمدکاظم بجنوردی، احمد احمد و عزت مطهری) که بخشی از دوران محکومیت خود را در این زندان سپری کرده¬اند استفاده شده است؛ لازم به ذکر است که در انتخاب این افراد تعمدی در کار نبوده و اتفاقی انتخاب شده است.
 روایت سید محمد کاظم بجنوردی از زندان قصر
ایشان که در سال ۱۳۴۵ گذرش به زندان قصر افتاده است، در خاطرات خود فضای زندان را باز توصیف کرده است.  آن طور که ایشان تعریف می¬کند، در این دوره زندانیان از آزادی نسبتا خوبی در زندان برخوردار بودند به طوری که شب¬های جمعه و چهارشنبه مراسم دعا برگزار می¬کردند و در ایام سوگوار ائمه اطهار(ع) و همچنین مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی مراسم سخنرانی داشتند. جلسات آموزش قرآن، کلاس¬های درس کلاسیک، آموختن زبان انگلیسی، شرکت در جلسات آموزش روش¬های تغذیه از سوی یکی از پزشکان زندانی و….از دیگر آزادی¬ها و امکاناتی است که بجنوردی از آنها یاد کرده است.[۱۱]  نامبرده همچنین در خصوص مطالعه کتاب و نشریات چنین می¬گوید:
«در همین دوران که زیر اعدام بودم، از کتابخانه زندان برایمان کتاب می¬آوردند. یکی برای من، یکی برای محمودی و یکی هم برای عزیزی ما کتابها را با هم مبادله می¬کردیم بعد آنها را می¬دادیم و سه تا کتاب دیگر می¬گرفتیم. این کتابها را خودشان انتخاب می¬کردند ما می¬گفتیم هر چه کتاب تاریخی، سیاسی و اقتصادی و از این قبیل دارید بیاورید….»[۱۲] البته ایشان در جای دیگری از کتاب خود حتی نحوه امانت گرفتن کتاب توسط زندانیان را شرح داده است.[۱۳]
این فضا به همین منوال نبوده و با تغییر سیاست¬های رژیم و یا تغییر رئیس زندان تغییر می¬کرده است. سید محمدکاظم بجنوری که در نیمه اول سال ۱۳۵۲ مجددا به همراه تنی چند از زندانیان سیاسی، وارد زندان قصر شده، فضای آن را سختگیرانه¬¬تر نسبت به دوره قبلی توصیف کرده است. «وقتی وارد زندان قصر شدیم دیدیم بچه¬ها را دارند به حمام می-برند. برای من شگفت آور بود که می¬دیدم آنان را دستبند می¬زنند و می¬برند، در صورتی که سابق این ما را گروهی به حمام می¬بردند. حمام داخل محوطه زندان بود و برای این نوع جابجائی¬ها از دستبند استفاده نمی¬شد. محبوسین سیاسی را هم به زندان شماره یک که قبلا جای زندانی¬های عادی بود منتقل کرده بودند.»[۱۴] او در این قسمت اطلاعات بیشتری از زندان قصر ارائه داده است: «سلول¬های عجیب و غریبی داشت، ساختمانی محکم با درهای آهنی یکپارچه، این زندان شامل شش بند بود یا یک مدیریت واحد. سرهنگ زمانی در آن موقع رئیس زندان بود.»[۱۵] از دیگر بخش¬های زندان، اتاق ملاقات بود؛ «اتاق ملاقات سالن بزرگی بود که آن را از وسط با دو ردیف میله و توری به فاصله یک متر، دو قسمت کرده بودند. آن طرف ملاقاتی¬ها و این طرف زندانیها می ایستادند و با هم دیدار و صحبت می¬کردند.»[۱۶]
