استفاده 175 هزار عضو ثابت از 3 میلیون کتاب

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در «بست» شیخ طـوسـی حرم مطهر امام رضا(ع) قرار دارد. 

در دیـواره‌های شمالی ایوان ورودی دو کتیبه سنگی حجاری و مطلا قرار دارد که مبین سابقه تاریخی کتابخانه مرکزی آستان قدس، مناسبت ساختمان جدید و تاریخ افتتاح و بهره‌برداری آن است. یکی از این کتیبه‌ها به زبان فارسی و با خط جلی نستعلیق و دیگری به زبان عربی و با خط جلی رقاع قرار دارد.
 
در کنار پله‌ها چهار عدد کتیبه معرق سنگی به صورت یک کار ابتکاری و بدیع حجاری شده‌اند و شامل چهار متن از بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و رهبر معظم انقلاب به زبان فارسی و خط نستعلیق شکسته مطلا هستند. 

در مقابل پله‌ها، اتاق‌های امانات مراجعان واقع شده است. سقف این اتاق‌ها با گچبری‌های مقرنس رنگ‌آمیزی شده و با نوار طلایی در نبش‌ها تزیین شده است. دیوارهای این قسمت به صورت گره سنگی با ترکیبی از سنگ سفید و درزهای کاشی لاجورد و طغاری پوشش شده که از ترکیب درزهای لاجورد جمله «لااله الا الله» متجلی است.

در سالن ورودی جنب این فضا و در یک قسمت پله‌های اصلی عمومی طبقات واقع شده که در سقف انتهایی گچبری‌های بسیار متنوع اعم از قطار مقرنس در اطراف، چهار عدد لوستر گچی مقرنس به صورت آویز و شبکه گچبری بسیار زیبا و هنرمندانه در اطراف آن به منظور تأمین نور طبیعی فضا اجرا شده‌اند. 

در قسمت راست این ورودی بخش گردش و امانت کتاب واقع شده است. دیوار سمت چپ همین قسمت در سه بخش، قاب‌سازی گچی شده و در هر بخش، تابلوهایی به ابعاد 5×2 متر با استفاده از آیاتی از قرآن کریم متناسب با موضوع علم و دانش، گچبری جالب توجهی شده است.

در میانه ساختمان در طبقه همکف دو حیاط به ابعاد 20×33 متر منظور شده است. معماری این حیاط‌ها به سبک سنتی با ایوان‌هایی در اطراف است که در طبقات از طریق سالن‌ها قابل استفاده و در عین حال، نور طبیعی کافی برای سالن‌ها را تأمین می‌کند. نماسازی این حیاط‌ها تلفیقی از آجر و کاشی به صورت کارهای بازوبندی شده و رگ‌چینی آجری و در سقف‌ها از رسمی‌بندی گچی استفاده شده است. کنج‌ها هشت ایوان در اضلاع کناری دو به دو مرتبط شده است. بر درهای چوبی این حیاط‌ها گره حاوی 50 بیت مدیحه مربوط به خراسان، خطاطی و به صورت معرق اجرا شده است.

در طبقه زیرزمین و در قسمت تحتانی آمفی تئاتر سالن نسبتاً بـزرگی با تجـهیزات کـافی به صورت سلـف سـرویس برای پذیرایی قرار گرفته و در سایر قسمت‌های زیرزمین تالارهای قفسه باز آقایان، بانوان و کودکان و نیز تالارهای سمعی و بصری، آرشیو خراسان و طوس، آرشیو مطبوعات و آرشیو اسناد، مرکز کامپیوتر و بایگانی و نیز قلعه کتاب به حجم 120 متر مکعب با ملزومات کافی فنی و اجرایی و موتورخانه واقع شده است.

تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی
تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی با فراز و فرودهای گوناگون تاریخی در خراسان و مشهد مقدس پیوند خورده است. نخستین بارقه پیدایش این جلوه قدسی، شش قرن پیش از این در اثر خیرخواهی و ایمان راستین واقفان و اهداکنندگان با اخلاص و بی‌نام و نشان بوده و سپس عواملی نظیر روی آوردن طلاب علوم دینی مقیم شهر مشهد مقدس، زائران فاضل و دور اندیش و بذل عنایت خادمان و شیفتگان بارگاه امام رضا(ع) زمینه رونق آن را فراهم آورده است.

