محمد صادق اسلامی

 محمدصادق اسلامی در بهار 1311 در یکی از محلات جنوب تهران به دنیا آمد. دوره تحصیلات ابتدایی را در تهران و لنگرود گیلان سپری نمود. سپس به تهران بازگشت و دوره متوسطه را به صورت شبانه و متفرقه در یکی از مدارس بازار تهران ادامه داد. بعد از آن وارد بازار کار گردید و از اواسط سال 1329 تا سال 1340 در مؤسسات دولتی مشغول بکار بود، تا آن که در این زمان وارد بازار تهران شد و فعالیت معیشتی خود را در این زمینه پی گرفت.
در همین زمان بود که ابتدا به شاخه بازار نهضت آزادی ایران و سپس به جمعیت مؤتلفه اسلامی پیوست و فعالیت مبارزاتی خود را علیه حکومت پهلوی آغاز نمود و تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد. او بعد از وقوع انقلاب، به حزب جمهوری اسلامی ملحق گردید تا آنکه در واقعه بمب‌گذاری دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی در هفتم تیرماه 1360ش، همراه با بسیاری از اعضای آن حزب شهید شد. (منبع: نک شهید صادق، مقدمه، صص هفت ـ سه و سه)
یکی از زمینه¬های مهم وقوعِ انقلاب اسلامی ایران را باید در عرصه فرهنگی و مذهبی جستجو نمود. جایی که حکومت پهلوی، با اقدامات فرهنگی ناهمسو با فرهنگ دینی و سنتی مردم ایران، سبب تحریکِ آنان بر ضد خود گردید. اسلامگرایان، تاکید شدیدی بر مبارزه با سیاست فرهنگی غربگرایانه و غیردینی رژیم پهلوی داشته و جدای از مبارزه سیاسی، به شدت در راستای افکار و اعتقادات دینی و سنتی خود فعالیت می¬کردند. یکی از این انقلابیونِ مسلمان، محمدصادق اسلامی بود که تلاش بی¬وقفه¬ای را در این زمینه انجام داد. در این مقاله، سعی بر آن است تا به اقدامات این شهید راه انقلاب، در عرصه مورد نظر پرداخته شود.
هیئت های موتلفه اسلامی که صادق اسلامی، یکی از اعضای برجسته آن به‌ شمار می¬رفت، اگرچه عمدتاً به سبب جنبه سیاسی¬اش بر سر زبانها افتاد، اما در واقع یک گروه سیاسی ـ مذهبی بود،[۱] چنانکه یکی از زمینه¬های شکل¬گیری آن، بدین ترتیب بوده است که: « جهت تبلیغ دین اسلام چند نفر از مسلمان¬ها تصمیم گرفتند در تحقیق و تبلیغ دین به طرز صحیح با یکدیگر تشریک مساعی کنند و برای آن منظور اساسنامه و مرامنامه¬ای که شامل یک مقدمه و سه ماده مرامنامه بود تهیه کردند که تقریباً قریب به این مضامین بود.
1. بهتر شناختن قوانین مقدس اسلام
2. بهتر شناساندن قوانین اسلام به جهانیان
3. بهتر عمل کردن به دستورات دین مبین اسلام.[۲]
موتلفه اسلامی، کانونهایی داشتند و در آن از روحانیونی گرانسنگ همچون مطهری، بهشتی، باهنر و مصباح یزدی به‌ منظور آموزش فکری - دینی اعضا استفاده می¬نمودند.[۳] همچنین در میان خودِ اعضای موتلفه نیز جلسات ده نفری برقرار می-گردید و این جلسات به‌ صورت هفتگی و به ترتیب در منزل هر یک از اعضای گروه مذکور برپا می¬شد و در آن، در مورد مسائل اعتقادی صحبت می¬شد.[۴]
صادق اسلامی در طی دوره دو ساله زندان نیز در انجام فعالیت هایی همسو با اعتقادات مذهبی، راسخ بود. چنانکه بنابر اظهار یکی از همقطاران¬اش در موتلفه، هنگامی که در اواسط سال 44ش همراه با صادق اسلامی و تعدادی دیگر وارد زندان قصر شدند، فضای دینی بر آنجا حاکم نبود چرا که علی رغم حضور افراد مذهبی جمعی از زندانیان را کمونیست ها تشکیل می¬دادند. اما با فعالیت هایی که اسلامی و همفکران¬اش انجام دادند، سعی نمودند تا شرایط را تغییر دهند: «وقتی آقای اسلامی اذان گفت ما در وسط حیاط شماره 3، پتو پهن کردیم و عالی پیشنماز شد و نماز جماعت خواندیم چپی¬ها با تعجب ما را نگاه می¬کردند و مانده بودند که چطور ما 21 نفر توانستیم وضع کفرآلود زندان را به حال و هوای مذهبی تبدیل کنیم. از آن روز به بعد نماز جماعت بطور منظم اجرا می¬شد».[۵]
برجسته¬ترین فعالیت مذهبی صادق اسلامی بعد از آزادی¬اش از زندان و تا انقلاب اسلامی، حضورش در جلسات و سخنرانی های مذهبی بود که به صورت هفتگی برپا می¬شد. برخی از این جلسات به‌ طور دوره¬ای، در منزل هر یک از افرادِ حاضر در جلسه برگزار می‌گردید و روحانیونی همچون هاشمی رفسنجانی در آن به سخنرانی پرداخته و سعی در بالا بردن سطح آگاهی فکری حاضرین در ارتباط با مسائل دینی داشتند.
