کسی که دل در گرو باستان‌شناسی داشت

     زنده‌یاد «علی سامی»؛ باستان‌شناس نامدار ایران، در سال 1289 خورشیدی در شهر شیراز زاده شد. «پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت کشور ایران»، «دادرسی و قضاوت در ایران باستان عهد هخامنشی»، «ادبیات و شعر و تاریخ‌نویسی در عهد ساسانی»، «پزشکی ایران در عهد ساسانی» از جمله کتاب‌های این پژوهشگرند.

    به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، زنده یاد «علی سامی»؛ باستان‌شناس نامدار ایران، در سال 1289 خورشیدی در شهر شیراز زاده شد. در سال 1310 تحصیلات پایه‌ای را به پایان برد و با عنوان دبیر تاریخ و ادبیات فارسی در دبیرستان‌های زادگاهش به تدریس پرداخت. چندی بعد در سال 1313 مدیریت چند دبیرستان را برعهده گرفت و اندکی بعد تصدی تعمیرات ابنیه تاریخی شیراز و کارپردازی اداره فرهنگ فارس را پذیرفت.

    در همین سمت اداری بود که مسوولیت نظارت بر ساختمان آرامگاه جدید حافظ و تعمیر و تجهیز موزه پارس و همچنین آغاز تعمیرات اساسی مسجد عتیق را عهده‌دار شد. خدمات علمی او سبب شد که در سال 1317 از سوی وزارت فرهنگ وقت، به اخذ مدال علمی درجه یک نایل شود.

    علی سامی از سال 1318 حفاری در پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت را آغاز کرد. این کاوش‌ها تا سال 1336 ادامه یافت. در این مدت طولانی خدمت و تصدی او در تخت جمشید، از یک طرف موفق به کشف آثار نهفته زیادی از کاخ‌های متعدد و وسیع تخت جمشید شد و قسمت‌های زیادی از دیوارها و ابنیه آنجا و حتی آثار مهم چندی هم از آنچه در پایین صفه تخت جمشید در دل خاک پنهان بود کشف کرد و از طرف دیگر موفقیت‌های شایان تحسینی در راه حفظ و نگاهبانی آثار کشف شده بدست آورد.

    وی نخستین گزارش کاوش‌های علمی پاسارگاد را در سال 1329 منتشر کرد. یک سال پیش از آن نیز در حالی که دبیری انجمن آثار ملی استان فارس را بر وظایف اداری خود افزوده بود، نشان سپاس وزارت فرهنگ را دریافت داشت.

    نخستین کتاب علی سامی در سال 1329 منتشر شد. این کتاب «تاریخ پیدایش خط و تحول آن در شرق باستان» نام داشت. یک سال بعد نیز موفق شد کتاب دیگری به نام «پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت ایران» را چاپ و منتشر کند. خدمات گرانبهای باستان‌شناسی سامی با چاپ «گزارش‌های باستان‌شناسی» در سال 1331، از او چهره‌ای کوشا و دوستدار میراث فرهنگی ایران ساخته بود. این گزارش شامل توضیح و بررسی کاوش‌های دوازده ساله بنگاه علمی تخت جمشید و پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت بود.

    در همین سالیان دو مقاله باستان‌شناسی علی سامی با نام‌های «کاخ آپادانا» و «پارس در عهد باستانی» در مجله اطلاعات ماهانه و نشریه کانون دانش پارس در دسترس علاقه‌مندان این گونه مباحث قرار گرفت. در سال 1332 او به عضویت کنگره جهانی خاورشناسان درآمد و کتاب «شرح آثار باستانی تخت جمشید» او به زبان انگلیسی منتشر شد. سامی این کتاب را در سال 1335 با همکاری استاد محمدتقی مصطفوی چاپ کرده بود.

    پس از آن او برای تدریس تمدن هخامنشی و ساسانی در دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز دعوت شد. این همکاری تا سال 1342 ادامه یافت. در سال 1336 نیز ریاست اداره باستان‌شناسی فارس را پذیرفت و ضمن انجام وظایف اداری، به تحقیق و جست‌وجو در منابع تاریخی و باستان‌شناسی پرداخت. دستآورد علمی جست‌وجوهای او کتاب دیگری به نام «تاریخ شیراز و شرح آثار تاریخی آن» در سال 1337 بود. در همین سال به عضویت شورای انتشارات دانشگاه شیراز درآمد.

    شادروان سامی جلد چهارم گزارش‌های باستان شناسی را در سال 1338 منتشر کرد. این گزارش حاوی کاوش‌های هشت ساله تخت جمشید و پاسارگاد بود. کتاب «تمدن هخامنشی» (جلد اول 1341) و «تمدن ساسانی» (1342) را نیز با سخت‌کوشی و تحقیق پیوسته عرضه کرد و یکسال پس از آن جلد دوم «تمدن هخامنشی» را، که از مهم‌ترین تالیفات اوست، در دسترس جامعه علمی ایران گذاشت.

    این باستان‌شناس در سال 1343 راهی مونیخ شد تا در کنگره جهانی خاورشناسان شرکت کند. پس از بازگشت ضمن انجام کارهای علمی و دانشگاهی، چندین سخنرانی در رادیو فارس ایراد کرد و به تشریح و بررسی تاریخ فارس و فرهنگ و هنر ایران پرداخت. در این سالیان مقالات پژوهشی فراوانی از او منتشر شد. مقاله «سنگ نبشته بیستون» او و نیز جستار «شرح آثار تاریخی شاپور کازرون» از اهمیت بسزایی برخوردار بودند.

