کشت خشخاش در ایران و پیامدهای آن

کشت خشخاش و تهیه تریاک‏ در ایران پیشینه​ای کهن دارد و فواید و زیان¬های تریاک‏ در پزشکی کهن شناخته شده بود. در دوره صفویه کشت خشخاش و به دست آوردن تریاک‏ رایج و از محصولات عمده بود و به قول شاردن، تریاک‏ لنجان و کازرون از همه‏جا مشهورتر بود. در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه کم‏کم کشت آن در اصفهان، شیراز، خوانسار، کرمان، یزد، خراسان‏، شوشتر، بروجرد، همدان، کرمانشاه، تهران، آذربایجان و کردستان عمومیت یافت.

از آن­جا که تریاک ایران دارای مورفین زیادی بود و انگلیسی­ها آن را به قیمت خوب می‏ خریدند در 1267 هـ.ق. کشت خشخاش در نقاط مختلف کشور گسترش یافت و تریاک‏ به صورت یکی از محصولات صادراتی درآمد. در نتیجه در اطراف تهران نیز کشت خشخاش آغاز شد. کشاورزان خراسان نیز به این امید بسیاری از درخت­ها را بریدند و به‏جای آن­ها به کشت خشخاش پرداختند. دولت در آغاز امر از کشت‏ خشخاش جلوگیری می­ کرد، زیرا نگران بود که موجب کاهش زمین­های غله­ خیز ‏گردد و این موضوع نیز خطر گرانی نان و امکان بروز شورش علیه حاکم محلی یا هر قدرت دیگری را فراهم ‏سازد. پس از سال 1282 هـ.ق. کشت خشخاش افزایش بیشتری یافت و اندک‏ اندک تجارت تریاک‏ رو به فزونی نهاد. زیرا که ابریشم ایران دچار بیماری پِبرین شد و بخش عمده­ای از محصول آن از میان رفت. در نتیجه کشاورزان به کشت خشخاش روی آوردند. رفته‏ رفته کشت خشخاش جای گندم را نیز گرفت و سرانجام در سالهای 1287- 1288 هـ.ق. قحطی شدیدی پیش آمد و هزاران نفر جان خود را از دست دادند. رکود صنایع پارچه بافی، از جمله مخمل کاشان و شال کرمان و ابریشم گیلان، نیز در گسترش کشت خشخاش مؤثر بود، به گونه­ای که تاجران ایرانی در هنگ کنگ و شانگهای چین دفاتر خریدوفروش تریاک داشتند. در سال 1297 هـ.ق. کشت خشخاش افزایش بسیار یافت چنانکه میزان تریاک به دست آمده در سال 1302 هـ.ق. به چهارصد هزار من رسید که سه پنجم آن به هند، چین، سنگاپور، عثمانی، اروپا و آفریقا صادر می­ شد. اما دوپنجم آن در داخل کشور به مصرف می­ رسید و موجب افزایش شمار معتادان به آن بود.

پس از پیروزی انقلاب مشروطه، سران مشروطه به مبارزه با مصرف تریاک پرداختند، هرچند کارشان ادامه نیافت. در سال 1329 هـ.ق. قانون تحدید تریاک در 6 ماده از تصویب مجلس شورای ملی گذشت؛ بنا بر این قانون مقرر گردید از هر مثقال تریاک‏ مالیده، سیصد دینار مالیات دریافت شود و برای جلوگیری از مصرف شیره سوخته تریاک‏، معتادین مکلف بودند سوخته تریاک‏ را به مامورین تسلیم و برای هر مثقال سوخته نه شاهی بگیرند. مامورین دولتی موظف بودند سوخته‏های جمع شده را تلف نمایند و با وضع مالیات تصاعدی بر تریاک‏ موجباتی فراهم کنند که مصرف تریاک‏ بکلی منتفی شود و یا‏ جز آنچه به عنوان دارو لازم است، ممنوع گردد. اگرچه این قانون از تبدیل سوخته­ی تریاک به شیره و مصرف آن جلوگیری می­کرد در عین حال مشوق مصرف تریاک بود.

