کتابشناسی نهضت جنگل

تهیه و تالیف کتابشناسی در باب موضوعات گوناگون یکی از شالوده‌ای‌ترین و مبنایی‌ترین اقدامات در زمینه گسترش تحقیقات علمی است و شاید بتوان بسیاری از  کاستیها و کمبودهای عرصه تحقیقات را مربوط به بی‌توجهی به این امر دانست. نهضت جنگل از جمله اوراق زرین تاریخ معاصر ایران است و در نوع مبارزه، محتوای نهضت و موقعیت تاریخی، دارای خصوصیات ممتاز و ویژه‎ای است که همواره مورد توجه خاص مورخان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قراردارد. مبارزان جنگل نه تنها در گیرودار با استبداد داخلی و نابسامانیهای عصر بعد از مشروطه بودند، بلکه در خط مقدم مواجهه با بولشویسم و آیین بی‌دینی قرار داشتند و روش سیاسی آنان از مو باریک‌تر و ای بسا از شمشیر تیزتر می‎نمود. سستی یا سختی نسنجیده در قبال بولشویسم پیامدها و آثار نامعلومی را می‌توانست برجای بگذارد و اقتدار یا خلوص نهضت جنگل را مخدوش سازد. به هر روی اهمیت پژوهش و مطالعه پیرامون نهضت جنگل صرفا به این امور خلاصه نمی‌شود و خود حدیث مفصلی دارد. آنچه را که پیش رو دارید، می‌تواند به عنوان مقدمه و مدخلی بر کتابشناسی نهضت جنگل مورد استفاده محققان و پژوهشگران تلقی شود و برای شما علاقمندان سودمند افتد.
حوادث تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا آغاز سلطنت رضاخان یکی از پرحادثه‌ترین و مبهم‌ترین دوره‌ها می‌باشد. دراین دوره پرآشوب، شاهد تنوع فعالیتهای سیاسی، اوج دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم قدرتهای خارجی، سرعت و تعدّد حوادث و نیز تکاپوی افراد وطن‌دوست برای حفظ ایران در کوران حوادث با راهکارهایی متفاوت هستیم. از جمله موضوعات قابل توجه در این دوره، نهضت میرزاکوچک‌خان جنگلی است که محدوده زمانی این حرکت از سال 1285 ـــ 1300ش می‌باشد. برای شناخت ابعاد مختلف این نهضت، شناسایی منابع، ضرورتی انکارناپذیر است، به همین منظور، دراین مختصر، به معرفی منابع فارسی و لاتین می‎پردازیم که می‌تواند در تبیین این پدیده مورد استفاده قرار گیرد. هر چند این تلاش کاستیهایی دارد؛ ولی به عنوان مدخل کتابشناسی توصیفی نهضت جنگل در آینده تکمیل‌تر خواهد شد. هدف اصلی تدوین این کتابشناسی، رفع نیاز محققان و پژوهشگران می‌باشد که با منابع اصلی و فرعی نهضت جنگل آشنا شده و بر اساس موضوع مورد پژوهش خود به منابع مراجعه نمایند.
منابع فارسی شامل کتابها،‌مقالات برگزیده و اسناد است، نهضت میرزاکوچک‎خان به دلایل متفاوت از جمله خود نهضت و چگونگی وقوع آن، نقش حزب کمونیست ایران در سرنوشت آن، ارتباطش با بلشویکها، طرز تلقی حکومت مرکزی و دیدگاه‎های قدرتهای خارجی از آن قابل بحث و بررسی می‌باشد. کتابهای معرفی‌شده جوانب مختلف این حرکت را روشن می‌سازد. علاوه بر آثاری که تنها به این موضوع اختصاص یافته‌اند، کتابهای دیگری که مطلبی در خصوص نهضت جنگل دارند، با ذکر صفحه آورده شده است؛ با این حال محققان محترم می‌بایست به فهرست اعلام این کتابها نیز مراجعه نمایند. لازم به توضیح است، قسمت عمده این منابع در کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی موجود می‌باشد.
مقالات منتشرشده در این خصوص، بسیار است که همگی در یک سطح نیستند، برای پرهیز از ذکر مشخصات همه مقالات فیش‌شده، برگزیده مقالاتی که به جهاتی مهم‌تر بوده‌اند، آورده شده است. علاقه‌مندان برای اطلاع بیشتر می‌توانند به قسمت اول این کتابشناسی مراجعه کنند.