با ورود ایشان به زندان قصر او را در بند چهارم زندانی می¬کنند« مرا به بند ۴ فرستادند وقتی وارد شدم به سلول اول بردندم بند ۴ فقط سلول داشت. تعداد زندانیها زیاد بود و در دو طرف راهرو تخت¬های سه طبقه گذاشته بودند. سلول، اتاق تنگ و تاریکی بود که منفذی به بیرون نداشت، فقط سوراخ گردی روی در آهنی یکپارچه آن بود که به وسیله یک دریچه مسدود می¬شد. ولی در آن همیشه باز بود چون بند انفرادی نبود که درها را ببندند. همه زندانیها مرا می¬شناختند ولی رفت و آمد به اتاقها در آن زمان ممنوع بود. با وجود این چند نفری به دیدنم آمدند. چهره شان یادم نیست که چه کسانی بودند ولی سلول ۳ در ۵/۲ متری، پر شده بود دور تا دورش نشسته بودند…..در این زندان بندهای ۱و۲و۳ برای زندانیهای زیر ده سال محکومیت و بندهای ۴و۵و۶ برای زندانی¬های از ده سال به بالا بود. بندهای ۱ و۲ و۳ یک واحد به حساب می¬آمد. آنها به هم راه داشت و زندانیها می¬توانستند از این بند به آن بند بروند. ۴ و۵ هم به همین ترتیب بود، ولی بند ۶ استثنا بود. این بند مخصوص زندانی¬های خاصی با محکومیت¬های سنگینی بود؛ اغلب کسانی که محکوم به حبس ابد بودند…» در این بند نگه داشته می¬شدند.[۱۷] بند(شش) معروف به قفس طلایی [بود] چون تمیزترین و زیباترین بند زندان بود ولی همیشه در آن بسته و یک پاسبان هم آنجا ایستاده بود. زندانی¬های بند ۶ می¬توانستند به بند ۴ و۵ بروند ولی از بند ۴ و۵ معمولا کسی نمی¬توانست به بند ۶ بیاید.[۱۸]
بجنوردی که بر اثر اعتصاب آنچه ساواک از آن به ناآرامی یاد کرده، طعم بارها در سلول انفرادی جای گرفته است، درباره فضای حاکم بر آن چنین توضیح می¬دهد: «وقتی افراد را به انفرادی می¬بردند اول آنان را لخت مادرزاد کردند؛ آن هم جلو چشم مامورین، بعد لباس زندان دادند.[۱۹] سلول¬های انفرادی قصر سلول¬های تنبیهی بود، دخمه¬ای بود به عرض ۹۰ سانت و به طول قد یک نفر که بتواند بخوابد، مثل یک تابوت تنگ و تاریک، وقتی می¬خواستم در عرض سلول نماز بخوانم برای رفتن به رکوع مجبور بودم جلو و عقب بروم. این سلول چراغ نداشت، بالای سقف بلندش شیشه کوچکی در اندازه¬های تقریبی ۱۰ سانتیمتر در ۱۵ سانتیمتر داشت که روزها همان سقف را کمی روشن می¬کرد. خود سلول نیز در راهرویی بود که آن هم بی¬پنجره بود بنابراین تاریکِ تاریک بود. هر چهار ساعت چهار ساعت هم اجازه می¬دادند به دستشویی برویم. یکی از وعده¬های غذای روزانه ما حلوا ارده بود.[۲۰] تعداد سلول¬های انفرادی ۴ تا بود. محکومین به اعدام را در قفس¬هایی می¬گذاشتند که قابل رویت بود تا دست به خودکشی نزنند.»[۲۱]
یکی از نقاط اشتراک در سلول¬های انفرادی و عمومی زندان قصر این بود که« درهای عمومی زندان از جمله در بخش انفرادی را لاک و مهر می¬کرد که برای خودش تشریفاتی داشت و هر اتفاقی که می¬افتاد شکسته نمی¬شد تا صبح روز بعد» [۲۲]
 روایت احمد احمد از زندان قصر
احمد احمد از اعضاء حزب ملل اسلامی است که از سال  ۱۳۴۵ تا آزادی در ۱۱/۸/۱۳۴۶ در زندان قصر زندانی شد.  در زمانی که او در این زندان دوره حبس خود را می¬گذرانده، سرتیپ اصغر کوهرنگی ریاست زندان و سرگرد تیموری ریاست زندان¬های شماره ۳ و ۴ را برعهده داشته است. نامبرده زندان قصر را در سال ۱۳۴۵ دارای ۴ زندان عنوان کرده که؛ زندان ۱ و۲ مخصوص زندانیان عادی و زندان شماره ۳ و۴ ویژه زندانیان سیاسی بوده است.
آنچه این مبارز سیاسی درباره فضای حاکم بر زندان قصر بر آن تاکید کرده است، مسائل غیر اخلاقی داخل زندان است.
