شبهه‌افکنی غیرمحققانه درباره شعر شهریار و واکنش کارشناسان

شبهه‌افکنی غیرمحققانه جواد محقق درباره شعر جاودانه شهریار با واکنش کارشناسان مواجه و ادعای وی درخصوص طرح شبهه‌اش در حضور استاد شهریار، تکذیب شد.
 
به گزارش خبرگزاری فارس از تبریز، در سال‌های اخیر، 27شهریورماه، فرصتی برای نکوداشت شعر و بزرگداشت مقام استاد شهریار،از رهگذر برگزاری برنامه‌ها و همایش‌های شاعرانه بوده‌است.
همایش‌هایی که توسط دستگاه‌ها و نهادهای مختلف فرهنگی برگزار می‌شود و گاه از تریبون‌ آ‌ن‌ها، خاطرات یا اظهارنظرهایی به گوش می‌رسد که فضای ادبی کشور را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اختلاف‌نظر برخی جریان‌های ادبی کشور، در مورد لزوم تقارن سالروز درگذشت استاد شهریار با روز ملی شعر و ادب، از جمله موضوعات مهم این روز، در سال‌های اخیر بوده‌است.
اما آن‌چه که امسال روی داد، بسیار متفاوت‌تر از بحث در مورد درستی یا نادرستی این تقارن بود. آن‌جا که «جواد محقق» –از چهره‌های ادبی کشور- طی سخنانی که در مراسمی با میزبانی حوزه هنری برگزار شد، نسبت به تعلق غزل معروف «علی ای همای رحمت» به استاد شهریار، ابراز تردید کرد و گفت: با وجود احترام فراوانی که برای شهریار قائلم، در سال 60 یا 61 و در زمان حیات ایشان این موضوع را مطرح کردم که شائبه‌هایی وجود دارد که این شعر سروده شهریار نباشد.
وی با بیان این که تحقیقات ادبی باید راه خودش را برود تا بتواند پرتوی بیشتری را در روی واقعیات بیافکند، تاکید کرد: من در این مورد مقاله‌ای هم نوشتم اما وقتی ماجرای خواب شهریار و دیدارش با مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی رخ داد از انتشار آن به احترام این رخداد صرف نظر کردم اما معتقدم باید که بالاخره روزی این مسئله مطرح شود.
اظهارات حیرت‌آور محقق، خبرگزاری فارس را به پیگیری بیشتری وا داشت. وی در گفت‌وگو با فارس، بار دیگر یادآور شد: این، حرف تازه‌ای نیست، من در سال 60 یا 61 در کنگره بزرگداشتی که در تبریز، در حضور خود شهریار برگزار شده بود نیز همین حرف را عرض کردم.
محقق ادامه داد: سند متقن این ادعا، دیوان شاعری است که این شعر در آن چاپ شده است؛ اما دوستان، معمولاً در این مورد، با تعصب برخورد می‌کنند، در حالی که این کار یک کار محققانه است.
وی در عین حال، وعده داد تا سند مکتوب خود را ارایه کند اما در پاسخ پیگیری‌های فارس گفت: در صحبت‌هایی که با دکتر علی‌محمدی (از نزدیکان استاد شهریار و از جمله سخنرانان مراسم یادشده) داشتیم، توصیه ایشان این بود که این قضیه فعلاً مسکوت بماند تا بنده در فرصتی مناسب، اسکن تصاویر دیوان مورد بحث را که شعر «علی ای همای رحمت» در آن آمده‌است، منتشر کنم.
همایش، محل دعوا و جنجال نیست
صحبت‌های محقق، پیگیری فارس را از «ابوالفضل علی‌محمدی» در پی داشت. علی‌محمدی با اشاره به اظهارات محقق گفت: بنده در پایان آن جلسه با آقای محقق صحبت کردم و عرض کردم که شما به جای تحقیق، تشکیک فرمودید.
وی خاطرنشان کرد: شعر «علی‌ ای ‌همای ‌رحمت» در سال 1316 سروده شده، بنابراین باید تاریخ شعر مورد ادعای آقای محقق که با همین ردیف و قافیه سروده و چاپ شده نیز مشخص شود؛ علاوه‌براین باید در نظر داشت که  یکسان بودن ردیف و قافیه و یا یکسان بودن برخی مضامین دلیل متقنی بر این ادعا نخواهد بود.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: بنده این روزها، سرگرم مراسم مربوط به سالروز شهریار هستم ولی در نظر دارم که این مسئله را به صورت تحقیقی بررسی کنم و پاسخ مناسبی ارائه دهم؛ هرچند برای بعضی حرفها بهتر است جوابی داده نشود.
