23 تیر 1389
قطعنامه ۵۴۰
از مجموعه 8 قطعنامه منتشره از سوی شورای امنیت سازمان ملل راجع به جنگ تحمیلی، قطعنامه 540، چهارمین مورد آن به شمار می‌رود. 1 این قطعنامه با وجود آن که در پی اعزام گروه حقیقت‌یاب سازمان ملل برای بررسی آثار حملات توپخانه‌ای عراق به مناطق مسکونی ایران و تهیه گزارش مستند و ارائه آن به شورای امنیت سازمان ملل صورت گرفت، 2 نکته تازه‌ای در برنداشت و تکرار قطعنامه‌های پیشین این شورا بود. علاوه بر این، قطعنامه 540 متعاقب یک رشته پیروزی‌های جمهوری اسلامی ایران در جبهههای جنگ صورت گرفت.
در فاصله قطعنامة 522 تا قطعنامة بعدی (540) در جبهههای جنگ عملیات زیر توسط نیروهای جمهوری اسلامی صورت گرفت:
ـ عملیات محرم که در دهم آبان ماه 1361 در منطقة شمال فکه و جنوب غربی ایران شروع شد و طی سه مرحله، آزادی بیش از 700 کیلومتر مربع از سرزمینهای ایران و تسلط بر خطوط مواصلاتی مهم عراق و اسارت حدود 3000 نفر از نیروهای عراقی را به دنبال داشت.
ـ عملیات والفجر مقدماتی که در 18 بهمن 1361 در جبهههای میانی انجام شد.
ـ عملیات والفجر 1 که در 23 فروردین 1362 در منطقة شمال فکه شروع و منجر به آزادی حدود 150 کیلومتر مربع از خاک ایران شد.
ـ عملیات والفجر 2 که در 29 تیر ماه در منطقة پیرانشهر آغاز و به تصرف ارتفاعات استراتژیک منطقه وپادگان حاج عمران انجامید.
ـ عملیات والفجر 3 که ده روز پس از عملیات والفجر 2 در جبهة مرکزی منطقه مهران انجام شد و آزادی ارتفاعات حساس و استراتژیک منطقه و سد کنجان چم و جادة استراتژیک مهران به دهلران را در پی داشت.
ـ عملیات والفجر 4 که در 28 مهر سال 1362 در منطقة بانه و مریوان انجام و منتهی به آزادی حدود 700 کیلومتر مربع از خاک ایران و تسلط بر ارتفاعات مهم منطقه گردید.
گفتنی است عملیات والفجر 4، تا آن تاریخ موفقترین عملیات ایران بود؛ شاید به همین دلیل بود که چند روز بعد، شورای امنیت به فکر صدور قطعنامه‌ای دیگر افتاد و آن قطعنامة شمارة 540 بود.
ـ طرح قطعنامه توسط کشورهای گویان، زئیر و توگو ارائه شد و درجلسة نهم آبان 1362 با 12 رأی موافق، سه رأی ممتنع (پاکستان، نیکاراگوئه و مالت) و بدون رأی مخالف تصویب شد. متن قطعنامة شماره 540 به شرح زیر است:
قعطنامة شمارة 540 ( 1983)
«شورای امنیت،
با بررسی مجدد موضوع تحت عنوان «وضعیت مابین ایران و عراق»،
با یادآوری قطعنامه‌ها و بیانیه‌های شورا که در آن من جمله آتش بس کامل و پایان عملیات نظامی میان طرفین خواسته شده است، با یادآوری گزارش مورخ 20 ژوئن 1983 (15834/ S) دبیر کل در مورد هیئت اعزامی منتخب او جهت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق که مورد حملات نظامی قرار گرفته‌اند و قدردانی از دبیر کل به خاطر تقدیم گزارش واقع‌بینانه، متوازن و عینی در این مورد، و نیز با ابراز قدردانی از تشویق‌ها و کمک‌ها و همکاری‌هایی که دولتین ایران و عراق نسبت به هیئت اعزامی دبیر کل مبذول داشته‌اند، با ابراز تأسف مجدد از مناقشة میان دو کشور که منجر به خسارات هنگفت جانی و زیانهای فراوان به شهرها، اموال و تأسیسات زیربنایی اقتصادی شده است و با تأیید لزوم بررسی واقع‌بینانة علل جنگ،
1. از دبیر کل تقاضا می‌نماید تا به کوشش‌های میانجیگرانة خود میان طرفین به منظور نیل به حل اختلاف به نحو کامل و عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف باشد، ادامه دهد
2. نقض حقوق انسانی و بشر دوستانه، مخصوصاً مفاد کنوانسیون 1949 را در کلیة زمینه‌های آن محکوم می‌سازد وخواستار توقف فوری کلیه عملیات نظامی علیه هدفهای غیر نظامی از جمله شهرها و مناطق مسکونی است.
3. حق کشتیرانی و بازرگانی آزاد را در آب‌های بین‌المللی مورد تأکید قرار داده و از کلیة کشورها می‌خواهد که این حق را رعایت کنند و از طرفین متخاصم می‌خواهد که بلافاصله به خصومت‌ها در منطقة خلیج [فارس] من‌جمله خطوط دریایی و آبراههای قابل کشتیرانی، بنادر، پایانهها، تأسیسات دور از ساحل و همة بنادری که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به دریا راه دارند، پایان داده و به تمامیت ارضی دیگر کشورهای ساحلی احترام بگذارند.
4. از دبیر کل درخواست می‌نماید که با طرفین در مورد طرق توقف خصومت، من جمله احتمال اعزام ناظران سازمان ملل مشورت نماید و گزارش نتیجة این مشورت‌ها را به شورای امنیت تسلیم نماید.
5. از هر دو طرف می‌خواهد که از هر اقدامی که صلح و امنیت بین‌المللی و همچنین حیات دریایی در منطقة خلیج [فارس] را در معرض مخاطره قرار می‌دهد خودداری ورزند.
6. بار دیگر از کلیة کشورها می‌خواهد که حداکثر خویشتن‌داری را در مورد اقداماتی که ممکن است به افزایش و گسترش مناقشه منجر شود به کار برند و بدین ترتیب اجرای این قطعنامه را تسهیل نمایند.
7. از دبیر کل درخواست می‌نماید که در مورد اجرای فوری و مؤثر این قطعنامه با طرفین به مشورت بپردازد.»
در بررسی و تحلیل تطبیقی این قطعنامه نکات زیر حائز اهمیت است:
1. عنوان این قطعنامه همچنان «وضعیت میان ایران و عراق» است.
2. این قطعنامه نیز همانند قطعنامه‌های قبلی «توصیه» است.
3. ریاست شورا در موقع تصویب قطعنامه نمایندة اردن بود که با توجه به روابط ویژة اردن با عراق در آن زمان، رئیس شورا در تصویب قطعنامه نقش مهمی داشت.
4. قطعنامه متعاقب عملیات زنجیره‌ای والفجر و به ویژه «والفجر 4» صادر شده و متأثر از آن بود. فاصله زمانی شروع عملیات والفجر تا صدور قطعنامه 540 فقط 12 روز است.
5. شورا برای تأکید بر رعایت حق کشتیرانی و بازرگانی آزاد (پاراگراف 3 اجرایی) دیر عمل کرده است. زیرا در واقع پس از صدور قطعنامة 522 بود (مهر 1361) که عملیات شدید حمله به کشتی‌ها و نفتکش‌ها در خلیج فارس توسط عراق آغاز شد.
6. در بندهای 3 و 5 قطعنامه به «خلیج» اشاره شده و منظور «خلیج فارس» است. بحث در مورد نام اصیل و تاریخی خلیج فارس خود مبحث گسترده‌ای است که کوچک‌ترین تردیدی در صحت و اصالت این نام باقی نمی‌گذارد. کاربرد نام ناقص و اسمی عام به جای اسم خاص «خلیج فارس» در قطعنامة شورای امنیت مبین جهت‌گیری شورا به سود محافلی است که سعی در تحریف نام تاریخی خلیج فارس دارند؛ زیرا در این مورد علاوه بر صدها سند و مدرک، دستورالعمل صریح و کاملاً روشن دبیرخانة سازمان ملل متحد راه را بر هرگونه ابهامی بسته است. 3 قاعدتاً شورای امنیت نمی‌تواند از چنین دستورالعملی بی‌اطلاع باشد. مضافاً آنکه تأکیدات مکرر و حساسیت جمهوری اسلامی ایران را نیز در این مورد شاهد بوده است.
7. قطعنامة 540 اولین مورد از قطعنامه‌های مورد بررسی است که به اتفاق آرا به تصویب نرسیده است. این اولین بار بود که اتفاق آرا شکسته می‌شد و سه کشور به آن رأی ممتنع می‌دادند.
8. قطعنامة 540 شامل عناصر مثبتی نیز هست. از جمله این که در آخرین بند مقدماتی لزوم بررسی واقع بینانة علل جنگ را که پیوسته جمهوری اسلامی ایران بر آن پای می‌فشرد می‌پذیرد و این در نوع خود تا آن زمان بی نظیر است؛ اگر چه این کار با سه اشکال عمده توأم بود: اول آنکه چنین مسئله مهمی تنها در قسمت مقدماتی قطعنامه آورده شده و در قسمت اجرایی برای آن روشی اختصاص داده نشده است؛ دوم با وجود آن که شورا پذیرفته است جنگی واقع شده اما از تجاوز سخنی به میان نیاورده است. حتی اگر شورا برای این کار «محذوراتی» داشته، می‌توانسته است با کاربرد لفظ «نقض صلح» منظور خود را ابزار دارد که چنین نکرده است؛ و سوم آن که به مسئله‌ای با این اهمیت، بسیار مبهم و گذرا اشاره شده است.
به هر حال این نکته را نمی‌توان منکر شد که تا این مقدار نیز پیشرفت مهم و چرخشی امیدبخش در سلسله حرکات شورا پدید آمده بود.
9. اشاره به گزارش هیئت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق که هدف حملات نظامی قرار گرفته بودند و «واقع‌بینانه، متوازن و عینی» خواندن آن، باتوجه به نتیجه‌گیری گزارش، نکته‌ای مثبت به نفع جمهوری اسلامی ایران بود.
10. تصریح و احصای موارد مذکوردر بند 3 قسمت اجرایی قطعنامه، به نحوی است که بتواند رضایت هر دو طرف را در برداشته باشد. مثلاً امنیت خطوط دریایی بیشتر مورد نظر ایران بود و امنیت آبراههای قابل کشتیرانی مورد درخواست عراق. پایانهها به قصد جلب رضایت ایران و بنادری که به طور غیر مستقیم به دریا راه دارند، با نیت رضایت عراق ذکر شده بود.
اگر چه امام جمعة تهران، در خطبة نماز جمعه تهران قطعنامة 540 را رد کرده و توضیح دادند که اصولاً سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال شورای امنیت تغییر نکرده است، مگر آنکه شورا سیاست‌های خود را تغییر دهد. 4 ، لیکن با توجه به آنچه در بندهای 7 تا 10 ذکر شد، برای اولین بار نگاه جدی‌تری در مورد این قطعنامه در جمهوری اسلامی ایران به عمل آمد. این بررسی اگر چه تغییری در موضع رد قطعنامه در پی نداشت، اما این فکر به وجود آمد که در آینده می‌توان انتظار صدور قطعنامه‌های واقع بینانه‌تری از شورای امنیت سازمان ملل داشت.
پی‌نوشت‌‌ها:
1ـ این قطعنامه‌ها عبارتند از قطعنامه 479 مصوب ششم مهر 1359، قطعنامه 514 مصوب 21 تیر 1361، قطعنامه 522 مصوب 12 مهر 1361، قطعنامه 540 مصوب 9 آبان 1362، قطعنامه 552 مصوب 11 خرداد 1363، قطعنامه 582 مصوب 5 اسفند 1364، قطعنامه 588 مصوب 16 مهر 1365 و قطعنامه 598 مصوب 29 تیر 1366.
2ـ این گروه از 30 اردیبهشت تا 20 خرداد 1362 از ایران و عراق بازدید کردند و گزارش خود را به دبیر کل سازمان ملل دادند. در این گزارش به ویرانی‌های سنگین مناطق مسکونی ایران و خسارات محدود عراق اشاره شده است.