از آن جا که برادرش قبلا در این زندان زندانی و لذا به آن رفت و آمد داشته است با توجه به آشنایی با محیط زندان در بدو ورود به دوستانش گفته که شماره ۱ مخصوص زندانی¬های عادی است و دارای یک فضای غیراخلاقی است.[۲۳] از اتفاق بد اوست که او را به بند شماره ۲ زندان شماره ۱ منتقل می¬کنند چرا که « این بند از کثیفترین و بی¬اخلاقترین بندهای زندان قصر و به بند قوم لوط مشهور بود که در آن خبری از اخلاق و ارزش¬های انسانی و اسلامی نبود…در بند شماره ۲ علاوه بر تعرض¬های اخلاقی و اعمال منافی عفت، سرقت اموال افراد متداول بود. به طوری که با ورود ما به اتاق ظرف چند ساعت اول چند جفت دمپایی را سرقت کردند. اتاقی که ما ۱۳ نفر در آن جای گرفتیم حدود ۱۶ متر مربع مساحت داشت که برای خواب و استراحت با کمبود جا و فضا مواجه بودیم. حاج یوسف رشیدی که مردی قوی و پرقدرت بود برای حفاظت از بقیه غالبا دم در اتاق می¬نشست و شبها هم برای مصون ماندن از تعرض و تعدی به نوبت در پشت در کشیک می¬دادیم. اوضاع اسفبار و ضد اخلاقی این بند ما را به شدت متاسف و متاثر کرده بود. هر روز صبح شاهد صحنه عجیبی بودیم، مامورین چند نفری را که شب قبل عمل کثیف لواط را مرتکب شده بودند به صف کرده و موی سر آنها را می¬تراشیدند. از نظر بهداشتی نیز این بند وضع رقت بار و آلوده¬ای داشت. شپش و حشرات موذی در تار و پود زیلوها، پتوها و البسه به وضوح دیده می¬شد. توالتها کثیف، غیر بهداشتی و بدون در و توری بود.»[۲۴]
از دیگر مسائل ناراحت کننده و آزاردهنده برای او و همراهانش، پخش موسیقی مبتذل در فضای زندان بودو اغلب ترانه¬هایی با صدای زن پخش می¬شد.[۲۵] مواد مخدر(هرویین) هم در اختیار زندانیان معتاد بوده و به طور مخفیانه وارد می¬زندان می¬شده است.[۲۶]
احمد احمد که بعد از اعتراض به فضای این بند به بند ۴ زندان شماره ۲ منتقل شد، درباره سختی¬های زندان قصر و مسال مادی که زندانیان درگیر آن بودند این چنین بیان می¬کند:« از نظر زندگی جائی سخت و بدون امکانات بود. تنها امکان مالی همان ۱۲ ریالی بود که به هر زندانی می¬دادند تا با آن غذا تهیه کند، البته به هر نفر هر روز ۲ عدد نان نیز می¬دادند. امورات زندان به سختی می¬گذشت.»[۲۷] این وضعیت تنها به بند دوم اختصاص نداشته است به طوری که «وضعیت غذای زندان شماره ۳ خوب نبود. از نظر اندازه در حدی نبود که افراد را سیر کند. برخی دوستان به خاطر این که غذای زیادی بخورند خود را به مریضی می¬زدند چرا که به بیماران غذای بیشتری می¬دادند.»[۲۸] البته ایشان به این نکته هم اشاره می¬کند که پختن غذا در زندان مجاز بوده و آنها بارها و بارها این کار را کرده¬اند.
سخنان این مبارز سیاسی مبین آن است که با وجود این مشکلات، زندانیان از فضای نسبتا آزادی برخوردار بودند. اوقات اغلب زندانیان مذهبی صرف حضور در کلاس¬های دینی و مذهبی و ورزش می¬شد. از جمله کلاس¬های آیت الله محی الدین انواری که در اتاقش برگزار می¬شد و نامبرده هم «هر روز در کلاس¬های عمومی بعد از نماز صبح حاضر می¬شدم. برخی از دوستان هم در کلاس¬های فقه و حوزوی وی شرکت می¬کردند.»[۲۹] از دیگر تفریحات زندانیان انجام ورزش در محوطه زندان بود؛ که باعث تجدید روحیه و شادابی آنها می¬شده است..[۳۰]
احمد احمد که بعد از گذشت ۴ ماه به زندان شماره ۳ زندان قصر انتقال داده شد، درباره چگونگی پر کردن اوقات فراغت زندانیان مذهبی و از جمله خودش چنین بیان می¬کند: «به جرئت می¬توان گفت که ما در این زندان وقت تلف شده-ای نداشتیم. از بامداد تا شامگاه اوقاتمان با عبادت، دعا، کلاس بحث، ورزش، تعامل و تحلیل اخبار و نظافت می-گذشت…از زیباترین صحنه¬های این روزها نمازهای جماعتی بود که در اتاق¬های آیت الله انواری و حجت الاسلام حجتی کرمانی برپا می¬شد.»[۳۱]