در قسمت سوم از منابع فارسی، اسناد و تصاویری که به سه شکل زیر وجود دارند، معرفی شده است:
1 ـــ مجموعه‎های اسناد چاپ‌شده
2 ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‌شده
3 ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها
 نهادی که بیشترین و ارزشمندترین مجموعه سند دراین موضوع را در اختیار دارد، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران می‌باشد. گویا، این مرکز قصد انتشار اسناد مربوط به نهضت جنگل را داشته که به دلیل نامعلومی متوقف شده است. بخش دوم، منابع لاتین می‌باشد که در خارج از ایران چاپ و منتشر شده‌اند و بدیهی است؛ برای ارائه تحقیق جامع و مانع ناچار از مراجعه به آنها هستیم.
الف: منابع فارسی
1 ـــ کتابشناسی‌ها
ـــ آقا بخشی، علی، کتابشناسی گیلان، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1360.
ـــ افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج 4، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1369.
ـــ فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج 5، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.
ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی؛ طالش ایراندوست، فرشته؛ معصومی اشکوری، حسین، کتابشناسی گیلان، رشت، سازمان برنامه و بودجه، 1368.
ـــ پورسفر، علی، کتابشناسی انقلاب مشروطیت ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1373.
ـــ گنجینه اسناد، فصلنامه تحقیقات تاریخی (ویژه‌نامه نهضت جنگل) سال یازدهم، دفتر سوم، پائیز 1380 شماره پیایی 43.
2 ـــ کتابها
ـــ آراز، طوفان، جمهوری اول آذربایجان شمالی، 1918 ـــ 1920، دانمارک، مولف، 1374.
ـــ آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، بیستون، 1379، ص 205 ـــ 215 و 309 ـــ 314.
ـــ آلیانی، شاهپور؛ رفیعی جیردهی، علی، نهضت جنگل و معین‌الرعایا (حسن خان آلیانی) تهران انتشارات میشا، 1375.
ـــ ابراهیموف، ت، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر. رادنیا، تهران گونش، 1360.
ـــ احرار، احمد، مردی از جنگل، تهران، انتشارات نوین، 1361.
ـــ افشاری، حسن، میرزا کوچک‌خان، تهران، بی‌نا، 1348.
ـــ البرز، منوچهر (سرهنگ ستاد 2)، تاریخ پنجاه ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، به اهتمام علی وزیری، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران، 2535 = 1355، ص 57 ـــ 65.
ـــ املشی، بهاالدین، گوشه‎هایی از تاریخ گیلان، تهران، بی‌نا، 1352.
ـــ امیرزاده (شاهرخی)، کاظم، آزاده گمنام، به کوشش نصرت‌الله فتحی تهران، بی‎نا، 1333.
ـــ ایرانف، م.س، تاریخ ایران نوین، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم‌پناه، تهران، انتشارات طوفان، 1356، ص 39 ـــ 54.
ـــ انقلاب اکتبر و ایران، مجموعه سخنرانیهای سمینار علمی حزب توده ایران به مناسبت پنجاهمین سالگشت انقلاب کبیر سوسیالیستی اکتبر، بی‌جا، [خارج از کشور] انتشارات حزب توده ایران، 1346 ص 249 ـــ 263.
ـــ باستانی پاریزی،‌ ابراهیم، تلاش آزادی، تهران، انتشارات نوین، چاپ چهارم، 2536 = 1356، ص 294 ـــ 339.
ـــ برار، ویکتور، انقلابات ایران، ترجمه سید ضیاالدین دهشیری، تهران،‌ انتشارات دانشگاه تهران، 2535 =1355، ص 70 ـــ 84.
ـــ بهار، محمدتقی (ملک‌الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، تهران امیرکبیر، چاپ چهارم، 1371، ص 164 ـــ 167.
ـــ پاینده لنگرودی، محمود، یادی از دکتر حشمت جنگی، تهران، انتشارات شعله اندیشه، 1368.
ـــ پرستیس، مویسی آرنوویچ، بلشویکها و نهضت جنگل، ترجمه حمید احمدی، تهران، شیرازه، 1379.
ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، گیلان‌نامه (مجموعه مقالات گیلان‌شناسی) رشت، طاعتی، 1366. ـــ تاریخ خیانت به جنبش ایران، بی‌نام مولف، بی‎جا، بی‌نا، بی‌تا.
ـــ تاریخ مبارزات مردم ایران (حقایقی درباره جنبش جنگل و حماسه سیاهکل) بی نام مولف، بی‎جا، بی‎نا، بی‌تا.