به علاوه اداره تحدید نیز که وابسته به وزارت مالیه بود به منظور محدود کردن عرضه تریاک‏ تاسیس شد. طبق قانون تجارت آن زمان تولیدکنندگان می‏بایست تریاک‏های خود را به انبارهای دولتی تحویل دهند و پس از انجام عمل تریاک‏ مالی، الصاق باندرول و تعیین قیمت، تحت نظر بازرسان دولت اقدام به حمل‏ونقل و بالاخره فروش آن نمایند. اداره تحدید در هرشهر، انبار و کارخانه‏ای برای تریاک‏مالی و الصاق باندرول داشت که تحت نظر اداره مالیه محل بود.

در 26 تیر 1307 ش. قانونی به تصویب مجلس رسید که بر پایه­ی آن معامله و کشت خشخاش به طور کامل بر عهده دولت قرار گرفت. دولت درصدد بود برای تقویت بنیه­ مالی خود، آن را از انحصار تاجران داخلی درآورد. به موجب این قانون، معاملات، نگهداری، انبار کردن، حمل­ونقل، مصرف داخلی و صدور تریاک به انحصار دولت درآمد. مدتی بعد در خراسان و جنوب جنبش­هایی شکل گرفت که خواهان لغو انحصار تریاک به وسیله دولت بود، چون ماموران دولت محصول خشخاش را به بهای کم برآورد می‏ کردند و این­گونه به دهقانان ستم روا می‏داشتند. سرانجام پس از 6 ماه، این جنبش­ ها سرکوب و بیش از 150 تن از دهقانان شرکت‏کننده تیرباران شدند، صدها تن از آنها نیز به زندان و تبعید به نقاط دورافتاده محکوم شدند.

پس از شهریور ماه 1320، انحصار و مراقبت محدود گذشته از میان رفت و در سال­های جنگ جهانی دوم و پس از آن، قاچاق مواد افیونی و اعتیاد آن رواج بیشتری پیدا کرد، تا سرانجام درنتیجه اقدامات سازمان ملل متحد و تشکیل انجمن مبارزه با الکل و تریاک و عوامل دیگر، دوره­ی جدیدی برای مبارزه با اعتیاد مواد افیونی آغاز شد و در سال 1334 ش. «قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک‏» از تصویب مجلس گذشت و به موجب آن کشت خشخاش، تهیه و ورود مواد افیونی، تریاک‏ و شیره و سایر مواد و مشتقات آن و استفاده از اماکن عمومی برای مصرف این مواد و ساختن و وارد کردن آلات و ادوات آن در سراسر کشور ممنوع گردید. حکومت پهلوی با وجود کم شدن عوارض و مالیات­ها و زیان ناشی از آن در اجرای این قانون کوشش ورزید. اما به علت وسعت کشور، پراکندگی جمعیت، کمبود بازرسان متعهد، دوام کشت­ سنتی و ادامه­ کشت خشخاش در کشورهای همسایه- ترکیه و افغانستان و پاکستان- قاچاق مواد مخدر به ایران، به صورت تجارتی سودمند درآمد و این کوشش­ ها به سرانجام نرسید. در نتیجه در سال 1348 ش. به علت مسائل و مشکلات یاد شده، دولت قانون منع کشت خشخاش را لغو کرد و به جای آن «قانون کشت محدود خشخاش» را آورد و به بیماران و پیران معتاد که در آزمایشات پزشکی اعتیاد آنان به ثبوت رسیده «کوپن» و اجازه استفاده از تریاک داده شد. اما سرانجام در پی پیروزی انقلاب 1357 ش. و سقوط حکومت پهلوی به موجب قانونی که در سال 1359 ش. وضع گردید، هرگونه تولید، نگهداری، حمل­ ونقل، دادوستد و مصرف مواد مخدر ممنوع شد. از این پس جامعه ایرانی با پدیده قاجاق تریاک مواجه شد.