از حدود سال 1150 هجری قمری،‌ مکان ویژه‌ای برای کتابخانه در نظر گرفته شد ‌اما توجه جدی به جایگاه این کتابخانه به اوایل قرن 14 شمسی برمی‌گردد. همین امر مهم‌ترین سبب شتاب در روند توسعه کتابخانه و اقبال روزافزون محققان و کتابخوانان به این مکان به شمار می‌رود. اگرچه در طول سالیان بارها محل کتابخانه تغییر یافته اما همواره در جوار مرقد مطهر و داخل حوزه اماکن متبرکه قرار داشته است.

محمد مشایخی، رییس اداره کتابخانه عمومی آستان قدس رضوی درباره تاریخچه تاسیس این کتابخانه به خبرنگار ایبنا می‌گوید: «نخستین بنای جامع و مستقل کتابخانه در سال 1330 در ضلع شمال غربی رواق امام خمینی(ره) ساخته شد و سپس در سال 1356 به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان قدس رضوی واقع در ضلع شرقی همان رواق انتقال یافت. ساخت بنای با شکوه ساختمان کنونی نیز که از سال 1360 آغاز شده بود در سال 1372 با مساحت 28 هزار و 800 متر مربع زیربنا به پایان رسید و از نیمه دوم سال 1373 مورد بهره برداری قرار گرفت.»

وی ادامه می‌دهد: «این ساختمان عظیم در سالروز میلاد فرخنده حضرت ثامن الجج(ع) مطابق با 22 فروردین سال 1374 شمسی طی مراسم با شکوهی با حضور رییس جمهوری وقت، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تولیت آستان قدس رضوی و جمع کثیری از شخصیت‌های فرهنگی، پژوهشگران و شماری از کتابداران به طور رسمی گشایش یافت.»

وی با اشاره به بخش‌های مختلف کتابخانه، این گونه توضیحات خود را ادامه می‌دهد: «کتابخانه از بخش‌های مختلفی مانند تالار نوجوانان پسر، تالار نوجوانان دختر، تالار قفس باز آقایان، تالار قفسه باز بانوان، بخش امانت آقایان، بخش امانت بانوان، تالار محققان، تالار کتابخانه تخصصی جغرافیا، تالار کتاب‌های خارجی، مخزن چاپی، تالار کتابخانه تخصصی علوم قرآن و حدیث، تالار کتابخانه تخصصی ادبیات، تالار تخصصی کتابخانه اقتصاد اسلامی، بخش سمعی و بصری، کتابخانه جامع الکترونیک، تالار اینترنت و واحد عضویت تشکیل شده است.» 

عضویت 175 هزار و 282 نفر عضو کتابخانه آستان قدس 
مشایخی درباره تعداد اعضای کتابخانه و نحوه عضویت اظهار می‌کند: «اعضای کتابخانه از رده تحصیلی راهنمایی تا دکترا پذیرفته می‌شود و دو تالار مجزا برای اعضا نوجوانان و جوان و تالار دیگر برای دوره کاردانی و کارشناسی ارشد ایجاد شده است.»

وی می‌افزاید: «تعداد اعضای ما در کتابخانه افزون بر 175 هزار و 282 نفر است و در زمینه شاخص عضویت رتبه نخست را در کشور دارا هستیم. علاوه بر این، روزانه بین سه هزار و 500 تا چهار هزار نفر به کتابخانه مراجعه می‌کنند. در این میان فرایندی نیز در نظر گرفته شده است تا در صورت ورود میهمانان و محققان از سراسر کشور به کتابخانه بتوانند از خدمات استفاده کنند. در سال گذشته حدود یک میلیون و 300 هزار نفر به این کتابخانه مراجعه کردند. در ماه‌هایی مانند ماه رمضان نیز در قالب اردوهای پژوهشی محققان از سایر نقاط کشور به این کتابخانه می‌آیند.»

وجود بیش از 3 میلیون اسناد، کتاب‌های خطی، چاپ سنگی و چاپ سربی
رییس اداره کتابخانه عمومی آستان قدس رضوی درباره ویژگی‌های ممتاز این کتابخانه می‌گوید: «آن چه این کتابخانه را برجسته کرده، این است که ما یک مرکز کتابخانه‌ای کامل هستیم، بدین معنی که اسم این مکان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. بسیاری از کتابخانه‌های کشور بخش موزه یا اسناد را در خود ندارند اما کتابخانه آستان قدس در هر سه بخش منابع بسیار غنی و قابل ملاحظه‌ای دارد.»
 
به گفته وی، اکنون بیش از سه میلیون اسناد، کتاب‌های خطی، چاپ سنگی، چاپ سربی، منابع الکترونیک و سمعی و بصری در این کتابخانه نگهداری می‌شوند.