ـــ تدین، عطاالله، نقش گیلان در نهضت مشروطیت، بی‎جا، فروغی، 1353.
ـــ تمیمی طالقانی، محمد، دکتر حشمت که بود و جنگل گیلان چه بود (شرح مبارزات میرزا کوچک‌خان و دکتر حشمت)، تهران، شرکت شعله، 1324.
ـــ تهرانی، حسن، جنگل، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، 1320.
ـــ جاوید، سلام‎‌الله، نهضت مشروطیت ایران و نقش آزادیخواهان جهان، تهران، انتشارات دنیا، 1347.
ـــ جاوید، سلام‌الله، ایران سوسیال دمکرات (عدالت) فرقه سی حقینده خاطره لریم تهران، مولف 1359. (خاطرات من از فرقه سوسیال دمکرات عدالت.)
ـــ جودت، حسین، یادبودهای انقلاب ایران و تاریخچه جمعیت فرهنگ رشت، تهران، بی‎تا، 1351.
ـــ حاجی‌زاده، قاسم، یاد سبز (مجموعه نقاشیهایی از میرزا کوچک‌خان جنگلی)، تهران، منیژه ناصری، 1371.
ـــ حوزه، ویژه میرزا کوچک جنگلی، سال 19، شماره 112 ـــ 111، مرداد و شهریور، مهر و آبان 1381.
ـــ خاطرات سردار فاخر حکمت، به اهتمام سیف‌الله وحیدنیا، ناشر، تهران، چاپ اول، 1379. (مذاکره با میرزا کوچک‎خان.)
ـــ خاطرات سیاسی عباس خلیلی را در آئینه تاریخ، (مدیر روزنامه اقدام) به اهتمام محمد گلبنی، تهران، انتشارات اندیشه، 1380.
ـــ خلعت‌بری، محمدولی، یادداشتهای سپهسالار تنکابنی، گردآورنده امیر عبدالصمدـــ خلعت‌بری،‌ به اهتمام محمود تفضلی،‌ تهران، نوین، 1362.
ـــ خورشیدی بر بام شرف، (دفتر شعری در سوگ و ستایش میرزا کوچک‌خان جنگلی)، رشت، اداره ارشاد اسلامی، 1364.
ـــ د.م، احسان‌الله‎خان و خالوقربان، آنها که به نهضت خیانت کردند، قم، انتشارت حق، بی‎تا.
ـــ دنسترویل، ژنرال ماژور، امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز، 1917 ـــ 1918، ترجمه میرزا حسین‌خان انصاری، تهران، انتشارات روزنامه کوشش، 1309.
ـــ خاطرات ژنرال ماژور دنستریل، سرکوبگر جنگل، ترجمه حسین انصاری با مقدمه و فهارس علی دهباش، تهران، کتاب فرزان، 1362.
ـــ یادداشتهای ژنرال ماژور دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز، ترجمه حسین نمازی، تهران، منوچهری، 1357.
ـــ دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج 4، تهران، انتشارات عطار و انتشارات فردوس، چاپ ششم، 1371، صص 133 ـــ 156 و 240 ـــ 279.
ـــ ذبیح، سپهر، تاریخ جنبش کمونیستی در ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران موسسه مطبوعاتی عطایی، 1364، ص 33 ـــ 100.
ـــ رائین، اسماعیل، اسناد و خاطره‎های حیدرخان عمواوغلی، 2 ج، تهران، بی‎نا، 1358 و 1363.
ـــ حیدرخان عمواوغلی، تهران، انتشارات جاویدان، 2535 = 1355.
ـــ قیام جنگل (یادداشتهای میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‎خان) تهران، انتشارات جاویدان، 1357.
ـــ رضازاده لنگرودی، رضا، یادگارنامه فخرایی، تهران، نشر نو، 1363.
ـــ رضازاده ملک، رحیم، حیدرخان عمواوغلی چکیده انقلاب، تهران انتشارات دنیا، 1352.
ـــ رضاشاه کبیر، تهران، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، 1356، صص 53 ـــ 100.
ـــ رواسانی، شاپور، نهضت میرزا کوچک‌خان جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران، تهران، نشر شمع، چاپ دوم، 1368.
ـــ روائی، ابراهیم، خاطرات و اسناد دفتر روائی (انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال) به کوشش ایرج افشار و بهروز رزاقی، تهران فردوسی با همکاری ادیب، 1363.
ـــ رئیس‌نیا، رحیم، حیدرخان عمواوغلی درگذر از طوفانها: تهران، دنیا، 1360.