ایشان اذعان دارد که زندان شماره ۳ نمونه و الگویی از جامعه اسلامی بوده است به طوری که هر کس هر آنچه را برای خود می¬خواسته برای دیگران هم می¬خواست و برعکس آن چه را برای خود نمی¬پسندیده برای دیگران هم نمی پسندیده است. زندانیان پول¬های خود را بین دیگران تقسیم می¬کردند.[۳۲]
لازم به ذکر است که احمد احمد باری دیگر در تاریخ ۲۸/۴/۱۳۵۱ دستگیر و به زندان قصر منتقل می¬شود. در این زمان ایشان فضای زندان شماره ۴ را این طور توصیف می¬کند: « زندان شماره ۴ قصر، حیاط بزرگی داشت یک حوض در وسط و چند درخت توت در اطراف حوض بود. از در بند که وارد می¬شدی یک کریدور تنگ داشت که جمعه هفت اتاق در این کریدور بود. سه تا اتاق نسبتا بزرگ و چهار اتاق کوچک، هر اتاق پنجره¬ای بزرگی داشت که رو به حیاط باز می¬شد یک ایوان هم پشت اتاقها بود یک آلاچیق هم در قسمت پایین حوض درست کرده بودند که شاخه¬های چند درخت انگور آن را می¬پوشاند.»[۳۳]
برنامه¬های روزانه او در زندان شماره ۴ زندان قصر بدین منوال است:« کتاب مطالعه می¬کردم، پای کلاس¬های آیت الله انواری و آقای حبیب الله عسکر اولادی و آقای عزت الله سحابی می  ¬رفتم…برنامه غذا هنوز مثل گذشته بود و حاج مهدی عراقی مواد غذایی را تحویل گرفته و خودش با کمک سایر دوستان می¬پخت…نماز جماعت نیز در اوقات خود برقرار بود. شبهای باصفایی را در آنجا پشت سر گذاشتیم در محوطه زندان یا یکدیگر قدم می¬زدیم و دوستان گاهی سیگار می¬کشیدند. در این میان مراسم¬های عبادی – اسلامی نیز در سر جای خود برگزار می¬شد. روزهای قصر با آن یاران قدیمی روزهای خاطره انگیزی بود که اثری زیربنایی در ساخت فکر و اندیشه¬ای ما داشت..»[۳۴]
نکته پایانی در خاطرات او و همچنین خاطرات عزت شاهی، توضیحاتی است که آنها درباره گروهها و طیف¬های سیاسی داخل زندان ارائه داده¬اند.[۳۵] در سال¬های دهه ۴۰ در زندان قصر زندانیانی از اعضاء حزب ملل اسلامی، هیات موتلفه و مارکسیست¬ها زندانی بودند. اگر چه مسلمانان مارکسیست¬ها را نجس و رعایت طهارت را می¬کردند اما آنها از  مواردی هم ذکر کرده¬اند که در اثر درگیری یکی از مسلمانها با زندانبان، مارکسیست¬ها جهت یاری دوست زندانی خود با سلاح سرد وارد معرکه شدند و البته پیامد ناگواری برای آنها بدنبال داشته است.
 زندان قصر به روایت عزت شاهی(مطهری)
عزت شاهی از مبارزین به نام دوران قبل از انقلاب که سالها در زندان بوده و رنج شکنجه بسیار را  متحمل شده است ایشان در اواخر مرداد ۱۳۵۲ به زندان قصر منتقل و در زندان شماره ۴ قصر زندانی شد.
«زندان شماره ۴ قصر دارای ساختمان با اتاق¬های متعدد بود که زندانیان چه مذهبی و چه غیر مذهبی با هم و به صورت مختلط زندگی می¬کردند. آنها برای خود کمون داشتند. با حضور در این زندان خیلی زود دریافتم افرادی که تحت عنوان زندانی سیاسی در اینجا هستند آزادی ابراز عقیده و فکر ندارند»[۳۶] در زمان ورود او، از تمام جناح¬ها و طیف¬های سیاسی و مذهبی در این زندان بودند: از گروههای سیاسی چپ مانند حزب توده، چریکهای فدایی خلق، کار، ستاره سرخ، شفق سرخ و گروه سیروس نهاوندی) تا گروههای مذهبی¬ از جمله هیات موتلفه، حزب ملل اسلامی و مجاهدین خلق(قبل از تغییر ایدئولوژی) و جدای از این طبقه بندی، به تفکیک مدت زنان زندانی که برای آنها در نظر گرفته شده بود.
