پیشنهاد سیدضیاء برای استخدام مستشاران انگلیسی پس از لغو قرارداد ۱۹۱۹

 مخفی کردن ماهیت دولت جدید

سیدضیاءالدین طباطبایی از «نرمن» (1) (وزیر مختار انگلیس) خواست، برای احتراز از مخالفت شوروی ماهیت دولت وی مبنی بر طرفداری از دولت انگلیس تا حدامکان مخفی بماند.(2)

حمایت نرمن از سید ضیاء

پیش از اعلام الغای قرارداد 1919 به وسیله سید ضیاء، نرمن به کرزن وزیر خارجه انگلیس، اطمینان داد که الغای قرارداد واجد معنا نخواهد بود زیرا سید ضیاء محتوای قرارداد را از طریق افسران و مستشاران مالی انگلستان به اجرا خواهد گذاشت و قزاقخانه را با افسران انگلیسی تجدید سازمان خواهد داد.(3)
«نرمن» وزیر مختار انگلیس در ایران به «کرزن»  (4) وزیر خارجه کشورش گزارش داد: سید ضیاء قصد دارد ادارة امور دو دستگاه اصلی (مالیه و قشون) را به دست انگلیسی‌ها بسپارد.
نرمن معتقد بود این سیاست نیز در نهایت می‌تواند بریتانیا را به بیشتر امتیازهایی که انتظار داشت از قرارداد غیرعملی 1919 به دست آورد، برساند.(5)

پیشنهاد سیدضیاء برای استخدام مستشاران خارجی

پس از آنکه سید ضیاء قرارداد 1919 را لغو کرد‌ (6) به نرمن پیشنهاد کرد مستشاران مالی و افسران نظامی انگلیسی را برای تجدید سازمان و کنترل مالیه و قشون استخدام کند. وی عنوان کرد هدفش از واگذاری دو تشکیلات مهم مالیه و قشون به انگلیسی‌ها این است که خاک به چشمان بلشو‌یک‌ها و ناراضیان داخلی پاشانده شود. سید ضیاء به نرمن اطلاع داد اجرای این سیاست، بیشتر امتیازات و منافعی را که بریتانیا انتظار دارد از یک قرارداد غیر عملی کسب کند، نصیب این کشور خواهد کرد.(7)

گزارش نرمن به کرزن درباره سیاست دولت ایران

نرمن وزیر مختار انگلیس پس از مذاکره با سیدضیاءالدین طباطبایی، گزارشی را درباره سیاست دولت جدید به کرزن وزیر خارجه انگلیس ارسال کرد. وی در این گزارش آورده است: سیدضیاء سیاست خود را به طور محرمانه برای من چنین شرح داد : «کاستن از تعداد وزیران وسپردن کار وزارتخانه‌ها به معاونین دائمی و لغو قرارداد ایران و انگلیس، زیرا در غیر این صورت دولت قادر نخواهد بود برنامه‌های خود را اجرا کند و در اعلامیه‌ای که بدین منظور صادر خواهد شد. دولت خاطرنشان خواهد کرد که ضدیت با قرارداد مذکور نشانه دشمنی دولت ایران با انگلستان نیست بلکه به عکس دولت جدید ایران خواهد کوشید دوستی و حسن نیت انگلستان را نسبت به خود جلب کند زیرا این حسن نیت برای بقا و رفاه ملت ایران ضرورت دارد. »(8)

ملاقات و مذاکره مسعود خان با هوپنو

مسعود خان کیهان(9) از طرف سید ضیاءالدین طباطبایی به منظور تبادل نظر و مشورت با هوپنو کاردار سفارت فرانسه به محل سفارت فرانسه در تهران رفت. در این دیدار وی خواهان نظرات هوپنو (Henri Hoppenot) درباره تشکیل کابینة جدید و شرکت دادن شخصیت‌های مورد علاقة دولت فرانسه در این کابینه بود.(10)