ـــ زربخت، ناصر، گذر از برزخ (خاطرات یک توده‎ای درمهاجرت) تهران، آتیه، 1380. صص 97 ـــ 100.
ـــ زیبایی، علی، کمونیزم در ایران یا تاریخ مختصر فعالیت کمونیستها در ایران، تهران، بی‌نا، 1343، صص 104 ـــ 114.
ـــ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ 1918 ـــ 1914، تهران، بی‎نا، 1336.
ـــ سخنرانیهای اجلاسیه کنگره بزرگداشت روحانی مجاهد میرزا کوچک‎خان جنگلی، رشت، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، 1369.
ـــ سیاست داخلی ایران، خاطرات و اسناد مستشارالدوله، مجموعه هفتم، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات طلایه، 1374.
ـــ شریعت گیلانی، محمدباقر، تاریخچه جنگلیان، تهران، مالکین گیلانی مقیم مرکز، 1337 ق.
ـــ شعاعیان، مصطفی، نگاهی به روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل، تهران، ارژنگ، 1349.
ـــ شمیده، ع، میرزه محمد آخوندزاده (بهرام سیروس)، راداکتور جعفرپور، تبریز، بی‎نا، چاپ دوم، بی‎تا، (چاپ اول، باکو، 1974 م، کتاب به زبان ترکی آذری است).
ـــ شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، 2 ج، تهران، نشر گفتار، چاپ دوم، 1375.
ـــ : علل افزایش نفوذ سیاسی روس و انگلیس در ایران، تهران، کیهان، 1370، صص 59 ـــ 92.
ـــ صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه پروانه ستاری، تهران، نشر گفتار، 1379.
ـــ صبوری دیلمی، محمدحسن، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، تهران، مولف، 1358.
ـــ طالبی، فرامرز، آوای جنگلی، (نمایشنامه‎ای درباره نهضت جنگل)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1367.
ـــ طاهری رشتی، محمدجعفر، شعله شمع جنگل (شمه‎ای از زندگی میرزا کوچک‎خان و شرح حال او) بی‌جا، علی طاهری، 1359.
ـــ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 2، جستارهایی از تاریخ معاصر  ایران، تهران، انتشارات اطلاعات چاپ چهارم، 1371، صص 55 ـــ 98.
ـــ عاقلی، باقر، تیمورتاش در صحنه سیاست ایران، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1372 صص 67 ـــ 120.
ـــ عباسی، محمد، تاریخ انقلاب ایران، تهران، مشرق، 1358.
ـــ عنایت، قهرمان جنگل، (سرگذشت پرماجرای سردار نام‌آور جنگل)، تهران، انتشارات عارف، بی‎تا.
ـــ غنی، سیروس، ایران بر آمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها ترجمه ، حسن کاشاد، تهران، انتشارات نیلوفر، 1377، صص 83 ـــ 85 ـــ 87 ـــ 88 ـــ  107 ـــ 113 ـــ 116 ـــ 122 ـــ 168 ـــ 172 ـــ 176 ـــ 224 ـــ 249 ـــ 262 ـــ 264 ـــ 284 ـــ 308 ـــ 352.
ـــ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل میرزا کوچک‌خان، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ یازدهم، 1366.
ـــ گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، کتابهای جیبی، 1353.
ـــ فرخ، مهدی (معتصم‌السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشایی، تهران، امیرکبیر، 1347.
ـــ فردی، امیرحسین، کوچک‌خان جنگلی، تهران، حوزه اندیشه و هنر اسلامی، 1360.
ـــ فروحی، علی؛ طالبی، فرامرز، ارمنیان گیلان، رشت، گیلکان 1377.
ـــ فورتسکیو، ل، س، رجال تهران و برخی ولایات شمال غرب ایران، ترجمه، محمدعلی کاظم‌بیگی، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379.
ـــ قادری، حاتم، پژوهش در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرارداد 1921، 2 ج، تهران، بی‎جا، 1359.
ـــ قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، ج 7، به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر، 1379.
ـــ کتانی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‎خان، پژوهش درباره گیلان زمین و تاریخ اجتماعی و اقتصادی آن با نگرشی بر نهضت جنگل، با مقدمه ابراهیم فخرایی، تهران، معصومی، 1362.
ـــ کحال‌زاده، میرزا ابوالقاسم‌خان، دیده‌ها و شنیده‌ها، (خاطرات منشی سفارت آلمان در ایران درباره مشکلات ایران در جنگ بین‌المللی اول 1918 ـــ 1914) به کوشش مرتضی کامران، تهران، نشر فرهنگ، 1363.