همجوار بودن با بارگاه شریف امام رضا(ه) نیز ویژگی مهم دیگر این کتابخانه است که مشایخی به آن اشاره می‌کند و می‌افزاید: «بیش از 30 میلیون زائر به این بارگاه می‌آیند که بسیاری از آن‌ها نیازهای اطلاعاتی دارند یا به کتاب و کتابخوانی علاقه‌مندند.» 

این زائران علاوه بر استفاده از منابع کتابخانه، گاهی تالیفات خود را نیز به این کتابخانه اهدا می‌کنند و می‌توان گفت که کتابخانه آستان قدس رضوی با توجه به موقوفه بودن آن از این نظر نیز کتابخانه برجسته‌ای است.

قدیمی‌ترین کتاب وقفی کتابخانه

وی تاکید می‌کند: «منابع سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد از راه‌های مختلف تامین می‌شوند. هدایای مردمی و همچنین واگذار‌ی‌هایی که به صورت وقف اتفاق می‌افتد از مهم‌ترین آن‌ها است. قدیمی‌ترین کتابی که در اختیار داریم، جزوه قرآنی است که در سال 327 هجری قمری به وسیله «کشواد بن املاس» تقدیم بارگاه ملکوتی رضوی(ع) شده است.»

در سال‌های اخیر شمار کتاب‌های اهدایی و وقفی از مرز 40 هزار نسخه در سال گذشته است. همچنین از نفایس گرانبهای خطی این کتابخانه، مصاحف شریفه اهل بیت(ع) است که در سال 1008 هجری قمری با یادداشت وقف به خط شیخ بهایی، به بارگاه ملائک پاسبان رضوی اهدا شده‌اند.

وی درباره واقفان عمده کتاب‌های خطی می‌گوید: «از این جمله می‌توان از واقفان و اهداکنندگانی مانند امیر جبرئیل، ابن خاتون، نادر شاه افشار و شیخ بهایی نام برد. بزرگ‌رین واقف کتاب‌های خطی در طول تاریخ هزار ساله کتابخانه آستان قدس رضوی، مقام معظم رهبری با اهدای بیش از 10 هزار نسخه خطی هستند.»

به گفته مشایخی، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در راستای صیانت از آثار اهدایی معظم‌له، علاوه بر ایجاد پایگاه آسیب‌شناسی و اطلاعات شناختی مرمتی و حفاظت و نگهداری دقیق علمی، برخی از این آثار را به وسیله مرمت‌کاران کتاب‌های خطی مرمت کرده و در راستای بهینه‌سازی و دسترسی کاربردی و آسان نسخه‌شناسان و پژوهشگران از تمامی آثار اهدایی رهبر فرزانه انقلاب، میکروفیلم تهیه کرده و به صورت لوح فشرده در اختیارعلاقه‌مندان قرار داده است.

سابقه طولانی در دیجیتال سازی منابع
وی با بیان این‌که کتابخانه آستان قدس در زمینه دیجیتال‌سازی منابع با اطمینان رتبه نخست را دارد، ادامه می‌دهد: از سال‌های گذشته این کار در کتابخانه صورت می‌گرفته است و امروزه با پیشرفت بیشترتکنولوژی فرایند دیجیتال‌سازی منابع با سرعت بیشتری صورت می‌گیرد. در گذشته در بخشی با نام «فیلم تک» از منابع خطی میکرو فیلم‌هایی تهیه می‌شد تا از این منابع در برابر آسیب‌ها صیانت شود. بنابراین سابقه دیجیتال سازی در کتابخانه آستان قدس نزدیک به 40 سال است.»

وی یادآور می‌شود: کتابخانه دیجیتالی آستان قدس روی «وب» قرار دارد و علاقه‌مندان می‌توانند به منابع آن دسترسی داشته باشند.

وی در بخش پایانی سخنانش با تاکید بر تنوع خدمات و منابع کتابخانه آستان قدس رضوی می‌گوید: «تعداد منابع کمی کتابخانه بسیار بالا است و منابعی مانند پایان‌نامه‌ها، نشریات، منابع سمعی و بصری و اشیای موزه‌ای در این کتابخانه قابل مشاهده است.»

به گفته مشایخی، کتابخانه آستان قدس رضوی از ساعت 7 تا 19 به مراجعه‌کنندگان خدمات می‌دهد و البته تالار محققان و قفسه باز آقایان تا ساعت 10 شب به کار خود ادامه می‌دهد. این کتابخانه تنها 10 روز در سال تعطیل است و در سایر روزهای تعطیل و حتی روزهای جمعه در‌هایش به‌روی مراجعه‌کنندگان باز است.