علی‌محمدی خاطرنشان کرد: به هر حال این قضیه، یک بحث سرپایی نیست؛ بنده جواب دادم و البته محل همایش، محل دعوا و جنجال نبود.
به گفته علی‌محمدی، نظر جواد محقق این بوده که شهریار تحت تاثیر شعر دیگری، «علی ای همای رحمت» را سروده و البته بیان وی به نوعی بوده که گویا این شعر اصلا از شهریار نیست.
امری که حتی به فرض قوی بودن شبهه وارده، نه تنها بسیار رایج است، بلکه بسیاری از شاهکارهای ادب فارسی، ریشه در همین اصل تاثیرپذیری دارد. مقدمۀ حافظ‌‌‌نامۀ «استاد بهاءالدین خرمشاهی» از نمونه‌های بارز این اصل است. اثر یادشده به خوبی نشان می‌دهد که تاثیرپذیری شاعر بزرگی چون حافظ از شاعران پیش از خود –به خصوص سعدی و خاقانی- در برخی موارد حتی از حد یک کلمه و دو کلمه هم فراتر رفته و به یک جمله می‌رسد.
«تاثیرپذیری»؛ از ریشه‌های مهم آفرینش شاهکارهای ادبی
جهت پی بردن به جایگاه کمی و کیفی تاثیرپذیری در شعر فارسی، نقل فرازی از کتاب اخیر دکتر شفیعی کدکنی «رستاخیز کلمات» بی‌مناسبت نخواهد بود. آنجا که دکتر شفیعی‌کدکنی در بحث آشنایی‌زدایی، بیتی از سنائی را می‌آورند و نشان می‌دهد که نبوغ حافظ، چگونه از آن بیت، بیتی شاهکار خلق کرده است:
«آن را که زندگیش به عشق است مرگ نیست
هرگز گمان مبر که مرگ او را فنا بود
و خواجه همۀ آن حرفها را که در روزگارِ او تکراری به نظر می‌رسیده، با تغییر هنرسازه‌ها، دگرگون کرده و گفته است:
هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق
ثبت است بر جریدۀ عالم دوامِ ما
وقتی بیت حافظ را - که قرنهاست به گونۀ ضرب‌المثل درآمده - می‌خوانیم هرگز به این نمی‌اندیشیم که این همان حرفهای سنایی و ماقبلِ سنایی است. اینها همه از برکتِ آشنایی‌زدایی است و فعّال کردنِ هنرسازه‌های بی‌رمق شده و غیر فعّال.»
(رستاخیز کلمات، دکتر شفیعی کدکنی، ص 107 و 108)
و در شائبه‌ ایجادشده نیز این هنر شهریار است که از شعری (که البته کس جز جواد محقق آن را ندیده و نخوانده) توانسته شاهکاری مانند «علی ای همای رحمت» را بیافریند. از طرف دیگر تکنولوژی چاپ و نشر در نیم قرن گذشته، احتمال انتساب همزمان یک شعر به چند شاعر را از میان برده‌است. مگر این که کسی قصد دست‌درازی به شعر شاعری دیگر را داشته باشد. امری که متاسفانه، دقیقاً ناظر به سخنان جواد محقق است. هر چند که وی در آن واحد، بر تکریم و احترام مقام ادبی شهریار نیز تاکید دارد.
نظر روشنگر در مورد شبهه‌ ایجاد شده را از «استاد جمشید علیزاده» -شاعر و محقق تبریزی- جویا شدیم. استاد علیزاده، علاوه‌بر حائز بودن مقام ممتاز علمی، از نزدیکان راستین و البته بی‌ادعای استاد شهریار نیز به شمار می‌رود.
شبهه‌افکنی‌ها ریشه در حسادت به مقام شهریار دارد
وی با بیان این‌که این قضیه، عقده تازه‌سرباز کرده‌ای است که حکایت از یک حسادت قدیمی نسبت به مقام رفیع شهریار دارد، گفت: شبهه‌افکنی شاعران رسانه‌ای در ادامه همان روندی است که قصد دارد تقارن روز ملی شعر و ادب را با سالروز درگذشت استاد شهریار، زیر سوال ببرد.