ـــ کرونین، استفانی، ارتش و حکومت پهلوی ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران، انتشارات خجسته 1377، صص 87، 143 ـــ 146، 172، 196، 259، 326، 436.
ـــ کمره‌ای، محمد، روزنامه خاطرات سید محمد کمره‎ای، 2 ج (ج اول برآمدن دولت وثوق‌الدوله ج دوم مقدمات کودتای اسفند) به کوشش محمدجواد مرادی‌نیا، تهران، نشر شیراز، 1382.
ـــ کوچک‎پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـــ اجتماعی گیلان و قزوین به کوشش سید محمد تقی میرابوالقاسمی، رشت، نشر گیلکان، 1369.
ـــ گروگان، حمید،حماسه میرزا کوچک‎خان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364.
ـــ گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، رشت، نشر گیلکان، 1371.
ـــ لنچافسکی، ژرژ، غرب و شوروی در ایران، سی سال رقابت 1918 ـــ 1948، ترجمه حورا یاوری، تهران، ابن سینا، بی‎تا.
ـــ لنزوسکی، جورج، رقابت روسیه و غرب در ایران، ترجمه اسماعیل رائین، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 2536، 1356 صص 95 ـــ 101. (این دو اثر ترجمه یک کتاب هستند)
ـــ مابرلی، فردریک جمیز، عملیات در ایران (جنگ جهانی ایران 1914 ـــ 1919) ترجمه کاوه بیات، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1369.
ـــ مبارزه دومشی در جنبش مردم، جنبش تنباکو، جنگل، دمکراتیسم و لیبرالیسم، سه مقاله از رزم دانشجو، کنفدراسیون محصلین و دانشجویان ایرانی برای احیای سازمان واحد دانشجویی، تهران، حقیقت، بی‌تا.
ـــ متولی، عبدالله، بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی، تهران، حوزه هنری، 1373.
ـــ مدنی، احمد، جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان، خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377.
ـــ مکی، حسین، زندگانی سیاسی سلطان احمدشاه قاجار، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1357.
ـــ تاریخ بیست‌ ساله ایران، ج 1، تهران، انتشارات علمی، 1374.
ـــ موسوی، صفا، تاریخ مکمل جنگل، میرزا کوچک‎خان، رشت، مولف، 1358.
ـــ مهجوری اسمعیل، تاریخ مازندران، ج 2، ساری، مولف، 1345.
ـــ میرابوالقاسمی، سید محمدتقی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران، ندا، 1378.
ـــ گیلان از انقلاب مشروطیت تا زمان ما، رشت، گیلان، 1377.
ـــ میروشنیکف، ل . ی، ایران در جنگ جهانی اول، ترجمه ع. دخانیانی تهران، انتشارات فرزانه، چاپ دوم، 1357.
ـــ نقش احزاب چپ معاصر ایران، ج 1، کار جمعی از موسسین و بنیانگذاران. جریان چپ در ایران (کتاب چاپ نشده، کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی) صص 92 ـــ 299.
ـــ نوازنی، بهرام، عهدنامه مودت ایران و شوروی، مقدمه از دکتر باوند، تهران، نشر همراه، 1369.
ـــ واقف شریفی، وقتی که مارکسیستها تاریخ می‌نویسند، دفتر اول، درباره نهضت انقلابی جنگل، تهران، صادق با همکاری انتشارات جنگل، 1357.
ـــ یادداشتهای تاریخی و اسناد سیاسی مستشارالدوله، مجموعه اول، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات فردوسی، 1361، صص 190 ـــ 193.
ـــ یقیکیان، گریگور، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان، تهران انتشارات نوین، 1363.
ـــ یوسفی‌نیا، علی اصغر، تاریخ تنکابن (محال ثلاث گیلان و مازنداران در حیطه اساطیر و تاریخ گوشه‌های ناشناخته از حوادث مشروطه و نهضت جنگل و تاریخ تفصیلی کلاردشت و کجور) تهران، نشر قطره، 1370.
3 ـــ مقاله‌های برگزیده
آفاری، ژانت، «نقدی بر تاریخنگاری متناقض جمهوری گیلان»، ترجمه رضا رضایی، نگاه نو، ش 29، مرداد 1375، صص 51 ـــ 81.
ا.ق.م. «مکتوب وارده درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‌نامه جنگل، س 1، ش3، ص 4 ـــ 5.