چنانکه در یکی از این جلسات، اواخر شهریور 46 در مورد این موضوع که «دست استعمارگران در ملت شیعه رسوخ پیدا کرده و آنها تصمیم دارند به هر نحو که شده اسلام را بکوبند».[۶] صحبت شده بود. جلساتی تحت عنوان هیئت «محبان الحسین» با سخنرانی گلزاده غفوری برگزار می¬گردید که محور اصلی آن نیز اسلام و قرآن بود. ترکیب سیاسی اعضای شرکت¬کننده در این هیئت، از افراد موتلفه و حزب ملل اسلامی بود و صادق اسلامی نیز در این هیئت مشارکتی فعال داشت.[۷] هیئت مذکور، سعی می¬کرد تا برای آشنایی بیش از پیش اعضایش نسبت به مسائل دینی، کلاس هایی را نیز برای آموزش افراد تدارک ببیند. یکی از این کلاسها زبان عربی بود که به صورت ادواری در منزل یکی از اعضا برگزار می-شد و البته در ترقی سطح فکری ـ دینی افراد تاثیرگذار بود.
چنانکه بنابر گزارش ساواک (دی 1346) درباره یکی از همین کلاسها، مطالب زیر در میان اعضا رد و بدل گردیده است: «ما باید سعی کنیم زبان قرآن را فراگیریم چون بزرگترین لطمه¬ای که از طرف استعمارگران به ما وارد آمده این بود که ما را از زبان عربی به دور دارند تا اصولاً به مفهوم قرآن پی نبریم. شخصی دیگر گفت که اسلامی که امروز در بین ما هست جز عقب افتادگی و درجا زدن چیز دیگری برای ما به ارمغان نیاورد. این اسلام حقیقی که پیغمبر در آن زمان رهبری می¬کرد نیست».[۸]
محمدصادق اسلامی در جلسات سخنرانی آیت¬الله هاشمی رفسنجانی نیز حضور داشت. این جلسات با عنوان هیئت «انصارالحسین» انجام می¬گردید و عمدتاً اعضای موتلفه در آن حضور داشتند. در یکی از این جلسات که در شهریور 47 در منزل یکی از اعضا برگزار گردید، هاشمی رفسنجانی به زلزله وحشتناک همان برهه زمانی در خراسان اشاره نموده و گفت: «ما باید حامی دین باشیم چطور زلزله هزاران نفر را از بین بُرد بگذارید عده¬ای هم در زنجیر برای اسلام از بین بروند».[۹]
علاوه بر سخنرانی، خواندن دعا و قرآن نیز از جمله برنامه¬های هیئت انصارالحسین بود.[۱۰] جلسات مذهبی دیگر در مقطع زمانیِ دهه منتهی به انقلاب، هیئت «مکتب قرآن» نام داشت که مدیریت آن با شهید بهشتی بود و صادق اسلامی همراه با برخی یارانش در موتلفه همچون شفیق، میرفندرسکی، توکلی بینا در آن جلسات شرکت می¬کرد.[۱۱]
علاوه بر اعضای موتلفه، افرادی از حزب ملل و نهضت آزادی ایران نیز در آن شرکت داشتند.[۱۲] در این جلسات، دکتر بهشتی سلسله سخنرانی هایی در مورد توحید، معاد، نبوت و اصول دین تدارک دیده بودند تا ازین طریق، بینشِ انقلابیون اسلامگرا نسبت به این موضوعات، عمق بیشتری پیدا کند.[۱۳] حضور در جلسات مذهبی مسجد هدایت که به رهبری آیت‌الله طالقانی برگزار می¬گردید، از دیگر فعالیت های صادق اسلامی در زمینه فرهنگی - مذهبی بود[۱۴] به طوری که گاهی در تفسیر قرائت قرآن نیز شرکت می¬کرد[۱۵] البته روحانیونی همچون دکتر باهنر و استاد مطهری نیز در آنجا سخنرانی می¬کردند و بجز برخی اعضای موتلفه مانند صادق اسلامی، اکثریت حاضرین در آن جلسات از اعضای نهضت آزادی ایران و انجمن اسلامی مهندسین بودند.[۱۶]
غیر از این جلسات دینی که به صورت مداوم و برنامه¬ریزی شده برگزار می¬گردید، نشست های مذهبی دیگری هم وجود داشت که صادق اسلامی در آن شرکت می¬کرد، برای نمونه جلسات تفسیر آقای لواسانی که در سال 1356 در جریان بوده و افرادی مانند عسگراولادی، مرتضی نبوی، پوراستاد نیز همراه با صادق اسلامی در آن حاضر بودند[۱۷] و یا مراسمی که به مناسبت اعیاد و یا سوگواری های مذهبی، انقلابیون اسلامگرا آن را تدارک می¬دیدند، چنانکه در اواخر بهمن51 یک مجلس عزاداری در مسجد جامع نارمک تشکیل شده بود و در آن مبارزانی همچون سران نهضت آزادی ایران، کاظم سامی (رهبر جنبش انقلابی مردم ایران، جاما)، شهید رجائی حضور داشته و یکی از سخنرانان مراسم مذکور نیز آیت‌الله خامنه‌ای بود.[۱۸]
