بررسی موضع سید عبدالله مجتهد بهبهانی در نهضت تحریم تنباکو

  آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی از فقهای مشهور عصر مشروطیت به شمار می‌رود. موضع خاص ایشان در طرفداری از قرارداد رژی و مخالفت با حکم تحریم تنباکو، یکی از مسائل مطرح در بررسی شخصیت و سوابق سیاسی این فقیه از یک سو و شناخت و تحلیل وقایع نهضت تنباکو از سوی د یگر است.
بنابر بررسی‌های صورت گرفته، موضع بهبهانی در دفاع از قرارداد و مخالفت با حکم تحریم، ظاهرا از زمان فسخ انحصار داخلی قرارداد در اواسط جمادی‌الاول (جلسة دوم میان علمای تهران با درباریان) بوده است و قبل از آن تاریخ، گزارش روشن و شفافی از موضع ایشان نداریم. علت دفاع ایشان از قرارداد پس از الغای انحصار داخلی ـ بنا به برخی شواهد ـ به دو مسأله بازمی‌گشت: 1. عمدة مشکل از نظر ایشان در بخش انحصار داخلی تنباکو بود و با از بین رفتن آن ـ گرچه انحصار خارجی باقی بود ـ مجوزی برای مخالفت با قرارداد نبود؛ 2. الغا و فسخ کل قرارداد، خسارت مالی زیادی را متوجه دولت و بالتبع مردم ایران می‌کرد؛ در حالی که در صورت بقاء قرارداد، نه تنها دولت غرامت نمی‌پرداخت، بلکه سود زیادی نیز هر ساله عائد دولت می‌شد.
البته بهبهانی روابط نزدیکی با امین‌السلطان صدراعظم برقرارکرده بود و نیز تمایلاتی به مسئولان انگلیس و سیاست‌های آن کشور داشت که نباید تأثیرگذاری این روابط و تمایلات را در مواضع بهبهانی نادیده گرفت، اما مشکل می توان در بررسی موضع‌ ایشان در جنبش تحریم، این روابط و مناسبات را برجسته کرده، عامل اصلی و عمده تلقی کنیم.
در هر حال، ادعای اخذ رشوه از سوی بهبهانی برای مبارزه با حکم تحریم ـ که ابتدا در دو منبع اصلی یعنی کتاب شیخ حسن کربلایی و خاطرات عباس‌میرزا ملک‌آرا آمده ـ مورد تردید جدی است و مطالب ارائه شده در این زمینه، نمی‌تواند چنین ادعایی را ثابت کند. درهمین راستا حتی می‌توان گزارش‌ها و اسنادی برخلاف ادعای مذکور ارائه کرد که مربوط به سال‌های بعد است؛ به عنوان نمونه درآغاز شکل‌گیری نهضت مشروطه، به رغم نیاز شدید بهبهانی به پول جهت تداوم مبارزه، ناظم‌الاسلام کرمانی در گزارش‌های آن ایام می‌نویسد: «چند نفر از هواخواهان اسلامیت حاضر شده‌اند که پول بدهند تا ده هزار تومان هم متقبل شده و آوردند، لکن جناب آقا قبول نکرد و می‌فرمایند: من جز رفاهیت و آسودگی مردم مقصودی ندارم، گرفتن پول منافی است با این غرض مشروع و مقدس.» (تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول، ص 271.) در یکی از اسناد انگلیس نیز آمده است: «... آقا سید عبدالله مجتهد که نسبت به سایر مجتهدین، صاحب عزمی است راسخ و منزه از گرفتن رشوه...» (انقلاب مشروطه ایران به روایت اسناد وزارت امور خارجه انگلیس، ص 21.)
اما منشأ شهرت و شایعاتی که مبنای دو گزارش شیخ حسن کربلایی و شاهزاده ملک‌آرا بوده، به گونه‌ای که شیخ حسن کربلایی با تعبیر «معروف و مسلم است»‌ به این موضوع اشاره دارد ( تاریخ دخانیه، ص 167)، چیست؟ به نظر می‌رسد توجه به شرایط اجتماعی دورة مذکور، می‌تواند فضای شکل‌گیری شایعه را روشن سازد. توضیح اینکه: به صورت طبیعی فرد نسبتا شاخص و ذی‌نفوذ که خلاف جوّ غالب حرکت کرده، دیدگاه و موضع متفاوتی در مقابل اکثریت دارد، زمینة طرح اتهاماتی بر ضد او بوجود می‌آید. در واقع، ساده‌ترین اقدام در جهت مقابله با چنین فردی و کاستن از تأثیرات عملی و اجتماعی او، طرح نسبت‌ها و اتهاماتی است که بر پایة آن، هم علت موضع خاص او توجیه ‌شود و هم باعث ناتوانی فرد از تأثیرگذاری دیدگاه و تشخیص خود بر افراد جامعه گردد.
آنچه ذکر شد، به معنای دفاع از عملکرد ودیدگاه بهبهانی در نهضت تحریم نیست؛ چرا که نظر و موضع ایشان نادرست و قابل نقد است. این نوشتار، در مقام ارائة نگاهی همدلانه و تحلیلی منصفانه و بر پایة گزارش‌های تاریخی دربارة موضع ایشان است.
________________________________________
[1] . عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).