رسانه های انقلابی حوزه

روحانیون و طلاب جوان که با انتشار مجلات تخصصی «مکتب اسلام» و «مکتب تشیع» فضای تازه‌­ای در عرصه مقاله نویسی تجربه کرده بودند با انتشار دو نشریه «بعثت» و «انتقام» وارد مرحله دیگری از فعالیت­‌های رسانه­‌ای و ژورنالیستی شدند که سویه­‌های انتقادی و سیاسی تند و تیزی داشت.

سیدهادی خسروشاهی که در آن زمان یکی از همین طلاب فعال بود، در مجموعه «اسناد نهضت اسلامی ایران» این نشریات و اعلامیه­‌ها را گردآوری کرده و مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن­ها را منتشر کرده است. جلد اول و دوم این مجموعه به مطالب همه شماره­های نشریات بعثت و انتقام اختصاص یافته و در جلد سوم و چهارم آن اعلامیه­ ها و بیانیه ­های صادر شده به امضای فضلا و طلاب حوزه علمیه قم گردآوردی شده است.

خسروشاهی در مقدمه جلد اول این مجموعه درباره چگونگی جمع‌آوری و محافظت از این اسناد نوشته است: از همان تاریخ آغاز نشر (بعثت)، جمع آوری و نگهداری شماره‌­های آن، همراه دیگر اسناد و مدارک و اعلامیه‌­های مراجع تقلید، طلاب، دانشجویان، احزاب و گروه‌­های سیاسی کشور، توسط اینجانب آغاز گردید و مجموعه تقریبا کاملی از همه اعلامیه‌­ها و اسناد گرد آمد.

خسروشاهی برای جلوگیری از احتمالات نگران کننده­ای مثل کشف اسناد توسط ساواک یا آتش سوزی، این مجموعه اسناد را در خانه و کتابخانه نگهداری نکرده بلکه به گفته خودش در چند کارتن بزرگ و با دقت و وسواس تمام، در خانه­‌ها و مراکز امن ویژه­‌ای نگهداری می­‌شد. همین پنهان‌کاری و احتیاط سبب شد که با وجود تفتیش و بازرسی منزل او توسط ساواک این اسناد محفوظ ماندند و اکنون آن‌­ها را در مجموعه‌­ای با عنوان «اسناد نهضت اسلامی ایران» منتشر کرده است.

طلاب انقلابی و ژورنالیست

«بعثت» و «انتقام» دو نشریه منحصر به فرد در تاریخ مبارزات انقلاب هستند. با وجود پیگردها و تعقیب­‌های شدید ساواک بعثت 14 شماره و انتقام 8 شماره منتشر شدند. هر دوی آن­‌ها در حوزه علمیه قم منتشر می‌­شدند. «انتقام» را محمدتقی مصباح یزدی منتشر می‌­کرد و «بعثت» را هاشمی رفسنجانی، سیدهادی خسروشاهی، علی حجتی کرمانی و سیدمحمود دعایی منتشر می‌کردند که در آن علاوه بر دیدگاه­‌ها و نظرات سیاسی نویسندگان و گردانندگان، بخشی از اخبار نهضت اسلامی نیز درج می­‌شد.

هاشمی رفسنجانی در کتاب دوران مبارزه درباره نشریه بعثت و انتقام می­‌نویسد: نشریه بعثت بیشتر جنبه سیاسی و پرخاش و افشاگری داشت و نشریه انتقام جنبه ایدئولوژیکی آن قوی‌­تر بود که شاید بر اساس چنین نیازی پس از بعثت منتشر شد. بعثت را من اداره می­‌کردم و انتقام را آقای مصباح یزدی.

نخستین شماره بعثت ۱۳۴۲/ ۹ / ۲۳ و مقارن با سالروز مبعث منتشر شد و جمعا در دوسال ۱۴ شماره از آن منتشر شد (سال اول 9 شماره و سال دوم ۵ شماره) و با دستگیری هاشمی رفسنجانی و سیدهادی خسروشاهی پس از جریان قتل حسنعلی منصور و رفتن محمود دعایی به نجف، انتشار آن متوقف شد.

