ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین شاه

در نیمه دوم قرن نوزدهم، ایالات متحده آمریکا، که تا حدودی از کشمکش‌های داخلی فراغت حاصل کرده و مجال یافته بود که به منظور کسب قدرت نظری به خارج بیفکند، به فکر افتاد که برای نفوذ در آسیا و به دست آوردن بازارهای تجاری کشورهای این منطقه، با ایران که دروازه آسیا به شمار می‌رفت و راههای کشورهای آسیایی از آن می‌گذشت رابطه سیاسی برقرار کند. در آن هنگام آمریکا با امپراتوری عثمانی رابطه برقرار کرده بود و در آنجا سفیر و نماینده داشت ولی هنوز پای دیپلمات‌های آمریکایی به ایران باز نشده بود و ایرانی‌ها آمریکا را به درستی نمی‌شناختند. قاره آمریکا در ایران معروف به « ینگی دنیا» و حتی عوام آن را سرزمینی می‌شناختند که در زیر زمین قرار دارد! از آمریکا فقط اطلاعات جسته و گریخته و ناقصی از طریق کشورهای اروپا به ایران می‌رسید. تنها ایرانی‌ای که موفق شده بود بر حسب اتفاق به قاره آمریکا برود و از آنجا خبری بیاورد حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی، ایلچی فتحعلی شاه در دربار انگلستان، بود.
    تا زمان صدارت امیرکبیر، ایران سفارتخانه واقعی در کشورهای خارجی نداشت و هر وقت که اقتضا می‌کرد و مصلحت ایجاب می‌نمود، از طرف سلاطین ایلچی‌هایی با ماموریت موقت به کشورهای مورد نظر اعزام می‌شدند و پس از انجام ماموریت دوباره به ایران باز می‌گشتند. معروف‌ترین این ایلچی‌ها در زمان قاجاریه حاج میرزا ابولحسن خان شیرازی بود که بعدها در زمان فتحعلی شاه به وزارت امور خارجه ایران هم رسید و بعد از میرزا عبدالوهاب خان معتمدالدوله نشاط، دومین وزیر امور خارجه ایران به شمار می‌رود. حاج میرزا ابوالحسن خان، که قرارداد ترکمانچای را که هم امضا کرده است، به کرات از طرف فتحعلی شاه به سمت ایلچی به کشورهای بزرگ آن زمان اعزام گشت مهم‌ترین این ماموریت‌ها در سال 1224 هجری قمری بود  که میرزا ابوالحسن خان به لندن فرستاده شد و پس از این سفر به آمریکا رفت و اولین ایرانی بود که قدم به این سرزمین گذاشت.
    میرزا ابوالحسن ایلچی به اتفاق جیمز موریه که از کارمندان سفارت انگلستان در تهران بود از تهران عازم لندن شد. دولت انگلستان در آن هنگام طبق قراردادی که با ایران منعقد کرده بود، متعهد شده بود که هر ساله تا وقتی که با روسیه اختلاف دارد و در حال جنگ است مبلغ 120 هزار تومان به ایران بپردازد و میرزا ابوالحسن خان ایلچی به لندن می‌رفت تا تکلیف پرداخت این کمک مالی را روشن کند. وی در مسیر بازگشت به اتفاق سرگروراوزلی در بندر پلیموت انگلستان سوار بر یک کشتی بادی شدند و به طرف ایران حرکت کردند، اما کشتی آنها در میان راه دچار طوفان شدید شد و زمام کشتی را از دست ناخدای آن خارج کرد. آنها به مدت چند هفته در دریا سرگردان بودند و نمی‌دانستند‌ کجا هستند. پس از این مدت ناگهان از دور خشکی را مشاهده کردند آنها با کمال تعجب به قاره آمریکا رسیده بودند!
    موقعی که آمریکا به فکر استقرار روابط سیاسی با ایران افتاد، نه تنها مردم عادی بلکه حتی زمامداران ایران اطلاعات درستی از آن سرزمین نداشتند. هنگامی که امیرکبیر به صدارت رسید تصمیم گرفت سفرای دائمی به پایتخت‌های کشورهای بزرگ دنیا اعزام دارد. در مرحله اول دستور تاسیس سفارت دائمی ایران را در استانبول، سن‌پترزبورگ (روسیه) و لندن را صادر کرد متعاقب این دستور محمد‌حسین عضدالملک به سفارت ایران در روسیه، نایب آجودانباشی به سمت کاردار ایران در لندن و میرزا احمدخان از منشی‌های وزارت امور خارجه به وزیر مختار ایران در استانبول تعیین شدند.
     در زمانی که آمریکا درصدد ایجاد روابط سیاسی با ایران برآمد، دولت ایران با کشورهای عثمانی، انگلستان، روسیه، فرانسه، اتریش، مجارستان و آلمان روابط سیاسی برقرار کرده بود. آمریکا تمایل داشت از دیگر کشورها عقب نماند و بتواند در بازار ایران و از این طریق بازارهای دیگر کشورهای آسیایی جایی برای خود باز کند. آمریکا توانست موافقت ناصرالدین شاه را برای امضای قرار داد ایجاد روابط سیاسی جلب کند.  دولت ایران به فرخ خان امین‌الدوله که به سمت سفارت ایران در پاریس تعیین شده بود ماموریت داد که سر راه خود در استانبول با سفیر آمریکا در دربار عثمانی مذاکرات لازم برای امضای قرارداد روابط سیاسی انجام دهد. سفیر این کشور در استانبول پس از ورود فرخ‌خان امین الدوله مذاکرات خود را شروع کرد و قراردادی طبق اصول و ضوابط قرارداد ترکمانچای تنظیم نمودند.
    کتاب 454 صفحه ای خاطرات اولین سفیر آمریکا در ایران در هفده فصل و با عناوین «از دریای سیاه تا مرز ایران، از انزلی تا تهران، وضع جغرافیایی ایران، شهر تهران، اقامتگاه‌های ییلاقی در شمیران، نژادهای مختلف ایران، شرایط خدمت در ایران، ناصرالدین شاه و خانواده سلطنتی، رجال و مقامات عالی رتبه ایران، کوهنوردی در ایران، نظری به هنرهای ایران، دین و مذهب در ایران، تعزیه یا نمایش مذهبی ایران، منابع اقتصادی ایران، قوانین عرف و شرع ایران، در گوشه و کنار ایران، موقعیت سیاسی ایران» از سوی موسسه اطلاعات وارد بازار نشر گردیده است.  

ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین شاه
خاطرات نخستین سفیر ایالات متحده آمریکا در ایران
نویسنده: دبلیو بنجامین
ترجمه: محمد حسین کردبچه
نشر: اطلاعات
چاپ دوم : 1391
قیمت پشت جلد: 10000 تومان

محمود فاضلی

دایره المعارف بزرگ اسلامی