«زندانیان در آنجا طبقه¬بندی شده بودند؛ محکومین به یک تا پنج سال، پنج تا ده سال و ده سال به بالا که هر یک در زندانی جداگانه نگه داشته می¬شدند. زندان شماره چهار هم برای زیر دادگاهی¬ها بود که هنوز محکوم نشده بودند و در انتظار روز محاکمه بودند.»[۳۷]
در زمان ورود ایشان تعداد زندانیان حدود ۳۵۰ نفر بودند که البته روز به روز بر تعداد آنها افزوده می¬شده است.« وقتی من وارد قصر شدم؛ تعداد زندانیان سیاسی به ۳۰۰ تا ۳۵۰ نفر می¬رسید که به تدریج در حال افزایش بود و دیگر زندان شماره ۳ و۴ گنجایش زندنیان بیشتر را نداشت. اتاقها کیپ تا کیپ مملو از زندانی بود و همه به صورت کتابی می خوابیدند. گاهی در راهرو هم جا نبود و تخت¬های سه طبقه در آنجا گذاشته بودند و بچه¬ها در شب نوبتی می¬خوابیدند این تنگناها و فشارها موجب شد تا زندان شماره ۱ را که مخصوص زندانیان عادی بود تخلیه کرده و زندانیان سیاسی را به آنجا منتقل کردند، در حالی که هنوز دو بند از آن در اختیار زندانیان عادی بود. تا پایان سال زندانیان سیاسی زندان شماره ۴ را هم به زندان شماره ۱ بردند. این زندان دارای حیاطی سه گوش و چند بند بود که هر بند نیز حیاطی جداگانه داشت، مجموعه این زندان گنجایش هزار تا ۱۲۰۰ نفر را داشت که در سال ۵۳ آن هم پُر و تکمیل شد.[۳۸]
عزت شاهی که در طول سالها و در زندان های مختلف شکنجه و آزار شده بود، در خاطرات خود بیان می¬کند که در زندان قصر معمولا کسی را شکنجه نمی¬کردندو آزار و اذیت¬ها مربوط به زندان کمیته مشترک شکنجه بوده است. لذا بعد از تکمیل بازجویی و تحویل فرد به زندان دیگر او را شکنجه نمی¬کردند مگر این که بین زندانیان و پاسبانها درگیری اتفاق می¬افتاد که در این صورت با بردن به انفرادی افراد را تنبیه می¬کردند.[۳۹]
فضای حاکم بر زندان قصر را او هم چون بجنوردی و احمد احمد نسبتا آزاد عنوان کرده است. به طوری که زندانیان در دسترسی به کتاب محدودیت نداشته¬اند هر چند « فروشگاه زندان کتاب های مورد نیاز خود را بخرند هر چند این کتابها عمدتا رمان و اموزش زبان بود.[۴۰]
از منظر اقتصادی هم در این زمان وضعیت زندانی¬ها بد نبوده و خود آنها با پولی که یکی از خویشاوندانشان به آنها می-دادند امکانات مورد نیاز خود از قبیل یخچال، پنکه و … را خریدند.
برعکس آنچه در خاطرات بجنوردی و احمد احمد درباره وضعیت نامناسب بهداشتی زندان قصر منعکس شده است، عزت شاهی اگر چه بیان می¬¬کند که برخی از بیماریها در زندان رایج بوده اما آنها با رعایت بهداشت فردی و جمعی توانستند خود را از آن مصون نگهدارند. « البته زندان سیاسی دارای محیط تمیزی بود. یعنی خود ما هر روز کف اتاقها و بندها را جارو می¬کردیم و تی می¬کشیدیم. هر کس قسمتی از نظافت و کارها را برعهده داشت. زندانیان سیاسی هم نظافت را رعایت می¬کردند گرچه تعدادی لاابالی هم بودند که گاهی آشغال زیر تحت می¬انداختند. آخر هر هفته هم نظافت عمومی بود که تخت¬ها را بر می¬داشتند و زیرشان را تمیز می¬کردند. در مجموع می¬توان گفت که محیط آنجا محیط تمیزی بود. پیش می¬آمد که ما را به محیط کثیفی می¬بردند ولی طولی نمی¬کشید که آنجا هم رفت و روز و تمیز و مرتب می¬شد.»