اتابکی، تورج، «از رفیق سرخ تا دشمن خلق» (کارنامه و زمانه احسان‌الله خان دوستدار در سرزمین شوراها) گفتگو، ش 31، 1380، صص 143 ـــ 166.
اخبار حیرت‌انگیز «پاسخ به اتهامات وارده به هیات اتحاد اسلام راجع به عدم اطاعت از دولت و داشتن سودای استقلال»، هفته‌نامه جنگل، س 1، ش 12، 1335 ق، صص 1 ـــ 4 و ش 13، صص 1 ـــ 4.
اصغرنیا، محمدحسین، «میرزا کوچک مظلوم بزرگ تاریخ معاصر» روزنامه ایران، 10/9/1376، ص 9. «افساد قونسول انگلیسی در رشت» هفته‌نامه جنگل، س 1، ش 18، صص 1 ـــ 4.
پاینده لنگرودی، محمود، «دو پناهنده از کمیته مجازات در نهضت جنگل» گیله‎وا، س پنجم، ش 40 ـــ 41، 1376، صص 43 ـــ 45.
«چگونه ایران پایدارماند؟» میرزا کوچک‌خان جنگ و گریز در جنگل، روزنامه ایران، 2/9/1377، ص 7.
حاج سید جوادی، حسن، «نهضت جنگل» کتاب گیلان، ج 2، تهران، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، 1374، صص 181 ـــ 238.
حسینی، پروی، «اگر میرزا گیلک نبود؟» گیله‌وا، س پنجم، ش 45، 1376، ص 15.
«حل معمای طوالش وفدائیان اتحاد اسلام» هفته‌نامه جنگل، س 1، ش 5 صص 6 ـــ 8.
خلتبری، ارسلان، «فرار میرزا کوچک‎خان به کمک ساعدالدوله» مجله وحید، ش 4، 1345، صص 459 ـــ 463.
دریاگشت، محمدرسول، «یادی از میرزا کوچک‎خان»، کلک، س1، ش 11/12، 1369، صص 358 ـــ 360.
دیوسالار، یحیی، «اتحاد اسلام و پیدایش جنگل» ارمغان، س 34، 1344، صص 224 ـــ 228 و 271 ـــ 274 و 370 ـــ 374، 416 ـــ 418، 470 ـــ 472.
«سر بریده میرزا کوچک‎خان را برای تماشا مدتها به نمایش گذاشتند»، مجله هفتگی گزارش روز شماره هجدهم، 20/3/1358، ص 18 ـــ 19.
سفری، محمدعلی؛ میرزایی، محسن، «جنبش گیلان» ضمیمه بیست وهفت هزار روز تاریخ ایران و جهان تهران، روزنامه اطلاعات، 1355، صص 389 ـــ 396.
«شوروی و نهضت جنگل» آینده، س 12، ش 1 ـــ 2، صص 132 ـــ 143.
«شهید کوچک جنگلی در آئینه ملک‌الشعرای بهار» کیهان هوایی، ش 1309، 23/9/1377، ص 10 ـــ 11.
شیخ‌الاسلامی، جواد، «میرزا کوچک‎خان رهبر نهضت جنگل»، تحقیقات اسلامی، ج 1، ش 2 و ش 1، 1365 ـــ1366، صص 115 ـــ 150.
طباطبایی، میراحمد، «ایرنشناسان شوروی و نهضت جنگل»، یادنامه ابراهیم فخرایی، تهران، 1368، صص 86 ـــ 95.
فخرایی، ابراهیم، «در آسمان جنگل ...» به مناسبت شهادت میرزا کوچک‌خان جنگلی روزنامه همشهری، 11/9/1377 و 12/9/1377، ص 6.
فروحی، علی، «نکته‌هایی درباره مقاله میرزا کوچک‌خان جنگلی» تحقیقات اسلامی، ج 2، ش 2، 1366، صص 142 ـــ 148.
«کارهای ایران» ترجمه مقاله روزنامه ینی اقبال باکو درباره اوضاع جنگل گیلان، هفته‎نامه جنگل، س 1، ش 5، ص 3 ـــ 4.
کسمایی، جهانگیر، «شرح حال میرزا حسین خان کسمایی»، یادگار، ج 4، س 4، صص 71 ـــ 75.
کی آرش، ساسان، «میرزا کوچک‎خان جنگلی، تقاضا از جوانان و آزادیخواهان گیلان»، ایرانشهر، س 3، 1304، 507 ـــ 510.