3ـ نامة دبیر کل وقت سازمان ملل متحد به نمایندگی ایران که تحت شمارةAD311/1/GEN به تاریخ 5 مارس 1971 به عنوان سند سازمان ملل متحد منتشر شده است.
4ـ روزنامه کیهان؛ 13 آبان 1362؛ ص 2.
در فاصله قطعنامة 522 تا قطعنامة بعدی (540) در جبهههای جنگ عملیات زیر توسط نیروهای جمهوری اسلامی صورت گرفت:
ـ عملیات محرم که در دهم آبان ماه 1361 در منطقة شمال فکه و جنوب غربی ایران شروع شد و طی سه مرحله، آزادی بیش از 700 کیلومتر مربع از سرزمینهای ایران و تسلط بر خطوط مواصلاتی مهم عراق و اسارت حدود 3000 نفر از نیروهای عراقی را به دنبال داشت.
ـ عملیات والفجر مقدماتی که در 18 بهمن 1361 در جبهههای میانی انجام شد.
ـ عملیات والفجر 1 که در 23 فروردین 1362 در منطقة شمال فکه شروع و منجر به آزادی حدود 150 کیلومتر مربع از خاک ایران شد.
ـ عملیات والفجر 2 که در 29 تیر ماه در منطقة پیرانشهر آغاز و به تصرف ارتفاعات استراتژیک منطقه وپادگان حاج عمران انجامید.
ـ عملیات والفجر 3 که ده روز پس از عملیات والفجر 2 در جبهة مرکزی منطقه مهران انجام شد و آزادی ارتفاعات حساس و استراتژیک منطقه و سد کنجان چم و جادة استراتژیک مهران به دهلران را در پی داشت.
ـ عملیات والفجر 4 که در 28 مهر سال 1362 در منطقة بانه و مریوان انجام و منتهی به آزادی حدود 700 کیلومتر مربع از خاک ایران و تسلط بر ارتفاعات مهم منطقه گردید.
گفتنی است عملیات والفجر 4، تا آن تاریخ موفقترین عملیات ایران بود؛ شاید به همین دلیل بود که چند روز بعد، شورای امنیت به فکر صدور قطعنامه‌ای دیگر افتاد و آن قطعنامة شمارة 540 بود.
ـ طرح قطعنامه توسط کشورهای گویان، زئیر و توگو ارائه شد و درجلسة نهم آبان 1362 با 12 رأی موافق، سه رأی ممتنع (پاکستان، نیکاراگوئه و مالت) و بدون رأی مخالف تصویب شد. متن قطعنامة شماره 540 به شرح زیر است:
قعطنامة شمارة 540 ( 1983)
«شورای امنیت،
با بررسی مجدد موضوع تحت عنوان «وضعیت مابین ایران و عراق»،
با یادآوری قطعنامه‌ها و بیانیه‌های شورا که در آن من جمله آتش بس کامل و پایان عملیات نظامی میان طرفین خواسته شده است، با یادآوری گزارش مورخ 20 ژوئن 1983 (15834/ S) دبیر کل در مورد هیئت اعزامی منتخب او جهت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق که مورد حملات نظامی قرار گرفته‌اند و قدردانی از دبیر کل به خاطر تقدیم گزارش واقع‌بینانه، متوازن و عینی در این مورد، و نیز با ابراز قدردانی از تشویق‌ها و کمک‌ها و همکاری‌هایی که دولتین ایران و عراق نسبت به هیئت اعزامی دبیر کل مبذول داشته‌اند، با ابراز تأسف مجدد از مناقشة میان دو کشور که منجر به خسارات هنگفت جانی و زیانهای فراوان به شهرها، اموال و تأسیسات زیربنایی اقتصادی شده است و با تأیید لزوم بررسی واقع‌بینانة علل جنگ،
1. از دبیر کل تقاضا می‌نماید تا به کوشش‌های میانجیگرانة خود میان طرفین به منظور نیل به حل اختلاف به نحو کامل و عادلانه و شرافتمندانه که مورد قبول هر دو طرف باشد، ادامه دهد
2. نقض حقوق انسانی و بشر دوستانه، مخصوصاً مفاد کنوانسیون 1949 را در کلیة زمینه‌های آن محکوم می‌سازد وخواستار توقف فوری کلیه عملیات نظامی علیه هدفهای غیر نظامی از جمله شهرها و مناطق مسکونی است.