[۴۱] در محیطی که ما بودیم شپش نبود اما گاهی بعضی بیماریهای پوستی و قارچی مانند گال از زندان کمیته و یا حتی بیرون به داخل زندان قصر منتقل می¬شد…می¬توان گفت که در کل مرض مسری خاصی در آنجا نبود. در مقابل دکتری هم که بخواهد برای بازدید و درمان بیاید نداشتیم. اگر کسانی مریض می¬شدند هفته¬ای یکی دو مرتبه نزد پزشکی می¬رفتند که به زیر هشت[۴۲] می¬آمد. که هر بار حدود ۱۰ الی ۲۰ نفر را فقط از یک بند معاینه می¬کرد و دارو می¬داد اما اگر کسی بدحال می¬شد به بهداری می¬رفت و دکتر به داخل زندان نمی¬آمد. بیماری رایج آنجا سرماخوردگی و سردرد بود. سردردها ناشی از تنش¬های عصبی بود.»[۴۳]
 فرخی یزدی، شاعر لب دوخته
فرخی یزدی[۴۴] از جمله شاعران آزادی¬خواهی است که در اثر انتقاد از رژیم در زندان قصر زندانی شد. از زمانی که زندان قصر بنیان نهاده شد شاعران و نویسندگانی به واسطه فعالیت سیاسی گذرشان به آن افتاد و سالهایی از عمر خود را در این زندان سپری کردند که می¬توان به ملک الشعراء بهار، علی دشتی، مهدی اخوان ثالث، کریم پور شیرازی، بزرگ علوی و… اشاره کرد. از هریک از آنها اشعار و دل نوشته¬هایی باقی مانده است.[۴۵] اغلب این اشعار در وصف آزادی، مخالفت با حکومت و مرثیه¬های مذهبی بوده است. این مراثی در مناسبت¬های مختلف مذهبی اعم از عزاداری و جشن¬های مذهبی توسط زندانیان زمزمه می¬شده و اکثر این مراثی با حال و هوای زندان مناسبت داشته است.[۴۶]
طبیعتا افرادی که به جرم سیاسی به حبس محکوم می¬شدند دارای شرایط بدتری نسبت به دیگران بودند اما در این بین کسانی که به لحاظ اقتصادی از طبقات متوسط و رو به پایین جامعه بودند، با مشکلات بیشتری روبرو بودند «در بین اینها[زندانیان سیاسی] فرخی و یکی دو نفر دیگر وضع خوبی نداشتند و بقیه مثل سردار اسعد و افراد دیگر پولدار بودند و همه چیز از بیرون برایشان می¬آمد اما فرخی و خانبابا اسعد و یکی دو نفر دیگر وضع بدی داشتند کسی را نداشتند که از بیرون برایشان غذا بیاورد و مجبور بودند از غذای زندان بخورند…در آن جا یک سلول کلا به فرخی داده بودند و تنها در آن جا بود. البته به دستور شهربانی درِ اتاقش باز بود و حتی زمانی که ما در اوایل زندانمان در انفرادی بودیم و نمی¬توانستیم بیرون بیاییم او می¬توانست بیرون برود.»[۴۷]
………………………………..
پی¬نوشتها:
[۱] . اکبر قره داغی، قصرنشینان زندان قصر، تهران، واژه آرا، چاپ اول، ۱۳۸۵، ص۳۸
[۲] . در مجله الکترونیکی دوران وابسته به موسسه پژوهش¬های سیاسی، اطلاعات بیشتری در این باره وجود دارد که علاقمندان می¬توانند به آن رجوع کنند.
[۳] . در برخی منابع افتتاح زندان در آذرماه ۱۳۰۹ ذکر شده است.(ر. ک اکبر قره باغی، ص۴۲)
[۴] . هفته نامه تاریخ شفاهی؛ خاطرات انور خامه¬ای از زندان قصر؛ شماره ۱۳۲، ۲۷ شهریور ۱۳۹۲
[۵] . «هنگام افتتاح دارای صد و نود و دو اتاق بود، نود و شش اتاق پنج نفره و بقیه سلول¬های انفرادی که جمع هشتصد زندانی در آن جای می¬گرفت، بیمارستان زندان هم شش اتاق شش نفره و شانزده اتاق یکنفره داشت، بعد از زندانی شدن سرهنگ درگاهی، سرتیپ کوپال متصدی زندان شد.»( اکبر قره باغی، ص۴۲)
[۶] . یرواند آبراهامیان، اعترافات شکنجه ¬شدگان، ترجمه رضا شریفها، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص۱۰۰ .