گرانمایه، علی، «جمهوری گیلان یا جمهوری ایران» گیله‌وا، س 2، ش 9، 1373، ص 6 ـــ7.
گلشنی، عبدالکریم، «نهضت میرزا کوچک‌خان جنگلی» کیهان هوایی، س 3، ش 9، 1365، صص 23 ـــ 25.
«مکتوب از لاهیجان درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‌نامه جنگل س 1، ش 14، صص 4 ـــ 6.
«میرزا و مدرس» امید انقلاب، س 3، ش 69، صص 20 ـــ 23 و ش 70، صص 20 ـــ 23.
نجمی، ناصر، «نهضت جنگل نبرد در سه جبهه» روزنامه ایران، 26/7/1377، ص 7.
نوایی، عبدالحسین، «انقلاب گیلان چگونه آغاز شد» یادگار، س 4، ش 3، صص 41 ـــ 55.
«همراهی خالو قربان با عوامل دولتی و دستگیری غلام‌حسین‌خان در طارم» روزنامه اطلاعات، 23/3/1364، ص 6.
«همکاری مردم با جنگلیها و اسنتطاق آنان توسط نظمیه» روزنامه اطلاعات، 26/3/1364. ص 6.
4 ـــ اسناد
1/4ـــ مجموعه‌های سندی چاپ‌شده:
ـــ برگهای جنگل (نامه‌های رشت و اسناد نهضت جنگل) به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر و پژوهش فرزان، 1380.
ـــ بیات، کاوه، ایران و جنگ جهانی اول، (اسناد وزارت خارجه) تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1370.
ـــ شیخ‎الاسلامی، محمدجواد، اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد 1919 ایران و انگلیس، تهران، کیهان، 1365.
ـــ عظیمی، رقیه‌السادات، نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امور خارجه،‌ تهران، وزارت امور خارجه، 1377.
ـــ قطبی، بهروز، اسناد جنگ جهانی اول در ایران، (همراه با خبرهای تلگرافی جنگ پروس فرانسه به خط ناصرالدین شاه قاجار) تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشر قرن، 1370، صص 56، 242، 271، 323 ـــ 334.
ـــ کشاورز، فتح‌الله، نهضت جنگل، اسناد محرمانه و گزارشها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1371.
ـــ میرزا صالح، غلامحسین، جنبش میرزا کوچک‎خان بنا بر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، تهران، نشر تاریخ ایران، 1369.
ـــ نصیری مقدم، محمدنادر، گزیده اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران درجنگ جهانی اول، تهران دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه، واحد نشر اسناد، 1374.
ـــ وکیل‌الدوله، حسینعلی مقصودلو، مخابرات استرآباد، 2 ج، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، نشر تاریخ ایران، 1363.
2/4ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‌شده
«اسناد تاریخی» سایبان، س 13، ش 325، صص 1 ـــ 3.
اسناد روحانیت و مجلس، ج 2، به کوشش منصوره تدین‌پور، زیر نظر غلامرضا خدایی عراقی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1375، صص 95 ـــ 98.
«اسناد و نوشتجات تاریخی درباره جنگل» فروغ، س 1، ش 3، صص 89 ـــ 91؛ و ش 4، صص 122 ـــ 124 و ش 5، ص 148 و ش 6، صص 171 ـــ 172.
افشار، ایرج، «اسناد ناصر دفتر خلخالی برای تاریخ خلخال و نهضت جنگل»، آینده س 9، ش 8 ـــ 9، صص 633 ـــ 643.
ـــ «اسناد گرفتاری محسن‌خان امین‎الدوله در جنگل» یادگارنامه فخرایی، صص 361، 378.
ـــ «سندی درباره جنگل» آینده، س 8، ش 8، ص 429.
ـــ «سندی درباره جنگل به خط مستشارالدوله» آینده، س 9، ش 2، صص 158 ـــ 164.
ـــ «عکسی دیگر از میرزا کوچک‎خان» س 12، ش 2، ص 276.
ـــ قباله تاریخ، تهران، انتشارات طلایه، 1368.
«برگهایی از تاریخ»، تاریخ معاصر ایران، کتاب پنجم، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی 1372، صص 277 ـــ 351.
دوستدار، احسان‎الله، «جنبش انقلابی شرق، جنبش ملی و انقلابی در ایران 1919 ـــ 1920» خسرو  شاکری، اسناد جنبش کارگری و سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، ج 3، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، ص 28.
