08 دی 1392
علی سامی در کتابی فرمان‌نویسی دوره قاجار را بررسی کرد
به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، آن چه در تاریخ، مبنای شکل‌گیری مشروطه شناخته شده، صدور فرمان تاسیس مجلس در مرداد ۱۲۸۵ هجری شمسی است. تحصن مشروطه‌خواهان در تیرماه این سال ابعاد گسترده‌ای یافت، آن‌چنان که مظفرالدین شاه قاجار در ۱۴ مرداد، فرمان برقراری حکومت مشروطه را صادر کرد. هشتم دی ۱۲۸۵، نخستین قانون اساسی ایران با عنوان «نظام‌نامه سیاسی» مشتمل بر ۵۱ اصل تدوین شد و به امضای شاه رسید. این قانون در حقیقت گزیده‌ای از قوانین اساسی کشورهای بلژیک، فرانسه و بلغارستان بود و با امضای شاه، صورت قانونی یافت. 10 روز پس از این رویداد مظفرالدین شاه ۱۸ دی ۱۲۸۵ درگذشت.
در این فرمان که خطاب به مشیرالدوله صدراعظم صادر شد، آمده است: «... در این موقع که رای همایون ملوکانه ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و آسودگی قاطبه اهالی ایران و تشیید و تایید مبانی دولت، اصلاحات مقتضیه به مرور در دوایر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود، چنان مصمم شدیم که مجلسی از منتخبین شاهزادگان و علما و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود... و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خودشان را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات مهمه قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برسانند که به صحه مبارکه موشح و به موقع اجرا گذارده شود...»
این نظام‌نامه یکی از مهم‌ترین اسناد مشروطه به شمار می‌رود که برای مورخان و محققان اسناد و مدارک تاریخی اهمیت بسیاری دارد. پژوهشگرانی که در زمینه اسناد مطالعه می‌کنند، می‌دانند که خواندن این‌گونه اسناد تا چه اندازه دشوار و وقت‌گیر است. چراکه این سندها مربوط به روزگارانی هستند که با روزگار ما از لحاظ خط، انشا، اصطلاح، قلم و شیوه، بسیار متفاوت است و همین تفاوت‌ها کار خواندن صحیح این اسناد را دشوار می‌کند.
کار بر هر سند نیاز به آموزش و تجربه دارد و نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کند و با بیان ویژگی‌های محتوایی و شکلی اسناد به صورت منسجم محققان و علاقه‌مندان این حوزه را در شناخت اسناد هر دوره تاریخی یاری می‌رساند. «بررسی فرمان‌نویسی دوره اول قاجار» تالیف علی سام یکی از کتاب‌هایی به‌شمار می‌آید که اخیرا منتشر شده است. این کتاب بیانی جامع و علمی از فرمان‌های این دوره تاریخی دارد و در چارچوب منسجمی چگونگی فرمان‌نویسی این دوره تاریخی را بررسی می‌کند.
کتاب «بررسی فرمان‌نویسی دوره اول قاجار» به قلم علی سام، محقق اسناد و مدارک آرشیوی در چهار فصل با عناوین «شناخت ویژگی‌های محتوایی و شکلی فرمان‌های دوره اول قاجار»، «فرمان‌نویسی در عهد قاجار»، «اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجاریه» و «فرمان‌های قاجاریه» تهیه و تنظیم شده است.
کتاب «بررسی فرمان‌نویسی دوره اول قاجار» به قلم علی سام، محقق اسناد و مدارک آرشیوی در چهار فصل با عناوین «شناخت ویژگی‌های محتوایی و شکلی فرمان‌های دوره اول قاجار»، «فرمان‌نویسی در عهد قاجار»، «اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجاریه» و «فرمان‌های قاجاریه» تهیه و تنظیم شده است.
نخستین فصل کتاب به بررسی شکل ظاهری فرمان و محتوای آن می‌پردازد. به این صورت که یک برگ فرمان دارای چه ویژگی‌های ظاهری بوده و در این زمینه به بیان مهر، طغرا، تحمیدیه و تذهیب پرداخته است. در ادامه نیز چارچوب نگارشی فرمان‌ها را بررسی می‌کند.
فصل بعدی چگونگی نگارش فرمان را مورد بررسی قرار می‌دهد و مشخص می‌کند که یک برگ سند چگونه تولید شده و از کجا کاغذ سند تهیه و سپس تذهیب و صیقل‌کاری کاغذ سند چگونه بوده است و این‌که چه افرادی در امر تهیه کاغذ سند دخیل بودند.
در فصل سوم، نویسنده با استفاده از اسناد تاریخی مشخص می‌کند که چه افرادی در امر نگارش و صدور فرمان دخیل بودند. براساس این کتاب افرادی همچون منشی، منشی‌الممالک، مذهب و مهردار به نگارش فرمان می‌پرداختند و در امر صدور فرمان نیز صاحب منصبانی مانند صدراعظم، پادشاه، مستوفی، مستوفی‌الممالک و زیردستانش دست داشتند.
در فصل پایانی کتاب نیز نمونه اسناد و متن بازخوانی آن‌ها آورده شده است تا خوانندگان کتاب را به‌طور عملی با شکل فرمان و متن آن آشنا کند. این فصل دربردارنده 11 نمونه فرمان نویافته از پادشاهان دوره اول قاجار با مضامینی همچون اعطای تیول، ابراز دستورات خطابی و امر و نهی بابت برخی امور مانند لشکرکشی‌ها و چگونگی برخورد با مخالفان، فرمان انتصاب افراد به مناصب دولتی، اعطای القاب و نشان حکومتی، معافیت مالیاتی، تعیین میزان مالیات و بیان دستورالعمل‌ها به حکام ولایات است.
در بخشی از کتاب درباره فرمان‌های دوره قاجار آمده است: «فرمان‌های دوره قاجار را می‌توان به دو دسته متمایز تقسیم کرد. دسته اول، آن‌هایی هستند که مضمون آن‌ها اعطای القاب و واگذاری مناصب و مشاغل بوده است. بر این‌گونه فرمان‌ها تا زمان مظفرالدین شاه معمولا طغرا می‌کشیدند. دسته دوم فرمان‌های خطابی و متضمن دستورالعمل‌ها، توصیه‌ها، سفارش‌ها، و ارایه طریق‌ها بوده و این دسته پس از ذکر عنوان و خطاب با کلمه «بداند» آغاز می‌شدند و طغرا نداشتند.»
چاپ نخست کتاب «بررسی فرمان‌نویسی دوره اول قاجار» تالیف علی سام در 112 صفحه با شمارگان 200 نسخه و بهای چهار هزار و 500 تومان از سوی انتشارات کلک زرین راهی بازار کتاب شد.
ایبنا