3. حق کشتیرانی و بازرگانی آزاد را در آب‌های بین‌المللی مورد تأکید قرار داده و از کلیة کشورها می‌خواهد که این حق را رعایت کنند و از طرفین متخاصم می‌خواهد که بلافاصله به خصومت‌ها در منطقة خلیج [فارس] من‌جمله خطوط دریایی و آبراههای قابل کشتیرانی، بنادر، پایانهها، تأسیسات دور از ساحل و همة بنادری که به طور مستقیم یا غیر مستقیم به دریا راه دارند، پایان داده و به تمامیت ارضی دیگر کشورهای ساحلی احترام بگذارند.
4. از دبیر کل درخواست می‌نماید که با طرفین در مورد طرق توقف خصومت، من جمله احتمال اعزام ناظران سازمان ملل مشورت نماید و گزارش نتیجة این مشورت‌ها را به شورای امنیت تسلیم نماید.
5. از هر دو طرف می‌خواهد که از هر اقدامی که صلح و امنیت بین‌المللی و همچنین حیات دریایی در منطقة خلیج [فارس] را در معرض مخاطره قرار می‌دهد خودداری ورزند.
6. بار دیگر از کلیة کشورها می‌خواهد که حداکثر خویشتن‌داری را در مورد اقداماتی که ممکن است به افزایش و گسترش مناقشه منجر شود به کار برند و بدین ترتیب اجرای این قطعنامه را تسهیل نمایند.
7. از دبیر کل درخواست می‌نماید که در مورد اجرای فوری و مؤثر این قطعنامه با طرفین به مشورت بپردازد.»
در بررسی و تحلیل تطبیقی این قطعنامه نکات زیر حائز اهمیت است:
1. عنوان این قطعنامه همچنان «وضعیت میان ایران و عراق» است.
2. این قطعنامه نیز همانند قطعنامه‌های قبلی «توصیه» است.
3. ریاست شورا در موقع تصویب قطعنامه نمایندة اردن بود که با توجه به روابط ویژة اردن با عراق در آن زمان، رئیس شورا در تصویب قطعنامه نقش مهمی داشت.
4. قطعنامه متعاقب عملیات زنجیره‌ای والفجر و به ویژه «والفجر 4» صادر شده و متأثر از آن بود. فاصله زمانی شروع عملیات والفجر تا صدور قطعنامه 540 فقط 12 روز است.
5. شورا برای تأکید بر رعایت حق کشتیرانی و بازرگانی آزاد (پاراگراف 3 اجرایی) دیر عمل کرده است. زیرا در واقع پس از صدور قطعنامة 522 بود (مهر 1361) که عملیات شدید حمله به کشتی‌ها و نفتکش‌ها در خلیج فارس توسط عراق آغاز شد.
6. در بندهای 3 و 5 قطعنامه به «خلیج» اشاره شده و منظور «خلیج فارس» است. بحث در مورد نام اصیل و تاریخی خلیج فارس خود مبحث گسترده‌ای است که کوچک‌ترین تردیدی در صحت و اصالت این نام باقی نمی‌گذارد. کاربرد نام ناقص و اسمی عام به جای اسم خاص «خلیج فارس» در قطعنامة شورای امنیت مبین جهت‌گیری شورا به سود محافلی است که سعی در تحریف نام تاریخی خلیج فارس دارند؛ زیرا در این مورد علاوه بر صدها سند و مدرک، دستورالعمل صریح و کاملاً روشن دبیرخانة سازمان ملل متحد راه را بر هرگونه ابهامی بسته است. 3 قاعدتاً شورای امنیت نمی‌تواند از چنین دستورالعملی بی‌اطلاع باشد. مضافاً آنکه تأکیدات مکرر و حساسیت جمهوری اسلامی ایران را نیز در این مورد شاهد بوده است.