سلطان‌زاده، آواتیس، «ایران معاصر» خسرو شاکری اسناد جنبش کارگری ...، ج 4، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1359، ص 63.
ـــ «درباره نهضت جنگل» خسرو شاکری، اسناد جنبش کارگری ... ج 1، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، صص 82 ـــ 84.
گلشنی، عبدالکریم، «سندی درباره جنبش جنگل» مطالعات تاریخی، ش 2، 1369، صص 335 ـــ 339.
3/4ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها
ـــ مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ـــ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو اسناد.
ـــ سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو اسناد ( اسنادی که اخیرا از جمهوری آذربایجان مربوط به نهضت میرزا کوچک‌خان به این آرشیو منتقل شده است.)
ـــ آرشیو مرکز اسناد در تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه.
ب ـــ منابع لاتین
Abrahamian, E, and f. kazemi “ The Non ___ revolutionary peassntry of Modern Iran” Iranian Studies 11 (1978).
Agaev, s.I. “ Revolutionary Movements and Reformsin Iran “ The Revolutionary process in th East: past and present, ed.R.vlyanovsky. Moscow, 1982.
Amoghli. Haidarkhan “ The social Base of the persian Revolution,,. Zhizn Natsional, nostei 18 (Jun 15, 1920).
Avery, p. Modern Iran, Iondon, 1965.
Barmine, A. Memoirs of a soveiet Diplomat.,, wesport, conn, 1938.Rpt. 1973.
Blank,s. “ soviet politics and the Iranian Revolution of 1919 ___ 1921”. Chahiers du Monde Russeiet sovetique 21 (1980).
Chaqueri, c. (Khosrow shakeri) “ The Jangali Movemen and soviet Historiography” central Asian survey 5 (1985).
______ , ed, ََ le Mouvement communiste en Iran,,. Florence 1979.
______ ََ The soviet socialist Republic Of Iran, 1920 ___ 1921 ,, Brith of trauma, University of pittsburg press pittsburghand London , 1995.
Dailami, p. “ the Bolsheviks and the Jangali Movement, 1915 ___ 1920” Cahiers du monde Russe et sovietique 31 (1990).
Degras, J ََ . soviet Documents on foreign policy,, Vol, 1. London, 1951.
Ehsan ___ ollahkhanc (Doustar) “ Appeal to president Narimanov”. Izvestia, July 13, 1921. Translated into frech in Bulletin periodique de la presse Russe, no. 95 (1921).
______ ََ  Revolutionary and National Movement in persia, 1914 ___ 1917, Memoirs of a contemporary withess “Novyivosok, pt. 1 , nos.23 ___ 24 (1928) , pt. 2, nos.26 ___ 27 (1929)؛ pt. 3, no. 29 (1929). In russian.
Elwell ___ sutton,I.p. “Reza shah the Great: founder of the pahlavi dynasty. “In Iran under the pahiavis, ed.G. Ienczowski. Stanford 1978.
Foroughian, H. ََ The Impact of the Great october sociapist Revolution on the liberation Movement in Gilan ََ In the october Revolu Iion and Iran, Leipzig, 1967.
“For The Fifrst Congress of the Adalat party” Kommunist, no.49 June 23, 1920.
ََ Iran Political Diaries 1881 ___ 1965 ,, Volume 5, 6, General Editor DrR.M.Burrell Research Editor Robertl. Jarman, Archire Editions. 1997.
Iranian communist party. ََ programma persidskoi Kommunistichekoi Partii(B)Resht,, [?] 1920.
Ketabi, M. ََ KuCekHan and die Gangali ___ Bewegug,, Darstellung and Analyse der persischen Bewegug Gangal, 1915 ___ 1921. Ph.D.diss., Heidlberg, 1972.
Marchenko (Martchenko),M. “Mirzakutchuk,dit Kut chuk Khan, savie et sonoeuvre”. Revue du MondeMusul man 40 ___ 41 (1920).
Tchilinkirian, A. “The persian Revolution”. Mshak (Tiflis), no. 200(1909).
T.G[Gaidar Tariverdiev, َ Amoghli]. ََ The social Base of the persian Revolution”. In Russian. Zhizn Nasional, nostei, June 15, 1920. Translated in la social ___ Democratie en Iran,ed.c.chaqueri Infrench.
Ybert ___ chabrier,E. ََ Gilan, 1917 ___ 1920: The Jangalist Movement According to the Memoirs of Ihsan Allah Khan” central Asian siansurrey 2, no.3(1983).
Zabih, s,,. The communist Movement in Iran. ََ stanford, 1966.