تقاضای دهخدا برای آزادی برادرش

میرزا علی‌اکبر خان دهخدا در مراسله‌ای به کاظم خان سیاح فرمانده حکومت نظامی تهران خواستار آزادی برادرش میرزا یحیی‌خان از زندان شد.(11)

1. «هرمن کامرون نرمن» Herman Cameron Norman 1955 ـ 1872 م در مدرسه ایتن و کالج ترینیتی کمبریج تحصیل کرد؛ وی در سال 1894 به وزارت خارجه بریتانیا پیوست و در فاصلة 1896 تا 1916 در مناصب مختلف در قاهره، قسطنطنیه، واشنگتن، سن پطرزبورگ، بوئنوس آیرس و توکیو خدمت کرد. با سمت وزیر مختار در سال 19ـ 1918 ، عضو هیئت نمایندگی بریتانیا در کنفرانس صلح پاریس شد. وی به شش زبان زنده دنیا تسلط داشت. نرمن در مه 1920م، به تهران آمد و تا اکتبر 1921 وزیر مختار انگلستان در ایران بود . پس از بازگشت او به لندن کرزن از دیدنش امتناع کرد و وزیر مختاری بریتانیا در سانتیاگو را به او پیشنهاد نمود ولی نرمن عذرخواست و در سال 1924 م بازنشسته شد.
.(See: Professional Diplomat)
2. Norman to Curzon , Fo 371/6401/2605
3. .Norman to Curzom, 25 Februry 1921. Fo 371/6402.
4. جرج ناتانیل کرزن (George Nathaniel Curzon) معروف به کرزن کلدستون، که به القابی چون مارکی، ویسکونت، بارون وارل ملقب شد. در 11 ژنویه 1859 در کلدلستون هال (Kedleston Hall) دربی‌شایر (Derbyshire) انگلستان به دنیا آمد و در تاریخ 20 مارس 1925 در لندن درگذشت. سیاستمدار بریتانیایی، نایب‌السلطنه هندوستان (1905ـ 1898)، وزیر خارجه (1924ـ 1919) که در طول خدمت خود در وزارت خارجه، نقش بزرگی در سیاستگذاری بریتانیا ایفا کرد جرج بزرگترین فرزند «بارون چهارم اسکارزدیل»(4th Baron Scarsdale)، کشیش «کلدلستون» بود. کرزن در سال 1880 به ریاست «اتحادیه اکسفورد» انتخاب شد و در 1883 وارد کالج مذهبی «آل سولز» (All Souls College) شد. استعداد خاصی برای دوست‌یابی در جاهای حساس داشت و همین سبب رنجش هم دوره‌‌ای‌های او می‌شد. دو سال بعد، او حتی بارها در کاخ «هتفیلد» (Hat field House)، خانه اجدادی لرد سالیسبوری (Lord Salisbury) رهبر حزب محافظه‌کار در مجلس اعیان، غذاخورد تا در آنجا به تحقیق بپردازد و متن سخنرانی تهیه کند. پاداش او در ازای این کار، این بود که سالیسبوری سفارش کرزن را به محافظه کاران «ساوت پورت» (Southport)، لانکاشایر (Lancashire) کرد و آنها پذیرفتند که او را به عنوان نامزد خود در انتخابات آتی برگزینند. کرسی او در حزب محفوظ بود، و در سال 1886 برای اولین بار نماینده مجلس شد. او بنا به تأیید سالیسبوری، وظایف پارلمانی خود را نادیده گرفت و آهنگ سفر به دور دنیا کرد و شیفته آسیا شد. حاصل این سفر و چند سفر دیگر، سه کتاب بود: «روسیه در آسیای مرکزی» (Russia in Contral Asia) (1889)، «ایران و قضیه ایران» (Persia and persian Question) (1892) که نام‌آورترین اثر او بود، و «مسائل خاور دور» (Problem of the Far East) (1894). کرزن در 15 نوامبر 1891، اولین