29 آذر 1392
کلیاتی درباره ایران و عمان در دوره پهلوی دوم
روابط سیاسی، نظامی و تجاری ایران و عمان با قدمت چندین سده، در اواخر حکومت قاجاریه به انحطاط کامل رسید. این رکود و فترت تا سال 1349ش، ادامه یافت. ضعف دولت‌های مرکزی ایران و ناتوانی در حاکمیت بر منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان؛ 1 نفوذ و تسلط همه‌جانبه استعمار بریتانیا بر سرزمین عمان؛ و انزوای کامل آن از مسائل بین‌المللی، از مهم‌ترین دلایل تداوم این وضعیت در روابط دو کشور بود که سیاست درهای بسته سعیدبن تیمور نیز به شدت به آن دامن می‌زد.
شواهد و قرائن نشان می‌دهد که دولتمردان وقت ایران در گسترش روابط با حکومت عمان رغبت و تمایلی نداشتند. اسدالله علم ــ وزیر دربار حکومت محمدرضا شاه پهلوی ــ در ذیل خاطرات چهارشنبه، 21 خرداد 1348 می‌نویسد:
طی تلگرافی از آرام ــ سفیر ایران در لندن ــ عنوان شده است که انگلیسی‌ها به او گفته‌اند که سلطان مسقط علاقه‌مند است، در راه سفر به لندن از ایران دیدار کند. چنین دیداری هیچ فایده‌ای برای ما ندارد. سلطان در عمان غاصب شمرده می‌شود. به علاوه، می‌گویند او هیولایی است که طی ده سال گذشته، خودش را در قصرش زندانی کرده است و از هرگونه تماس با مردم خودداری کرده است. به عقیده من، مرتعجین سرسختی از این قبیل، محکوم به فنا هستند.
با کودتای 1970م / 1349ش و جلوس سلطان قابوس بن سعید، مقدمات ایجاد روابط مجدد بین کشورها فراهم آمد. سلطان قابوس، طی تلگرافی به شاه در شهریور ماه 1349 با اشاره به تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در عمان، خواستار تأیید و پشتیبانی ایران شد. در نتیجه، سفیر ایران در کویت، مأمور سفر به عمان شد تا پیام شاه را به قابوس ابلاغ کند. این مأموریت در 13 مهرماه 1349 با تسلیم پیام شاه در شهر صلاله انجام گرفت. این امر، نخستین مسافرت یک سیاستمدار عالی‌رتبه ایرانی به عمان پس از سالیان متمادی رکود در روابط بود و پس از یک قرن و نیم، فصل جدیدی در مناسبات طرفین، گشوده شد. 2 طی این سفر، آمادگی دولت ایران برای برقراری روابط سیاسی با سلطان‌نشین عمان به مقامات آن کشور اعلام شد.
در دی ماه 1349، یک هیأت مطبوعاتی، مرکب از نمایندگان جراید مهم ایران به عمان رهسپار شدند. 3 در مرداد ماه 1350، شاه نخستین سالگرد جلوس سلطان قابوس را طی پیامی تبریک گفت و سرانجام در تاریخ 4 شهریور 1350، دولت ایران طی یک اعلامیه رسمی، استقرار روابط سیاسی بین دو کشور و مبادله قریب‌الوقوع سفرای طرفین را اعلام کرد. همچنین از قابوس برای شرکت در جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی دعوت به عمل آمد که مورد پذیرش قرار گرفت. 4
در 28 فروردین ماه 1351، بهمن زند به عنوان اولین سفیر ایران، استوارنامه خود را در مسقط به سلطان قابوس تسلیم کرد. دولت عمان نیز اسماعیل خلیل الرصاصی را با سمت کاردار سفارت به ایران معرفی کرد 5 که در بهمن ماه1352 به مقام سفارت ارتقاء یافت. 6 الرصاصی طی مصاحبه‌ای اعلام کرد، تهران از اولین کشورهایی است که حکومت مسقط در آن نمایندگی تأسیس کرده است. 7
به دعوت عباسعلی خلعتبری، وزیر امور خارجه ایران ــ ثوینی بن شهاب ــ مستشار عالی سلطان قابوس ــ در تاریخ 25/4/1351 برای یک دیدار شش روزه به ایران مسافرت کرد. 8 در این دیدار برای نخستین بار، مسئله حمایت رژیم پهلوی ایران از عمان در نبرد با چریک‌های ظفار مطرح شد. از این تاریخ، مسئله ظفار روابط دو کشور را کاملا تحت تأثیر قرار داد.