[۷] . درباره بندها و سلول¬های زندان قصر اطلاعات گوناگون و گاه متناقضی وجود دارد که ناشی از تغییر کاربری آنها در سال¬های گوناگون است. به عنوان مثال در زمان فرخی یزدی، بند دوم متعلق به زندانیان سیاسی بوده و در سال ۱۳۵۱ بند سوم به این زندانیان اختصاص داشته است. لطف الله میثمی که در تابستان ۱۳۵۱ به زندان قصر منتقل و در آن زندانی شد در خاطرات خود بیان می¬کند که بندهای سه و چهار به زندانیان سیاسی اختصاص داشته است. نامبرده توصیف جالبی از این بند ارائه کرده است که به دلیل اهمیت، بخش¬هایی از آن را ذکر می¬کنیم: « بند سه مشتمل بر دو سالن دراز بود که مانند L طراحی شده بود. در گوشهL در ورود به حیاط زندان قرار داشت. دو طرف سالن اول، اتاق بود. اتاق¬های دست راست به طرف بند چهار پنجره داشت که گاهی از آن طریق با بچه¬های آنجا صحبت می¬کردیم. اتاق های دست چپ به حیاط بند سه پنجره داشت. دست چپ سالن دوم، پنجره¬ها رو به حیاط باز می¬شد و دست راست آن دیوار و کمد بود. انتهای سالن دوم هم پله می¬خورد و به طرف میله¬های ملاقات راه داشت. در انتهای سالن اول، دست راست اتاقی مخصوص تلویزیون و آشیو روزنامه¬ها بود. انتهای سالن دوم دست چپ، توالت قرار داشت و اتاقی را هم به آشپزخانه اختصاص داده بودند. در هر سالن به طور همیشگی یک نگهبان راه می¬رفت و یک پاسبان هم در حیاط قدم می¬زد.»( لطف الله میثمی، آنها که رفتند، ج دوم، تهران، صمدیه، چاپ اول، ۱۳۸۱، صص۱۴۱ و۱۴۲)
[۸] . بزرگ علوی، ۵۳ نفر یا تاریخ سال¬های سیاه، بی جا، بی نا، ۱۳۵۷، ص۱۳۴٫
[۹] . هفته نامه تاریخ شفاهی، پیشین
[۱۱] . همان، ص۱۳۹
[۱۲] . همان، ص۱۳۴
[۱۳] . همان، ص۱۴۷
[۱۴] . خاطرات سید محمدکاظم بجنوردی، به کوشش دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸، صص۱۹۶ و۱۹۷٫
[۱۵] . همان، ص۱۹۷
[۱۶] . همان، ص۱۹۷؛ هادی غفاری که قبل از شهادت پدرش جهت ملاقات با وی به زندان قصر رفته و البته خود نیز زمانی در آن جا زندانی بوده است،  از مکانی در ضلع شمالی زندان با نام « قفس » یاد کرده است. قفس مکانی بوده که چهار طرف آن توری و تنها یک درب ورود و آن هم به طرف زندان داشته است. زندانی¬های مساله¬دار و خیلی تند را جهت ملاقات به آن جا می آوردند.(خاطرات هادی غفاری، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴، ص۱۲۹٫)؛ لطف الله میثمی از اعضاء سازمان مجاهدین درباره نحوه ملاقات زندانیان با خانواده¬های خود چنین می¬گوید:« در روزهای ملاقات، اسامی را به ترتیب می¬خواندند و بچه¬ها به پشت میله ملاقات می¬رفتند. لباس، میوه، کتاب و وسایل دیگر را از زیر هشت تحویل می¬گرفتیم و مستقیما تحویل مسئول کمون بزرگ می¬دادیم. مسئولان کمون هم آیین نامه¬ای برای مصرف آنها داشتند که با مشورت همه تصویب شده بود و طبق آن به مصرف می¬رسید.»( لطف الله میثمی، ص۱۵۱)ایشان در جای دیگری از کتاب خویش وضعیت ملاقات را برای خانواده¬های سخت و مشقت بار دانسته است؛ چرا که در سرما و گرما باید از صبح زود صف می¬کشیدند تا بعد از گذشت ساعتها نوبت ملاقات آنها فرا برسد و البته زندانبان¬ها هم گاه آنها را اذیت می¬کردند.( همان، صص۱۶۲ و۱۶۵)