7. قطعنامة 540 اولین مورد از قطعنامه‌های مورد بررسی است که به اتفاق آرا به تصویب نرسیده است. این اولین بار بود که اتفاق آرا شکسته می‌شد و سه کشور به آن رأی ممتنع می‌دادند.
8. قطعنامة 540 شامل عناصر مثبتی نیز هست. از جمله این که در آخرین بند مقدماتی لزوم بررسی واقع بینانة علل جنگ را که پیوسته جمهوری اسلامی ایران بر آن پای می‌فشرد می‌پذیرد و این در نوع خود تا آن زمان بی نظیر است؛ اگر چه این کار با سه اشکال عمده توأم بود: اول آنکه چنین مسئله مهمی تنها در قسمت مقدماتی قطعنامه آورده شده و در قسمت اجرایی برای آن روشی اختصاص داده نشده است؛ دوم با وجود آن که شورا پذیرفته است جنگی واقع شده اما از تجاوز سخنی به میان نیاورده است. حتی اگر شورا برای این کار «محذوراتی» داشته، می‌توانسته است با کاربرد لفظ «نقض صلح» منظور خود را ابزار دارد که چنین نکرده است؛ و سوم آن که به مسئله‌ای با این اهمیت، بسیار مبهم و گذرا اشاره شده است.
به هر حال این نکته را نمی‌توان منکر شد که تا این مقدار نیز پیشرفت مهم و چرخشی امیدبخش در سلسله حرکات شورا پدید آمده بود.
9. اشاره به گزارش هیئت بازرسی مناطق غیر نظامی در ایران و عراق که هدف حملات نظامی قرار گرفته بودند و «واقع‌بینانه، متوازن و عینی» خواندن آن، باتوجه به نتیجه‌گیری گزارش، نکته‌ای مثبت به نفع جمهوری اسلامی ایران بود.
10. تصریح و احصای موارد مذکوردر بند 3 قسمت اجرایی قطعنامه، به نحوی است که بتواند رضایت هر دو طرف را در برداشته باشد. مثلاً امنیت خطوط دریایی بیشتر مورد نظر ایران بود و امنیت آبراههای قابل کشتیرانی مورد درخواست عراق. پایانهها به قصد جلب رضایت ایران و بنادری که به طور غیر مستقیم به دریا راه دارند، با نیت رضایت عراق ذکر شده بود.
اگر چه امام جمعة تهران، در خطبة نماز جمعه تهران قطعنامة 540 را رد کرده و توضیح دادند که اصولاً سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال شورای امنیت تغییر نکرده است، مگر آنکه شورا سیاست‌های خود را تغییر دهد. 4 ، لیکن با توجه به آنچه در بندهای 7 تا 10 ذکر شد، برای اولین بار نگاه جدی‌تری در مورد این قطعنامه در جمهوری اسلامی ایران به عمل آمد. این بررسی اگر چه تغییری در موضع رد قطعنامه در پی نداشت، اما این فکر به وجود آمد که در آینده می‌توان انتظار صدور قطعنامه‌های واقع بینانه‌تری از شورای امنیت سازمان ملل داشت.
پی‌نوشت‌‌ها:
1ـ این قطعنامه‌ها عبارتند از قطعنامه 479 مصوب ششم مهر 1359، قطعنامه 514 مصوب 21 تیر 1361، قطعنامه 522 مصوب 12 مهر 1361، قطعنامه 540 مصوب 9 آبان 1362، قطعنامه 552 مصوب 11 خرداد 1363، قطعنامه 582 مصوب 5 اسفند 1364، قطعنامه 588 مصوب 16 مهر 1365 و قطعنامه 598 مصوب 29 تیر 1366.
2ـ این گروه از 30 اردیبهشت تا 20 خرداد 1362 از ایران و عراق بازدید کردند و گزارش خود را به دبیر کل سازمان ملل دادند. در این گزارش به ویرانی‌های سنگین مناطق مسکونی ایران و خسارات محدود عراق اشاره شده است.
3ـ نامة دبیر کل وقت سازمان ملل متحد به نمایندگی ایران که تحت شمارةAD311/1/GEN به تاریخ 5 مارس 1971 به عنوان سند سازمان ملل متحد منتشر شده است.
4ـ روزنامه کیهان؛ 13 آبان 1362؛ ص 2.