خسروشاهی در مقدمه جلد اول و دوم مجموعه «اسناد نهضت اسلامی ایران» درباره اهمیت نشریه بعثت می­‌نویسد: «نشریه بعثت علی رغم حجم کم، در آن دوران خفقان، بسیار سازنده و امیدبخش بود و در واقع پس از قیام ۱۵ خرداد و سرکوب حرکت اسلامی ایران و قتل عام مردم توسط رژیم و ادامه حبس غیرقانونی امام خمینی در سال ۱۳۴۲، نقش استمراربخشی مبارزه را برعهده داشت.»

و در بخش دیگری درباره ایده اولیه انتشار بعثت می­‌نویسد: «در گفت وگوهای مکرری که با دوستان، به ویژه آقای رفسنجانی داشتیم، سرانجام به این نتیجه رسیدیم که برای ایجاد آگاهی و تحول سیاسی- اجتماعی در متن جامعه و به ویژه در میان بدنه اصلی حوزه علمیه قم انتشار یک نشریه سیاسی ضروری است، اما با توجه به شرایط و امکانات آن زمان، چاپ یک نشریه رسمی با محتوایی که مورد نظر ما و دوستان بود، امکان نداشت و به همین دلیل تصمیم گرفته شد که یک نشریه (مخفی) به عنوان ارگان حوزه علمیه یا دانشجویان حوزه علمیه منتشر گردد.»

بعثت در بین گروه‌­های اسلامی و ملی و فعالان سیاسی آن زمان جایگاه ویژه‌­ای پیدا کرده بود و چون برای نخستین بار یک نشریه سیاسی مخفیانه و زیرزمینی توسط طلاب حوزه علمیه منتشر می­‌شد مورد توجه همگان قرار گرفته بود. به عنوان مثال مهندس بازرگان که در آن زمان در زندان بود در یادداشت­‌های روزانه زندان خود به دریافت این نشریه در زندان اشاره کرده و از آن به عنوان نشریه­‌ای «آزادی­‌خواهانه و مبارزانه» یاد می­‌کند.

در سرمقاله شماره نخست «بعثت» هدف از انتشار آن چنین تشریح شده است: «این نشریه هدفی جز احیای بعثت و رسالت تاریخی پیغمبر اسلام (ص) ندارد و با توفیق پروردگار می‌­خواهد تا حدود امکانات محدودی که در اختیار دارد به بهتر معرفی کردن روح بعثت و تحرک و حیات اسلامی قدم بردارد. فعلا هر چند گاه یک مرتبه منتشر می‌­شود و به مناسبت روز انتشار اولین شماره آن و هم هدفی را که تعقیب می­ کند به عنوان بعثت نامیده می­‌شود.»

تحلیل سازمان روحانیت

هیات تحریریه بعثت در همان شماره اول در مطلبی با عنوان «نهضت حوزه» به شکسته شدن سکوت مراجع در برابر ظلم و تعدی حکومت و شرایط نابسامان کشور می‌­پردازند و «سکوت در مقابل تجاوزنابخشودنی است» را به عنوان شعار خود برمی­‌گزینند و ضمن هشدار نسبت به ادامه بازداشت غیرقانونی امام خمینی، از طرف تمام مسلمانان ایران و جهان هیأت حاکمه را استیضاح می‌­کنند و امکان هرگونه سازش بین روحانیت مبارز و رژیم را مردود اعلام می­‌کنند و می­‌نویسند: «ما ایمان داریم که مراجع تقلید شیعه هرگز حاضر نمی­‌‎شوند با دستگاهی که جنایات یک ساله اخیر آن را هنوز ملت فراموش نکرده است صلح و سازش کنند. هنوز جوهر قلم­‌های زهرآگین مطبوعات ضدملی وابسته به دستگاه که مراجع و علما را عامل فئودالیسم ومخالف اصلاحات معرفی می­‌کردند در گوش‌­های مردم طنین انداز است!... هنوز آیت‌الله العظمی آقای خمینی و آیت‌الله قمی توقیف و تحت نظر مأمورین دولتی هستند. هنوز آیت‌الله طالقانی و رفقای با ایمانش محاکمه می‌شوند. در چنین شرایطی امکان صلح و سازش و حتی تصورآن از هر مقامی که باشد غیرعادلانه، غیرمنطقی و ضدملی است و تا روزی که همه خواسته­‌های مشروع و قانونی ما عملی نشود، حکومت مردم بر مردم رسمیت نیابد، قانون اساسی احیا نشود و تصویب نامه­‌های ضدملی و ضداسلامی لغو نگردد، هرگونه سازشی از طرف علما و ملت طرد خواهد شد.»

یکی از اهداف اصلی و اصولی انتشار بعثت انتقاد صحیح و منطقی از وضع نابسامان تشکیلات روحانیت برای اصلاح و تحول بنیادین در آن بود. از این رو از شماره سوم بخش ثابتی با عنوان «سازمان روحانیت)» داشت که در آن به بحث درباره سازمان روحانیت و نواقص آن می­‌پرداخت.

در بخشی از دومین قسمت این سلسله مطالب (شماره ۵) آمده بود: «همه می‌­دانند عده‌­ای گدا، شیاد بی­‌سواد، لامذهب و بالاخره مامور سازمان امنیت در لباس روحانیت هستند.» در این نشریه همچنین از روحانیون وابسته به دربار مانند سیدحسن حجت که حامی دارالترویج بود، عباس مهاجرانی و شیخ محمد مردوخ به تندی انتقاد شده، به عنوان مثال در شماره پنجم آمده: «همین فرد خائن «هیأت به اصطلاح مصلحین» که علیه بزرگان اسلام به دستور دستگاه اعلامیه منتشر می‌­کند، پارچه سیاهی به سر دارد و همه افراد حوزه از کوچک و بزرگ او و ایادیش را می‌شناسند.»

نشریه اختصاصی آیت‌الله مصباح

«انتقام» دومین نشریه مخفی طلاب حوزه علمیه قم بود که از تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۴۳ تا ۱۵ مهر ۱۳۴۴ و در مجموع ۸ شماره از آن منتشر شد. هادی خسروشاهی در مقدمه­‌ای که ابتدای شماره‌های «انتقام» نوشته، درباره چگونگی انتشار این نشریه توسط محمدتقی مصباح یزدی می‌نویسد: «این نشریه با محتوایی تقریبا مشابه محتوای مقالات بعثت، اما کمی رادیکال­تر توسط آیت الله محمدتقی مصباح یزدی، تهیه و تنظیم و تکثیر و توزیع می­‌شد. در واقع استاد مصباح همه کار این نشریه را، از تهیه و نوشتن مقالات و اخبار، تا تایپ و چاپ وحتی بسته‌­بندی و توزیع، خود به تنهایی انجام می­‌داد و این علاوه بر همکاری صمیمانه ایشان با نشریه بعثت و نوشتن مقالاتی برای آن و یا شرکت در بعضی جلسات آن، در زمان انتشار بود.»

خسروشاهی در ادامه حدس می‌­زند که آیت الله مصباح به دلیل تفاوت دیدگاه و نگاهش با علی حجتی کرمانی تصمیم به انتشار این نشریه می­‌گیرد: «به علت روش لیبرالیستی اینجانب و آقای علی حجتی کرمانی در برخورد با مسائل، استاد مصباح ترجیح داد که علاوه بر نشریه بعثت که به هر حال جای خود را در میان قشرهای گوناگون جامعه باز کرده بود و نقشی را در استمرار مبارزه به عهده داشت، یک نشریه دیگر نیز در همین راستا ولی با دیدگاه ویژه خودشان، در اختیار عموم قرار گیرد و به تبیین اندیشه­‌های اسلامی و روشن کردن راه مبارزه با استعمار و استبداد بپردازد.»

در شماره نخست «انتقام» هدف از انتشار این نشریه چنین تشریح شده است: «هدف ما روشن کردن افکار تخدیر شده، بیدار نمودن عواطف مذهبی خفته، زنده کردن احساسات سرکوب شده، بیان احکام سیاسی و دفاعی اسلام، رفع شبهات و وسواس شیطانی تن پروران و راحت طلبان، تحکیم پیوندهای مبارزین، تقویت همبستگی توده‌­های مجاهد و رزمنده، ایجاد وحدت کامل میان نیروهای ملی و مذهبی و بسیج همگان با سلاح ایدئولوژیک ایمان در یک جهاد پیگیر و خستگی ناپذیر علیه استعمار و استبداد به سوی یک هدف مقدس یعنی استقلال و حاکمیت ملت شریف ایران در سایه تعالیم حیات بخش اسلام است.»

جلد سوم و چهارم؛ بیانیه‌های فضلا و طلاب حوزه علمیه قم

اعلامیه و بیانیه یکی از مهمترین ابزارهای مبارزات روحانیت علیه رژیم پهلوی از خرداد ۱۳۴۲ تا پیروزی انقلاب اسلامی بود. اعلامیه‌ها و بیانیه‌هایی که در این دوران صادر و منتشر شده‌اند اسنادی تاریخی درباره چگونگی پیدایش، استمرار و تکامل مبارزة روحانیت و مردم به شمار می‌روند که با بررسی و تحلیل محتوای آنها می‌توان تاریخ پیدایش و تکامل و هدف مبارزات را به دست آورد.

جلدهای سوم و چهارم مجموعه "اسناد نهضت اسلامی ایران"، شامل اعلامیه‌ها و بیانیه‌های فضلا و طلاب حوزه‌های علمیه در دوران نهضت اسلامی است. بخشی از این اعلامیه‌ها که با امضاهای مشخص افراد منتشر شده‌اند، در جلد سوم و بخش دیگری از اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها که تحت عناوین و امضاهای کلی و مختلف از جمله، حوزة علمیة قم، جامعة مدرسین، علمای مبارز، جامعة محصلین، طلاب قم، دانشجویان حوزة علمیة قم، مجمع روحانیون مجاهد، هیات مدرسین، روحانیون مبارز قم، نهضت روحانیت، روحانیون مترقی قم و... منتشر شده‌اند، در جلد چهارم گردآوری شده است.

در بخش پایانی جلد سوم متن اعلامیه‌ای هم که در سال ۱۳۷۷ق و با امضای سیدهادی خسروشاهی درباره تحریم معامله با بهائیان و پپسی کولا، با استناد به فتوای آیت‌الله بروجردی، مرجع وقت و علمای عظام دیگر منتشر شده بود، به عنوان پیوست، نقل می‌شود. این اعلامیه در واقع نخستین اعلامیه‌ای بود که از سوی طلبه‌ای در حوزة علمیة قم و قبل از آغاز نهضت منتشر شده بود.

جلد پنجم ششم و هفتم؛ اعللامیه‌ها و بیانات امام خمینی

اعلامیه ­ها و نامه­ های امام خمینی در جریان نهضت و انقلاب اسلامی روشنایی بخش بسیاری از حوادث و تبیین گر ابعاد گوناگون مبارزه ملت ایران بود. امام که از سال ۱۳۴۳ در تبعید به سر می‌­برد، به هیچ وجه از حوادث داخل ایران غافل نبود و از طریق شبکه‌­ای از یاران و شاگردان خویش در جریان اقدامات و فعالیت­‌های رژیم پهلوی قرار می­‌گرفت و در قبال اعمال رژیم ساکت نبود و به مناسبت­‌های مختلف، نظرات خود را مکتوب نموده، از طریق یاران خویش به اطلاع مردم ایران می­‌رساند.

محتوای این اعلامیه‌­ها شرح اقدامات رژیم در ابعاد مختلف و افشای ماهیت این اقدامات و ارائه روشنگری در قبال آن‌­هاست. مجلد پنجم و ششم و هفتم مجموعه اسناد نهضت اسلامی ایران دربرگیرندة اسناد مبارزات امام خمینی – اعلامیه­‌ها و بیانات امام - است. جلد پنجم از ۱۳۲۳ تا ۱۵ شهریور ۱۳۵۷ را شامل می شود و مجلد ششم از ۱۸ شهریور تا ۲۱ آبان ۱۳۵۷ و جلد هفتم از ۲۲ آبان ۱۳۵۷ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ را شامل می­‌شود.

جلد هشتم؛ اعلامیه‌ها وبیانیه‌های آیت‌الله سید عبدالله شیرازی

آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی با شروع نهضت اسلامی امام خمینی در حمایت از نهضت اعلامیه­‌هایی علیه «لایحه انجمن­‌های ایالتی و ولایتی» و تصویب لوایح شش گانه صادر کرد و پس از آن در جریان حمله به فیضیه نیز این فاجعه را به علمای ایران گوشزد کرد. همچنین در جریان قیام ۱۵ خرداد بیانیه مفصلی پیرامون حکومت ضددینی شاه، خطاب به ملت­‌ها و دولت­‌های مسلمان صادر کرد. ایشان علاوه بر ایران، به سرنوشت سایر نقاط جهان اسلام نیز حساسیت نشان می­‌داد، به طوری که تجاوزات صهیونیسم را در اقصی نقاط جهان محکوم کرده و تلگراف­‌هایی به سران رژیم طاغوت در اعتراض به همکاری با رژیم اشغالگر قدس مخابره می­‌کرد.

همچنین در جریان پیروزی انقلاب اسلامی در اعتراض به کشتار مردم در وقایع مختلف به رژیم اعتراض و اعلامیه‌­هایی صادر کرد. جلد هشتم از مجموعة اسناد نهضت اسلامی ایران شامل اعلامیه‌­ها و نامه­‌های آیت‌الله شیرازی است که هر کدام از آن­‌ها در جای خود سندی تاریخی محسوب می­‌شوند و گوشه‌­ای از تاریخ نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی را روشن می­‌کنند.

این مجلد در هشت بخش با عناوین زیر سامان یافته است: حوادث و رویدادهای انقلاب اسلامی و بعد از آن، مکاتبات با امام خمینی، مکاتبات با مراجع تقلید، مکاتبات با مسئولین نظام جمهوری اسلامی، دفاع مقدس، شیعیان رانده شده و علمای عراق، مسائل لبنان و امام موسی صدر، مسائل سایر کشورهای اسلامی.

جلد نهم؛ اعلامیه‌های سید محمد صادق روحانی

جلد نهم «اسناد نهضت اسلامی ایران» شامل بخشی از اعلامیه ­ها و بیانیه­ های آیت‌الله حسینی روحانی است که نشر آن­ها برای روشن شدن زوایای تاریخ معاصر ضروری است. این مجلد در برگیرنده اعلامیه­‌های او از سال ۱۳۴۱، در مخالفت با تصویب لایحه انجمن­‌های ایالتی و ولایتی، تا سال ۱۳۵۸، در ترغیب مردم به شرکت در همه پرسی قانون اساسی و رأی مثبت به آن است.

جلد دهم؛ بیانیه­‌ها و تلگراف‌ها نامه ها و مصاحبه­‌های مراجع ثلاث

دهمین جلد از مجموعه «اسناد نهضت اسلامی ایران» شامل اعلامیه‌ها، نامه‌ها، تلگرام‌ها، بیانیه‌ها و بعضی از مصاحبه‌های مراجع ثلاث قم، در دوران حوادث پرشتاب نهضت، از آغاز تا پیروزی است. هدف از جمع آوری و نشر اسناد جلد دهم مجموعه، مانند مجلدات نه گانه پیشین، ثبت و ضبط اسناد اشخاصی است که هر کدام در زمان خود به نحوی در تبیین اهداف و پیشبرد نهضت نقش داشتند.