[۱۷] . خاطرات سید محمدکاظم بجنوردی، ص۲۰۱
[۱۸] . همان، صص۲۰۳ و۲۰۴؛ بجنوردی هر بند را این طور تعریف کرده است: «هر بندی عبارت بود از کریدور دراز که دو طرفش اتاق بود مثل بیمارستان؛ در هر اتاقی هم به اندازه هشتاد سانت جا برای هر نفر که بنشیند و بخوابد. زندانیها بغل هم می¬خوابیدند برای همین ما به ملاقاتی¬ها توصیه می¬کردیم تشک¬های عریض نیاورند.»(همان، ص۲۰۲)
[۱۹] . همان، ص۲۰۸
[۲۰] . همان، صص ۲۱۰ و۲۱۱
[۲۱] . همان، صص ۱۳۱ و۱۳۲
[۲۲] . همان، ص ۱۳۲
[۲۳] . خاطرات احمد احمد، به کوشش محسن کاظمی، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، چاپ هفتم، ۱۳۸۵، ص۱۳۸
[۲۴] . همان، صص۱۴۱ و۱۴۲
[۲۵] . همان، ص۱۴۵
[۲۶] . همان، ص۱۴۷
[۲۷] . همان، ص ۱۴۴
[۲۸] . همان، صص۱۵۰ و۱۵۱؛ آقای عزت مطهری هم در خاطرات خود به این مساله اشاره کرده است. خاطرات عزت شاهی، تدوین و تحقیق محسن کاظمی، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، چاپ چهارم، ۱۳۸۵، ص۲۲۲؛ لطف الله میثمی در خاطرات خود بیان کرده که هر روز برای افراد مریض سفره خاصی با نام «سفره مریض ها» پهن می شد.( لطف الله میثمی، ص۱۴۴)
[۲۹] . همان، ص۱۴۴
[۳۰] . همان، ص۱۴۵
[۳۱] . همان، صص۱۴۸ و۱۴۹
[۳۲] . همان، ص ۱۵۶
[۳۳] . همان، ص۲۶۵
[۳۴] . همان، صص۲۴۷ و۲۴۸
[۳۵] . جهت اطلاع بیشتر درباره این طیف¬ها ر .ک به خاطرات لطف الله میثمی ، آنها که رفتند، ج دوم، تهران، صمدیه، چاپ اول، ۱۳۸۱
[۳۶] . همان، ص۲۱۱
[۳۷] . همان، ص۲۱۳
[۳۸] . همان، ص۲۱۵
[۳۹] . همان، ص۲۲۱
[۴۰] . همان، ص۲۱۴
[۴۱] . همان، صص۲۲۱ و۲۲۲؛ لطف الله میثمی، ص۱۵۱٫
[۴۲] . دفتر پلیس را اصطلاحا زیر هشت می¬گفتند.
[۴۳] . همان، ص۲۲۲
[۴۴] . حسین مکی در مقدمه نسبتا طولانی بر دیوان  فرخی، شرح کاملی از زندگی سیاسی و اجتماعی او را توضیح داده است.
[۴۵] . جهت اطلاع بیشتر از نمونه¬های اشعار این شاعران در زندان قصر  ر. ک اکبر قره باغی، پیشین
[۴۶] . لازم به ذکر است که آقای علیرضا اباذری در مقاله¬ای با عنوان «مرثیه¬های زندان قصر» که در فصلنامه بهارستان در تابستان ۱۳۹۰ منتشر شد، اشعار چهار روحانی محبوس در زندان قصر را گردآوری و درباره آن توضیح داده است. بعد از قیام گوهرشاد رضاشاه تعداد بیست و پنج روحانی را در تهران محاکمه و زندانی کرد. روحانیون دخیل در این قیام تا تاریخ ۲۹ آذر ماه ۱۳۱۴ به طور موقت بازداشت و سپس به زندان قصر منتقل شدند. برخی از آنها بعد از گذشت سه سال در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۳۱۷ به تدریج از زندان آزاد شدند. از بین آنها چهار نفر به نام¬های شیخ عباسعلی محقق خراسانی، سید محمد بحرالعلوم قزوینی، شیخ محمد صاحبی(صاحب الزمانی) و شیخ خلیل تصویری زنجانی در دفتر شعری که برجای مانده نقش داشته¬اند. این اشعار یا توسط خود آنها سروده شده و یا اشعار دیگران است که آنها با اتکاء به حافظه شخصی¬شان آن را زمزمه می¬کرده¬اند. این مقاله به صورت جداگانه در مجلدی از سوی موزه عبرت ایران در سال ۱۳۹۱ منتشر شد.(مرثیه¬های زندان قصر، به کوشش علیرضا اباذری، تهران، موزه عبرت ایران، چاپ اول، ۱۳۹۱)
[۴۷]  . هفته نامه تاریخ شفاهی، پیشین