از دیگر فعالیت های صادق اسلامی در دهه 1340 و 1350 نقش کلیدی و مهم¬اش در بنیاد رفاه بود. یکی از موارد مهم ذکر شده در اساسنامه این بنیاد که به وسیله برخی روحانیون انقلابی و همچنین مبارزان اسلامگرا تاسیس گردید؛ کمک به تامین و بهبود زندگی نیازمندان، تاسیس آموزشگاهها همچنین نشر معارف اسلامی و انتشار نشریات و کتب در چهارچوب ارزشهای مذهبی بود.[۱۹]
این بنیاد که در آغاز فعالیت¬اش به «گروه فرهنگی بنیاد» نیز معروف بوده، در پاییز 1348 تشکیل گردید. در ابتدای فعالیت فقط 20 عضو داشته (منجمله صادق اسلامی) و با گروه فرهنگی رفاه، دبیرستان علوی، شرکت تعاونی سودبخش ارتباط مخفی داشت.[۲۰] مدتی بعد از شروع کار بود که بنیاد، مدرسه رفاه را بوجود آورد: «بنده و دوستانم یعنی شفیق، لاجوردی و اسلامی در بررسی های خود به این نتیجه رسیدیم که یکی از کمبودهای بارز جامعه مذهبی ما، نبودن مدارس دخترانه اسلامی است. ازین رو مصمم شدیم که مدرسه دخترانه رفاه را تاسیس کنیم برای ایجاد این مدرسه که بعدها به صورت یک مجتمع آموزشی درآمد و از دبستان تا دبیرستان را دربر گرفت».[۲۱]
مسئولین بنیاد رفاه در تدارک برگزاری کلاس عربی در سطح دبیرستان و حتی بالاتر برای افراد مذهبی نیز بودند و حتی برخی اعضای برجسته بنیاد همچون صادق اسلامی به آموختن عربی در سطح عالی مشغول بودند.[۲۲]
از دیگر اقدامات فرهنگی ـ مذهبی صادق اسلامی، نقش او در شرکت «سهامی فیلم در خدمت دین» بود که در شهریور 52 تشکیل گردید. گفته شده که این شرکت به منظور «رفع نیاز مسلمین و جلوگیری از انحراف اخلاقی آنان» به وجود آمد و مسئولین آن، انتظار سود مادی نداشته بلکه بنابر اظهار یکی از سهامداران آن «سهامی که خریداری شده جزء خیرات محسوب می¬کنیم».[۲۳]
پانویس
1. شهید صادق (یاران امام به روایت اسناد ساواک شهید محمدصادق اسلامی)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1382ش، ص42.
2. همان، ص3.
3. نشریه ذکر به نقل از توکلی بینا، شماره 27، شهریور 1387، ص19.
4. علی باقری، خاطرات 15 خرداد، دفتر چهارم،‌ تهران: انتشارات حوزه هنری، 1375، ص110.
5. علی باقری، خاطرات 15 خرداد، تهران: انتشارات سوره مهر، 1381، ص148.
6. شهید صادق، ص120.
7. همان، صص 125-140.
8. همان، صص128-129.
9. همان، ص145.
10. همان، صص150-155.
11. شهید دکتر محمدحسین بهشتی (یاران امام به روایت اسناد ساواک)، جلد3، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1377ش، ص205.
12. شهید صادق، صص247-249؛ همچنین نک: شهید دکتر محمدحسین بهشتی، صص244، 259 و 270.
13. داود قاسم‌پور، خاطرات محسن رفیق‌دوست، تهران: مرکز اسناد انقلاب، 1386ش، صص82-83.
14. شهید صادق، صص209-217؛ دکتر محمدجواد باهنر (یاران امام به روایت اسناد ساواک)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1379، صص 515-538.
15. شهید صادق، ص189.
16. شهید صادق، صص201-202؛ استاد شهید مرتضی مطهری (یاران امام به روایت اسناد ساواک)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1382ش، صص355، 364-365، 406-407.
17. جواد کامور، خاطرات سید مرتضی نبوی، تهران: انتشارات سوره مهر، 1387ش، ص109.
18. شهید صادق، صص226-227.
19. همان، ص179.
20. همان، صص170-172.
21. محمود طاهراحمدی، خاطرات ابوالفضل توکلی بینا، تهران: مرکز اسناد انقلاب، 1384ش، ص138.
22. شهید صادق، ص173 و صص370-371.
23. همان، ص239.
منابع
• محمدحسن پورقنبر، محمدصادق اسلامی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تاریخ بازیابی: 10 آذرماه 1392.