گام خود را در نردبان سیاست با قبول دعوت سالیسبوری برای مقام معاونت وزارت امور هندوستان در دولت محافظه‌کار برداشت. در سال 1898 اعلام شدکه او به جای «لرد الگین» (Lord Elgin) به نیابت سلطنت هندوستان ‌خواهد رسید و در سپتامبر همان سال به «بارون کرزن کدلستون» مفتخر شد. او جوانترین نایب‌ السلطنه هندوستان در تاریخ بود و برای این مقام خود را سخت آماده ساخت و همان‌گونه که دوست داشت، دفتری با شکوه برای خود تدارک دید. در پایان پنج سال اول حضور کرزن در هندوستان، دولت بریتانیا موفقیت‌های او را مورد تأیید قرار داد و مأموریت او را تمدید کرد؛ اما به واقع، دوران افتخارات درخشان به سر آمد و اکنون تراژدی سیاسی فرا می‌رسید.در صبح روز 16 آگوست 1905،  تلگرامی از شاه ادوارد هفتم دریافت کرد مبنی بر اینکه استعفای او مورد قبول قرار گرفته است. کرزن بازگشت خود را به انگلستان به تأخیر انداخت و پس از مدتی بار دیگر خود را به لندن رساند. محافظه‌کاران از دولت بیرون مانده و کامیابی‌های وی به فراموشی سپرده شده بود. حتی لقب وارل که معمولاً به نایب‌السلطنه‌های کنار رفته اعطا می‌شد به او داده نشد. در دورة افول سیاسی که در پی آمد، او به عنوان رئیس عالی و روشنفکر دانشگاه آکسفورد و چند سمت مهم دیگر برگزیده شد. اما کناره‌گیری موقتی او از سیاست، با مرگ همسر وفادار او، «مری»، همزمان شد. جاه‌‌طلبی‌های سیاسی او آرام گرفته اما هرگز خاموش نشده بود و امیدهای او بار دیگر در سال 1911 جوانه زد. در همان سال، پس از تاجگذاری «جرج پنجم» کرزن القاب وارل، ویسکونتی «اسکارزدیل» و «بارونی رادنزدیل» را دریافت کرد. او در تابستان 1915 به دولت ائتلافی «اچ.اچ. اسکیث» (H.H. Aschuith) پیوست، و هنگامی که لوید جرج بر سر کار آمد، او به عنوان لرد به ریاست مجلس اعیان رسید. از آن پس، کرزن یکی از اعضای هیئت دولت بودکه به سیاست‌ها و امور جنگ جهانی اول پرداخت.
در دولت پس از جنگ که توسط لوید جرج تشکیل شد، به عنوان وزیر خارجه برگزیده شد، و این مقامی بود که از هر حیث شایسته آن بود. اما یک بار دیگر مورد خشم رئیس خود قرار گرفت و کنار گذاشته شد، و سیاست‌های دقیق طرح‌ریزی شده او نقش بر آب شد. در این هنگام بود که استعفای او حمایت بی‌چون و چرای محافظه‌کاران را (که رهبر ائتلاف لیبرال، لوید جرج را حقیر می‌شمردند) به سوی او کشاند و او را به اوج رساند. به جای اینکه به وزارت چنگ بیندازد،‌گذاشت تا محافظه‌کاران دولت را در 1922 تحویل گیرند تا او تمام اختیارات وزارت را به دست آورد.. او تا سال 1923 با افتخار خدمت کرد، او در 1921 به لقب مارکی رسید و بیش از هر چیز امیدوار بود که پسری می‌داشت تا وارث عنوان او شود، اما در این جا نیز امید او نقش بر آب شد و در 9 مارس 1925 به خاطر وضعیت داخلی بدن زیر عمل جراحی رفت و کمتر از دو هفته طول نکشید که در اثر عوارض بعدی درگذشت. (آخرین سال‌های زندگی لرد کرزن، مقدمه، ص زـ ی).