در 28/11/1351، حمد حمود ـ رئیس دیوان عمان ــ به ایران مسافرت کرد و در اوایل اسفندماه همین سال، سناتور عباس مسعودی به طور خصوصی با سلطان قابوس در مسقط به گفتگو پرداخت. 9 پس از دخالت نظامی ایران در ظفار، روابط دو کشور بسیار مستحکم شد و سلطان قابوس پیرو همین مسئله در سال 1352، رسمآ از ایران دیدار کرد. وزارت دربار رژیم پهلوی در این ارتباط، با انتشار اعلامیه‌ای اعلام کرد:
نظر به عوالم دوستی و مودت بین دو کشور مسلمان ایران وعمان و بنابه دعوت شاهنشاه آریامهر، سلطان قابوس از تاریخ شنبه 11 تا جمعه 17 اسفندماه 1352ش، برابر با دوم تا هشتم مارس 1974 رسمآ از ایران دیدار می‌کند. 10
همراهان سلطان قابوس در این سفر، سید طارق بن تیمور، قهر بن تیمور، قیس الزواوی ــ وزیر مشاور در امور خارجی ــ و عده‌ای دیگر از شخصیت‌های برجسته سلطان‌نشین عمان بودند. 11
سلطان قابوس، علاوه بر دیدار با شاه با امیرعباس هویدا ــ نخست‌وزیر ــ و عباسعلی خلعتبری ــ وزیر خارجه ــ گفتگو کرد و از مراکز نظامی و اقتصادی، همچون دانشگاه افسری ارتش و کارخانه ایران ناسیونال بازدید کرد. 12
با توسعه روابط فی ما بین، فعالیت‌های تجاری و ارتباطی نیز توسعه یافت. در آبان و بهمن ماه 1352، شعباتی از شرکت سهامی بیمه و بانک ملی ایران در پایتخت عمان شروع به کار کرد. 13 در 28 اسفند ماه 1352، پروازهای مقدماتی شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) به مسقط، آغاز و در 13 فروردین 1353، رسمآ افتتاح شد. 14 مبادلات بازرگانی نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای یافت؛ به طوری که ایران در بین کشورهای صادرکننده کالا به عمان در جهان در سال 1352 حائز مقام ششم شد. 15
به دعوت عباسعلی خلعتبری، قیس عبدالمنعم الزواوی ــ وزیر امور خارجه عمان ــ از تاریخ 2 تا 5 مرداد 1353 از تهران دیدار کرد. او ضمن ملاقات با شاه، موافقتنامه تحدید حدود فلات قاره دو کشور و یک معاهده فرهنگی را در تاریخ چهارم مردادماه به امضا رساند. الزواوی برای ابلاغ پیام سلطان قابوس، دوبار دیگر در این سال با شاه ملاقات کرد. در آبان ماه 1353، ثوینی بن شهاب ــ مستشار مخصوص سلطان عمان و استاندار مسقط ــ در رأس یک هیأت عالی‌رتبه برای انجام پاره‌ای مذاکرات با شاه و سایر مقامات به ایران مسافرت کرد. 16
مناسبات اقتصادی دو کشور در سال 1353 نیز روند رو به گسترش خود را ادامه داد. در تاریخ 14 تا 18 اردیبهشت ماه 1353، جان تاوزند 17 ــ مشاور اقتصادی سلطان قابوس و از تاریخ 4 تا 8 تیرماه، کریم احمدالحرمی ــ وزیر برنامه و توسعه عمان ــ از ایران دیدار کرده و در زمینه توسعه روابط اقتصادی و ایجاد یک سازمان مشترک طراحی و برنامه‌ریزی گفت‌وگو کردند. 18 یوسف العلوی عبدالله ــ معاون وزیر امور خارجه عمان نیز از تاریخ 22 تا 28 بهمن ماه به منظور انعقاد قرارداد ایجاد یک شرکت مشترک ماهیگیری به ایران مسافرت کرد و طی این مدت با عباسعلی خلعتبری ــ وزیر خارجه ــ و تیمسار سپهبد ریاحی ــ رئیس شیلات جنوب ملاقات کرد و پیرامون مسائل مربوط به اشتراک در صید ماهی و چگونگی بهره‌برداری صحیح از منابع دریایی خلیج‌فارس و دریای عمان مذاکراتی را انجام داد. 19