نویسنده «به همین سادگی و زیبایی» افزود: متاسفانه ایشان، حرف خود را زده‌اند و در ادامه که نیاز به ارایه سند و دلیل ضروری ‌بوده‌است، با بیان این که پرداختن به این قضیه فعلاً به مصلحت نیست، دانسته یا ندانسته به استمرار این شبهه خطرناک دامن می‌زنند بنابراین به ایشان توصیه می‌کنم اگر نسبت به آن چه که می‌گویند سندی در دست دارند (که قطعاً ندارند) باید اظهارات خود را بدون مصلحت‌اندیشی ثابت کنند.
علیزاده ادامه داد: صحبت این‌جاست که این مصلحت، چه نوع مصلحتی است؟ مصلحت این افراد، یا مصلحت شهریار؟ و اساسا ًاگر قرار بر مسکوت ماندن این قضیه بود، چه لزومی به مطرح‌کردن آن وجود داشت؟
شبهه‌افکنی در یکی از جاودانه‌های شعر شیعی
خاقانی‌شناس نامی کشور با انتقاد از واکنش مسئولان و فعالان فرهنگی در مقابل شبهه‌افکنی نسبت به اصالت یکی از جاودانه‌های شعر شیعی اظهار داشت: در شرایطی که مدیران فرهنگی نیز تن به این مصلحت کاسب‌کارانه داده‌اند، سوال این‌جاست که چه  اتفاقی بزرگتر از این رویداد تلخ باید روی بدهد که واکنش این افراد را برانگیزد؟
وی با اشاره به تاثیرات سوء تحریف و تخریب استاد شهریار گفت: آذربایجان، منطقه ویژه‌ای است که همواره مورد رصد و تهدید دشمن قرار دارد و متاسفانه این قبیل اظهارات بی‌اساس، آب به آسیاب دشمن می‌ریزد و طیف فرهیخته دشمن را به اردوگاه دشمن، پیش می‌راند.
استاد درس‌گفتارهای حافظ و خاقانی تصریح کرد:  اگر منظور ایشان از طرح این شبهه، شباهت چند عبارت و گزاره این غزل، از قبیل اشاره به آیات، روایات، احادیث و اشتراک وزن و ردیف و قافیه است، خب باید بگویند چرا شعر مورد ادعای ایشان، پیش از شعر شهریار، حتی در میان خواص -و نه لزوماً توده مردم- به شهرتی نرسیده‌ است؟
شهریار در سال 60 یا 61 در هیچ کنگره‌ای حضور نداشته است
علیزاده با اشاره به ادعای محقق در مورد طرح شبهه مورد نظر در سال 60 یا 61 و در حضور خود شهریار، گفت: ادعای ایشان مبنی بر حضور در کنگره‌ای که در سال 60 یا 61 با حضور شهریار برگزار شده بود، کذب محض است، چرا که تنها برنامه‌ای که شهریار از سال 60 تا  پایان حیات خود در آن حضور داشت، کنگره معروف بزرگداشت خود در فروردین سال 63 در تالار وحدت دانشگاه تبریز بوده‌است که نشریه «کیهان فرهنگی» نیز شماره‌ای را به پوشش آن اختصاص داده بود و مستندات آن، در دسترس و قابل مراجعه است.
وی یادآور شد: این کنگره در فروردین سال 63 به مدت سه روز، با حضور پرشور مردم و مدعوینی از قبیل علامه جعفری، مرحوم استاد اوستا، مشفق کاشانی، سپیده کاشانی، حمید سبزواری، محمد شاهرخی و گلشن کردستانی برگزار شد و حضرت آیت‌الله‌خامنه‌ای –رئیس‌جمهور وقت- نیز پیامی به مناسبت برگزاری آن، صادر کرده بودند.
شعر شهریار، آینه‌دار تمام اعتقادات ملی و مذهبی است
علیزاده در ادامه در پاسخ به برخی زمزمه‌ها مبنی بر احتمال تغییر در تقارن روز ملی شعر و ادب با سالروز درگذشت شهریار گفت: شاعر ملی کسی است که مولفه‌های ملی و مذهبی را یک‌جا داشته‌باشد؛ یعنی کسی که کلامش، در کشوری مثل ایران که اقوام مختلفی در آن زندگی می‌کنند، نفوذ داشته‌باشد؛ و این کسی نیست جز «شهریار»، که کلامش در دورافتاده‌ترین روستاهای کشور نیز جاری و ساری است.