5. .Norman to Curzon, 25 Februry 1921. Fo 371/6401.
6. قرارداد 1919 که کرزن وزیر خارجه انگلیس طراح آن بود و توسط دولت وثوق‌ا‌لدوله تصویب شد با مخالفت گسترده مردم و مجلس روبرو گردید. این قرارداد ایران را به یک کشور تحت‌الحمایه تبدیل می‌کرد و مهمترین وزارتخانه‌های کشور زیر نظر مستشاران انگلیسی در می‌آمد. (ر.ک. وثوق‌الدوله قراداد ننگین 1919).
7. Norman to Curzon. 25 Feb, 1991,. Fo371/6401/2605.
8. طراح کودتا، ص 145.
9. مسعود کیهان، معروف به ماژور مسعود خان، فرزند عبدالمطلب در سال 1272ش، در تهران متولد شد. خانواده‌ اش او را در 13 سالگی برای تحصیل به فرانسه فرستاد و او تحصیلات ابتدایی خود را در شهر «پونتالیه» (Pontalier) آغاز نمود. سپس در دانشکده «سن‌سیر» پذیرفته شد. در سن 24 سالگی طی اقامت کوتاهی در استانبول همراه با مهاجرین صدر مشروطیت به ایران باز‌گشت و به ریاست پیاده نظام و نظمیه فارس منصوب ‌شد. در سال 1919م، به ایران بازگشت و به همکاری با کلنل «اسمایس» انگلیسی برگزیده شد. وی در مدت حضور در عثمانی نیز اقداماتی در طرفداری از انگلیسی‌ها داشت. وی نیز مانند سیاح به عضویت کمیته انگلیسی آهن در آمد، کمیته‌ای که در آن دوره مرکز سیاست انگلیس در ایران تلقی می‌شد. کیهان به شدت مورد اعتماد «اسمایس» بود و در برکناری استاروسلسکی وی نیز در کنار «اسمایس» و «آیرونساید» قرار داشت. ایجاد هماهنگی بین سید ضیاء و رضاخان عمدتاً توسط وی انجام می‌گرفت وی یکی از فعالان کودتای سوم اسفند 1299ش، بود. چون سپهدار خواست مبلغی را برای قزاق‌ها به قزوین بفرستد به توصیه سید ضیاء،‌توسط ماژور مسعود خان فرستاد تا او نظارت آن را عهده‌دار باشد. او در کابینه سید ضیاء وزیر جنگ بود، پس از کودتا مسعود خان به علت مداخلات سردار سپه در امور نظامی استعفا داد و سردار سپه جای او را در وزارت جنگ گرفت و او به عنوان مشاور در کابینه باقی ماند و در سال 1307 به قصد ادامه تحصیل در رشته تاریخ و جغرافیا از طرف دولت به اروپا رفت و پس از پایان تحصیل به ایران بازگشت و به تدریس پرداخت. پس از تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 ش، کرسی جغرافیا به او داده شد و در سال 1325ش، معاون دانشگاه تهران شد. مسعود کیهان در کابینه منصور به مدت سه ماه وزیر فرهنگ شد و مدتی را نیز نایب‌التولیه مدرسه عالی سپهسالار بود. سرانجام مسعود کیهان در سال 1345 ش، در تهران درگذشت. (وزرای معارف ایران، ص 167؛ تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، ص 171 و 172؛ خاطرات نخستین سپهبد ایران، ج 1، ص 556؛ خاطرات و خطرات ص 262، تاریخ بیست ساله ایران، ج 1، ص 162، 215، 222، 351، 352؛ حیات یحیی، ج 4، ص 151، و رک : جغرافیای ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی).
10. تاریخ معاصر ایران، س 1380، شم‍ 19 و 20، ص 75.
11. اسناد کابینه کودتا، ص 71.