در زمینه توسعه روابط فرهنگی، سالم سعید السیابی ــ معاون وزیر اطلاعات عمان ــ در این سال به ایران مسافرت کرد و درباره تبادل برنامه‌های تولیدی و نحوه همکاری بین سازمان‌های رادیو و تلویزیون دو کشور با مقامات ذی‌ربط به گفت‌وگو نشست. در موافقتنامه فرهنگی که از سوی وزرای خارجه طرفین در تاریخ 3/5/1353 در تهران منعقد شد، تدارک تسهیلات برای بازدید دانشمندان و استادان و دانشجویان و اعضای انجمن‌های فرهنگی دو کشور، اعطای بورس‌های تحصیلی و کارآموزی، تعیین ارزش گواهینامه‌های تحصیلی و مدارج علمی از سوی دانشگاه‌ها و آموزشگاه‌های دو کشور پیش‌بینی شده بود. 20
پیرو این موافقت‌نامه‌های فرهنگی، گروهی مرکب از بیست‌وشش نفر از کارکنان تلویزیون عمان در تاریخ 12/5/1353 به تهران عازم شده، یک دوره چهارماهه کارآموزی در رشته‌های مختلف را در مدرسه عالی تلویزیون و سینما گذراندند. 21
توسعه بی‌سابقه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بین دو کشور در سال، 1353 مقارن با تشدید عملیات نظامی ایران در ظفار بود. سال 1353 در جریان لشکرکشی به ظفار، خونین‌ترین و سنگین‌ترین نبردها را برای سربازان ایرانی به ارمغان داشت. در تاریخ 7/3/1354، اسناد مربوط به تحدید حدود فلات قاره و در 11/5/1354 اسناد موافقتنامه فرهنگی بین دو دولت، مبادله شد. 22
بر اساس موافقتنامه تحدید حدود فلات قاره که در پنج ماده تنظیم یافت و از تاریخ مبادله سند، لازم‌الاجرا دانسته شد، خط مضف مورد توافق طرفین قرار گرفت. در ماده دوم قرارداد عنوان شد، در صورتی‌که خطوط مرزی از محل منابع نفت عبور کند، هیچ‌یک از دولت‌ها، چاهی را که بخش بهره‌دهی آن از خط مرزی، کمتر از صدوبیست‌وپنج متر فاصله داشته باشد، بدون توافق طرفین حفر نکنند. 23
سلطان قابوس در تاریخ 10 تا 15 شهریورماه 1354، دیداری غیر رسمی را از ایران انجام داد. 24 در همین سال، قیس الزواوی ــ وزیر امور خارجه عمان ــ دو بار به ایران مسافرت داشت و با شاه ملاقات کرد. سید فهدبن محمود آل سعید ــ وزیر اطلاعات و فرهنگ عمان ــ نیز به دعوت وزیر اطلاعات و جهانگردی ایران در مهرماه 1354 در رأس هیأتی به تهران آمد و با محمدرضا پهلوی دیدار کرد. 25 در این سال، با حضور و مساعدت گسترده عناصر ایرانی، جنگ ده ساله ظفار به سود دولت مرکزی عمان پایان گرفت.
در 14/2/1355، صادق سلیمان ــ سفیر جدید عمان ــ با تسلیم استوارنامه خود به شاه، رسمآ شروع به کار کرد. 26
سلطان قابوس به منظور انجام یک مسافرت خصوصی دو روزه در24خردادماه 1356به ایران عزیمت کرد و درکاخ نخست‌وزیری استقرار یافت. 27در این سفر، زمینه‌های دیدارشاه ازعمان، بررسی شد. 28
شاه ایران در روز دوشنبه 14 آذرماه 1356 بنا به دعوت رسمی سلطان قابوس و برای نخستین‌بار از عمان دیدار کرد و نیروهای نظامی ایران مستقر در منطقه ظفار را مورد بازدید قرار داد. 29
به طور کلی، روابط خارجی ایران با عمان تحت تأثیر دو عاملِ نقش امنیتی در خلیج‌فارس و لشکر کشی مستقیم نظامی به ظفار بود. با اعلام خروج نیروهای انگلیسی از منطقه خلیج‌فارس، دولتمردان ایران به منظور ایفای هرچه بیشتر نقش امنیتی خود و در راستای بسط و گسترش میدان مانور در تنگه هرمز به سوی عمان گرایش یافتند؛ دولتی نوپا و ضعیف که در نبرد با چریک‌های ظفار، ناتوان بود و علاوه بر آن، بر بخش بسیار مهمی از تنگه هرمز که در سیاست خارجی ایران نقش مهمی را داشت، حاکمیت می‌راند. ایران با حمایت از سلطان قابوس در نبرد با شورشیان ظفار توانست، مجوز اداره تقریبآ تمامی تنگه هرمز را با استفاده از جزایر و امکانات عمان، به‌دست آورد. کمک‌های اقتصادی و مراودات فرهنگی و حجم گسترده ملاقات و رایزنی‌های سیاسی بین دو کشور در همین چارچوب، قابل ارزیابی و بررسی است.