علیزاده افزود: اگر از بُعد مذهبی نگاه کنیم، شما شعرهایی درخشان‌تر از کارهای مذهبی شهریار نمی‌توانید پیدا کنید؛ همچنین در بعد ملیت نیز، با شاهکارهایی مثل «منظومه تخت جمشید» مواجهیم؛ بنابراین شعر شهریار، آینه‌دار تمام اعتقادات ملی و مذهبی است.
نبوغ شهریار، مورد اعتراف دو جریان معارض ادبی
محقق و مدرس ادبیات معاصر به سابقه تاریخی جایگاه شعر شهریار در سال‌های حیاتش اشاره کرد و افزود: ملک‌الشعرابهار و نیما، سال‌های سال با هم معارض بودند. بهار –به عنوان بزرگترین شاعر کلاسیک قرن حاضر و آخرین قصیده‌سرای بزرگ شعر فارسی- تا آخر عمرش نیما را نمی‌پذیرفت؛ همین‌طور نیما هم در نقطه مقابل، معتقد بود زمان کارهایی از نوع سروده‌های بهار به سر آمده‌است. در اینجا، کاری به موضع‌گیری این دو شاعر ندارم. هر کدام از این دو شاعر، سرشاخه دو جریان مهم در شعر قرن بیستم هستند. اما نکته جالب اینجاست که تنها کسی که هر دوی آن‌ها به نبوغش معترفند، «شهریار» است.
وی ادامه داد: بهار، در سال 21 شهریار را -نه تنها افتخار ایران- بلکه افتخار عالم شرق می‌داند و نیما در سال 1325 می‌نویسد: «شهریار، تنها شاعری است که در ایران دیدم! دیگران فقط دستی در وزن و قافیه دارند!» و سخن هر دوی آنان ناظر به شعر فارسی شهریار است، نه شعر ترکی. چرا که آن دو بزرگوار، زبان ترکی نمی‌دانستند و شهریار نیز در آن مقطع، هیچ شعر ترکی‌‌ چاپ و منتشر نکرده بود.
استاد علیزاده تصریح کرد: از تلفیق نظر بهار و نیما، هر آدم بی‌غرضی اعتراف خواهد کرد که شهریار بزرگترین شاعر قرن است که شعرش در میان خواص و توده مردم جاری و ساری است و علاوه بر دیدگاه شاعری، باورهای اعتقادی ملت را آینه‌داری می‌کند.
"کلاس‌های هفتگی خود را تعطیل می‌کنم"
وی همچنین با انتقاد از سکوت مراکز پژوهشی مرتبط با استاد شهریار گفت: پیشنهاد می‌کنم یک مرکز ملی با نام استاد شهریار تاسیس شود که بدون صبغه دولتی، به صیانت از شعر، زندگی و اندیشه استاد شهریار بپردازد؛ چرا که عملاً ثابت شده است که بنیادهایی که با نام شهریار تاسیس می‌شوند، جز اتلاف بیت‌المال، تاثیر دیگری ندارند.
علیزاده افزود: مگر جز این است که این بنیادها با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و فرهنگستان زبان و ادب فارسی تاسیس شده‌ا‌ست؛ پس چرا مراکز یاد شده در مقابل این شبهه خطرناک و مسموم سکوت کرده‌اند؟ چرا از فرد مدعی نمی‌خواهند که مستندات ادعای خود را هر چه سریع‌تر ارائه دهد؟
وی در ادامه از تعطیلی کلاس‌های درس خود در واکنش به شبهه‌افکنی ایجاد شده خبر داد. سلسله نشست‌هایی که با محوریت بوطیقای خاقانی، شهریارشناسی، حافظ و بررسی شعر معاصر، در محل انجمن ادبی تبریز تشکیل می‌شود و بیش از 6 سال از عمر فعالیت آن می‌گذرد.
علیزاده گفت: در آخرین جلسه هفتگی خود در روز چهارشنبه، اعلام کرده‌ام که تا زمانی که تکلیف این قضیه روشن نشود، در جلسات هفتگی انجمن ادبی تبریز حضور نخواهم داشت.
وی در پایان با بیان این که مرحوم استاد شهریار در دوران حیات خود، مظلوم زیستند و بعد از فوت نیز این مظلومیت، با تحریف در زندگی شخصی و هنری استمرار داشت، تاکید کرد: جایگاه شهریار، به قدری رفیع و درخشان است که این قبیل سمپاشی‌ها ذره‌ای از مقام رفیع وی نمی‌کاهد.