    علی سامی در سال 1347 به شوروی (پیشین) سفر کرد تا به ایراد سخنرانی در کنگره خاورشناسان آسیای میانه در شهر دوشنبه تاجیکستان بپردازد. عنوان سخنرانی او «کوشان یکی از استان‌های تابعه ایران ساسانی» بود؛ در این کنگره او نائب رئیس جلسات بود.

    در بازگشت از سفرهای تحقیقی خود، توانست کتاب «پارسه» را منتشر کند (1348). این کتاب هنوز هم یکی از مهم‌ترین راهنمای بناها و ابنیه تخت جمشید است. سال بعد او باز به خارج از کشور و این بار به فرانسه، سفر کرد تا در کنگره بین‌المللی قلم شرکت کند. سفر به شهر لنینگراد شوروی و ایراد سخنرانی درباره فرهنگ باستانی ایران (1350) از دیگر فعالیت‌های علمی اوست.

    علی سامی در همین سال از خدمات دولتی بازنشسته شد و همه کوشش خود را صرف نوشتن مقالات تحقیقی کرد. از این زمان تا پایان زندگی‌، جستارهای گران‌بها و پژوهشگرانه‌ای از او چاپ شد. مقاله‌های «سیر دانش و فرهنگ ایران در ادوار مختلفه بعد از اسلام»، «سکه‌های شاهان آل اینجو و آل مظفر در فارس»، «خزانه‌های شاهنشاهی هخامنشی»، «همبستگی هنری شیراز و تبریز»، «سنگ نبشته خشایارشا»، «تاثیر دانش هخامنشی در دانش یونانی» و بسیاری دیگر، نموداری از کوشش‌های علمی اوست. این مقالات در مجله‌های علمی معتبری چون «هنر و مردم»، «بررسی‌های تاریخی» و «هوخت» انتشار می‌یافت.

    شادروان دکتر علیرضا شاپور شهبازی؛ باستان‌شناس و تاریخ‌پژوه درباره‌ کتاب پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت شاهنشاهی ایران می‌گوید: « این کتاب شامل مطالب بسیار مهمی در باب پاسارگاد و آثار هنری آن است. دلیل این امر دسترسی مولف به آثار و ذوق سرشار او برای خواندن بود».

    در نتیجه، کتاب پاسارگاد سامی هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌های شخصی او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهی و تعمیراتی است که در جاهای مختلف کرده است و هم بیان آثار قبل از تاریخ آن خطه (به ویژه «تل نخودی») و آثار بعدی (به خصوص بناهای اسلامی) و بدین خاطر جامعیت خاصی دارد. ترجمه‌ انگلیسی این کتاب توسط «رالف نُرمن شارپ» به سال ۱۳۳۶ خورشیدی/ ۱۹۳۵ میلادی باعث شد که این اثر گران‌بها در دست همه‌ محققان بعدی قرار گیرد. نقشه‌های آثار موجود در این کتاب بسیار سودمندند.

    سامی جلد نخست کتاب «روزها و یادها» را، که شامل خاطرات و یادمان‌های او بود، در سال 1360 و جلد دوم آن را به فاصله 2 سال بعد منتشر کرد. آخرین کتاب او نیز در سال 1365 با نام «نقش ایران در فرهنگ اسلامی» چاپ شد. سرانجام این باستان‌شناس برجسته ایرانی در روز 22 مرداد 1368 درگذشت.

    شادروان علی سامی را به داشتن فضیلت‌های اخلاقی و دلبستگی به فرهنگ ایران ستوده‌اند و او را از مفاخر باستان‌شناسی ایران دانسته‌اند. 2 سال پس از درگذشت او شماری از دانشمندان ایرانی مقالاتی را در ستایش و یادآوری نام او در 2 جلد کتاب «نامگانی» به کوشش دکتر محمود طاووسی منتشر کردند.

    «پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت کشور ایران»، «آرامگاه کوروش بزرگ»، «آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم»، «تمدن هخامنشی»، «بافندگی و بافته‌های ایرانی از دوران کهن (دو جلد)»، «حفر ترعه سوئز توسط داریوش کبیر و کتیبه میخی آن»، «دادرسی و قضاوت در کشورهای باستانی خاور زمین»، «دادرسی و قضاوت در ایران باستان عهد هخامنشی»، «تمدن ساسانی»، «ادبیات و شعر و تاریخ‌نویسی در عهد ساسانی (دو جلد)»، «پزشکی ایران در عهد ساسانی»، «موسیقی ایران ۱: از دوران کهن تا عهد هخامنشی»، «موسیقی ایران ۲: عهد ساسانی»، «تاثیر موسیقی ایران در موسیقی عهد اسلامی (دو جلد)»، «دانش‌های ایرانی در عهد ساسانی و تاثیر آن در علوم و تمدن دوره‌ اسلامی»، «سیر فرهنگ ایران در قرون اول و دوم هجری و تاثیر آن در تمدن اسلامی» و «نقش ایران در فرهنگ اسلامی» از جمله کتاب‌های این باستان‌شناس ارزشمندند.

    کارنامه تاریخی ایران باستان حاصل سال‌ها تلاش و تحقیق ارزشمند اوست و کتاب‌های فراوان و با ارزشی که هر یک از آن‌ها گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه فرهنگی ایران است، ارزش این آثار را دوچندان می‌کند. سامی در طول زندگی علمی خود آثار گران‌بهایی در زمینه تاریخ ایران باستان از خود به یادگار گذاشته است و هرکه بخواهد در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران باستان این مرز و بوم کاری انجام دهد ناگزیر است تا از این آثار بهره جوید و این خود بهترین راه برای زنده نگاه داشتن یاد آن بزرگ‌مرد است.