پی نوشت ها :
1. اسماعیل رائین. دریانوردی ایرانیان از عصر استعمار تا امروز. تهران، جاویدان، 1356. ج2. صص 716-778 .
2. روابط خارجی ایران در سال 1349 شمسی. گزارش سالیانه وزارت امور خارجه. صص 77-8 .
3. همان. ص 78 .
4. سرزمین‌های جنوبی خلیج فارس. ص 259 .
5. روابط خارجی ایران در سال 1351 شمسی. گزارش سالیانه وزارت امور خارجه. ص 53 .
6. «تشکر عمان از کمک‌های ایران» اطلاعات. 17/11/1352. ص 4 .
7. «وزیر امور خارجه عمان به تهران می‌آید». آیندگان.1/4/1351. ص 1 .
8. نشریه اخبار و اسناد از فروردین تا شهریور 1351. اداره اطلاعات و مطبوعات وزارت امور خارجه، 1351. صص 48 و 45 .
9. روابط خارجی ایران در سال 1351. ص 53 .
10. «سلطان قابوس به تهران می‌آید». اطلاعات. 9/12/1352. ص 1 .
11. اطلاعاتی درباره عمان. تهران. اداره اول سیاسی وزارت امور خارجه. 1361. ص 31 .
12. «مذاکره سلطان قابوس با نخست‌وزیر». اطلاعات.13/12/1352. ص 4 .
13. «شاهنشاه آریامهر: خرابکاری را در خلیج فارس تحمل نمی‌کنیم». اطلاعات.12/12/1352. ص 21 .
14. «پرواز هما به مسقط فردا گشایش می‌یابد». اطلاعات. 27/12/1352. ص 4 .
15. «روابط دولت شاهنشاهی با کشورهای حوزه مسئولیت اداره نهم سیاسی، امارات عربی متحده، بحرین، عمان، قطر در پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی». اداره انتشارات و مدارک.1355. ص 38 .
16. همان. ص 38 .
17. John Towsend
18. «روابط خارجی ایران». اداره انتشارات و مدارک. 1353. ص 53 .
19. روابط خارجی ایران در سال1353. ص 53؛ روابط دولت شاهنشاهی با کشورهای حوزه مسئولیت اداره نهم سیاسی. ص 38 .
20. روابط دولت شاهنشاهی با کشورهای حوزه مسؤولیت اداره نهم سیاسی. ص 38 .
21. همان. ص 39 .
22. نشریه اخبار و اسناد از فروردین تا شهریور 1354. اداره انتشارات و مدارک، 1354. ص 40 .
23. کتاب سبز سلطنت عمان. تهران، وزارت امور خارجه، 1368. ص 83 .
24. نشریه اخبار و اسناد از فروردین تا شهریور1354. ص 65 .
25. همان. ص 40 .
26. «روابط دولت شاهنشاهی با کشورهای حوزه مسؤولیت اداره نهم سیاسی». ص 40 .
27. از هرمز قریب ــ رئیس کل تشریفات شاهنشاهی به تیمسار سپهبد صمد صمدیانپور ــ رئیس شهربانی کشور شاهنشاهی. به شماره و تاریخ 2-330-78-423ت 22/3/1353. سند شماره 145-692-13د. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
28. از وزیر امور خارجه به امیر ارصلان افشار ــ رئیس کل تشریفات شاهنشاهی. به شماره و تاریخ -3050د ب 1356/6/27. سند شماره 145-973-172د.
29. ر. ک: به فصل ششم، بخش دوم.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران