30 شهریور 1402
شیوع «تیفوس» در ایران در ایام جنگ جهانی دوم
اشاره: به فاصله چند ماه پس از اشغال ایران توسط نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم، در بهار سال ۱۳۲۱ آوارگان لهستانی نیز از روسیه به شمال ایران گسیل شدند. در جریان سرازیرشدن این آوارگان که تا تابستان ۱۳۲۲ ادامه داشت، دست کم ۱۵۰ هزار نظامی و غیرنظامی لهستانی وارد ایران شدند. در همین مدت و در حالی‌که ایرانیان گرفتار قحطی ناشی از اشغال کشور شده بودند، بیماری «تیفوس» نیز در ایران شیوع بسیار گسترده‌ای یافت. عامل اصلی شیوع این بیماری آوارگان لهستانی بودند. اغلب آوارگان لهستانی که وارد ایران می‌شدند، بیمار بودند و لباس‌هایشان کثیف و آلوده به انواع میکروب‌‌‌های مهلک بود که پس از استحمام به آنها لباس جدید می‌دادند و لباس‌های کثیف و آلوده به میکروب آنها، بدون آنکه ضدعفونی شود، در مقابل مبلغ مختصری به ایرانیان بی‌بضاعت و فقیر فروخته می‌شد. این عمل در گسترش هرچه بیشتر بیماری‌های مهلک به ویژه تیفوس که این آوارگان به آن مبتلا بودند، نقش مؤثری داشت. آوارگان لهستانی در تهران در اردوگاه‌های مخصوصی نگهداری می‌شدند و به‌رغم ممنوعیت‌های موجود، به خارج از اردوگاه نیز رفت‌وآمد می‌کردند. آنها در اماکن عمومی می‌نشستند و این‌گونه، امراض شایع میان خود را به ایرانیان انتقال می‌دادند.
شپش، ناقل بیماری تیفوس از راه‌های مختلفی بین مردم انتشار می‌یافت. یکی از این راه‌ها، اجتماعات عمومی بود، و از مهم‌ترین این اجتماعات در آن‌زمان که از پیامدهای اشغال ایران در جنگ جهانی دوم به‌شمار می‌رفت، مقابل نانواییها بود. شاید بتوان گفت که کمبود نان و گسترش تیفوس مکمل یکدیگر بودند. به این معنی که در پاره‌‌‌ای از موارد، ازدحام مردم در برابر نانواییها، هرج و مرج و بالارفتن آنها از سر و کول یکدیگر برای به‌دست‌آوردن قرص نانی که از همه‌چیز جز گندم تشکیل شده بود، گسترش تیفوس را تسریع می‌کرد، اما این رویه‌ای غالب نبود. مکان‌‌‌های عمومی دیگر مانند مدارس، قهوه‌خانه‌ها، سینماها، اتوبوس‌‌‌ها و درشکه‌‌‌ها نیز مکان مناسبی برای انتقال بیماری بود.
وضعیت حاد بهداشت عمومی از یک طرف، و از طرف دیگر کمبود و گرانی شدید مایحتاج زندگی به سبب اشغال کشور و در پی آن عدم قدرت خرید از سوی مردم، نیز از عللی بودند که به شیوع گسترده بیماری تیفوس کمک می‌کردند. به طور مثال یکی از راه‌های انتقال تیفوس، عدم استحمام و تعویض لباس بود که امکان رشد و ازدیاد حشره ناقل این بیماری(شپش) را فراهم می‌کرد؛ زیرا شپش در شرایط آلودگی و فقدان بهداشت، سریع‌تر منتشر می‌شود. بنابراین، کمبود و گرانی پارچه و به موازات آن ناتوانی مردم در تهیه لباس، انتقال بیماری را سرعت می‌بخشید. به این‌ترتیب و به دلایلی دیگر چون، کمبود مراکز درمانی و بیمارستانی و فقدان پزشک و دارو در مناطق مختلف کشور، بر سرعت گسترش بیماری تیفوس افزوده شد. در این زمان، اگرچه از وجود تیفوس در همه نقاط کشور گزارش می‌شد، اما روند شیوع این بیماری از بندر انزلی تا رشت، قزوین و تهران بود که در واقع مسیر عبور آوارگان لهستانی را دربرمی‌گرفت.
اگرچه بیماری تیفوس، پیش از جنگ جهانی دوم نیز در ایران شیوع داشت و جامعه ایرانی با آن بیگانه نبود، اما شیوع تیفوس به این شکل و با این گستردگی در ایران سابقه نداشت. تیفوسی که در اثنای این جنگ در ایران شایع شد، در مقایسه با موارد مشابه، بسیار گسترده‌تر و مهلک‌تر بود و در آن ایام افراد زیادی را در سراسر کشور، از جمله در پایتخت، مبتلا و به کام مرگ کشاند. در تهران تراکم زیاد جمعیت، باعث شد که این بیماری به صورت یک فاجعه بروز کند و انتشار بیماری تیفوس به صورت همه‌گیری افسارگسیخته‌ای باشد.
در اینجا اسنادی از آمار مربوط به ابتلا و مرگ ناشی از بیماری تیفوس در تهران و شهرستانها در سه‌ماهه پایانی سال ۱۳۲۲ (در بازه‌های زمانی مشخص)، و نیز بخشی از بازتاب این رویداد فاجعه‌بار در «روزنامه اطلاعات» و نشریات «اطلاعات هفتگی» و «تهران مصور» آورده شده است. در بعضی از اسناد حاضر آمار مبتلایان و جان‌باختگان با آمار سال گذشته(در بازه زمانی مشابه) مقایسه شده است. لازم به ذکر است که آمار مرگ و میر، فقط افرادی را در برمی‌گیرد که مرگ آنها به ثبت رسیده است، زیرا در آن روزگار به دلایل گوناگون، از جمله نگهداری شناسنامه متوفی برای دریافت کوپن، آمار تمام متوفیات به ثبت نمی‌رسید.
(اخبار در مورد ازدحام شدید مردم در مقابل نانواییها)
(متفقین واکسن‌های ضد تیفوس خریداری‌شده توسط دولت ایران را برای نیروهای خود مصادره می‌کنند)
(شوخی با تیفوس!)