تاریخ ایران در اسناد آرشیوی گرجستان

در آرشیو دولتی تاریخ گرجستان و انستیتوی نسخ خطی آکادمی علوم گرجستان (که که لیدزه Kekelidze) هزاران سند تاریخی پیرامون تاریخ ایران به زبان‌های گرجی، فارسی، روسی، فرانسوی و غیره به صورت اصل یا سواد موجود است. این اسناد که متعلق به قرون 16 تا اوایل 20 میلادی می‌باشد دربرگیرنده آگاهی‌ها در زمینه‌های گوناگون زندگی اجتماعی بوده و از لحاظ تنوع شامل: فرامین و احکام شاهان ایران، احکام عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه قاجار، احکام خوانین ماورای قفقاز، احکام شاهان کارتلی و کاختی – دو استان تاریخی شرق گرجستان، اسناد مربوط به نایب‌السلطنه و ستاد ارتش روسیه در قفقاز، اسناد تملک و تملیک، عریضه‌ها با تصمیمات مربوطه، مکاتبات، قراردادهای تجاری، تعهدنامه‌ها، گزارش‌ها و تحقیقات مختلف و غیره می‌باشد.

در این مجموعه در میان اسناد صادره از جانب شاهان ایران قدیمی‌ترین سندی که موجود است فرمان شاه تهماسب اول صفوی به تاریخ 25 جمای‌الثانی سال 948ه‍ ق می‌باشد و جدیدترین آنها فرمانی است از محمدعلی شاه قاجار به تاریخ رمضان سال 1325 ه‍ ق که در واقع آخرین سند از مجموعه فوق‌الذکر می‌باشد. بر پژوهشگران پوشیده نیست که فرامین و احکام شاهان ایران به عنوان یکی از اصیل‌ترین منابع تاریخی نه فقط برای گرجستان، بلکه برای تمام قفقاز، خاورمیانه و نیز خود ایران حائز اهمیت می‌باشد.

صدور فرامین و احکام مذکور به آغاز نفوذ سیاسی – نظامی حکومت صفوی در مناطق قفقاز از جمله گرجستان بازمی‌گردد که به جمع ولایات تابع ایران درآمدند. در آن زمان فرمانروایان دولت مرکزی ایران تمشیت امور داخلی گرجستان و نیز اجرای فرامین و احکام خود را به والیان گرجی محول می‌کردند.

اسناد رسمی دوره مذکور بر اساس قواعد خاصی تنظیم می‌شد: فرامین و احکام شاهان با عبارت «فرمان همایون شد» یا «حکم جهان مطاع شد» آغاز می‌گشتند. سمت چپ قسمت بالا یا پایین متن فارسی سند با مهر شاه ممهور گردیده و سپس دوایر دیوانی حکومت صفوی آن را به شکلی منظم ثبت می‌کردند که، یادداشت‌های مربوطه و مهرهای افراد ثبت کننده در پشت هر سند می‌آمد.

برخی از فرامین و احکام فارسی موجود در گرجستان توسط هنرمندان ایرانی با تذهیب‌های بسیار زیبا تزئین شده است. کار تزئین سند میان خطاط و تذهیب‌کار تقسیم می‌شد. بعد از نوشتن متن فارسی، تزئینات روی آن صورت می‌گرفت. گرچه تزئین فرامین و احکام فارسی، بیشتر به سبک رایج نسخ فارسی انجام می‌گرفت، اما هستند اسنادی که در آنها سبک هنری ویژه‌ای به چشم می‌خورد.

مضمون فرامین و احکام شاهان صفوی راجع به اعطای املاک، انتصاب افراد به رتبه‌ها و مقام‌های مختلف، دستورهای انجام عملیات جنگی و غیره می‌باشد.

در مورد فرامین و احکام موجود از دوره قاجار گفتنی است که جریان حوادث جنگ‌های ایران و روسیه، برقراری مناسبات جدید سیاسی – اقتصادی بین دو کشور و نیز بین ایران و قفقاز و بالاخره روند تحولات داخلی در ایران را به خوبی منعکس می‌سازد. به شهادت این مجموعه در نیمه اول قرن دوازدهم هجری/ نوزدهم میلادی فرامین و احکام شاهان قاجار به سبک و شیوه رایج عصر صفوی صادر می‌شد، اما در نیمه دوم همان قرن سبک و شیوه اسناد دستخوش تغییرات زیادی گردید و تحت نفوذ سبک و شیوه اسناد رسمی روسی قرار گرفت.

بررسی و مطالعه این اسناد بسیاری از مسائل و ناگفته‌های مناسبات تاریخی ایران و گرجستان، وظایف و انتظارات متقابل دولت مرکزی و والیان گرجی، روند تحولات منطقه‌ای تاریخ و زمینه‌های بروز جنگ‌های ایران و روسیه، شرایط سیاسی – نظامی و اجتماعی ایران را در عصر صفوی و قاجار روشن می‌سازد.

در میان دیگر انواع اسناد که در آرشیوهای گرجستان نگهداری می‌شود، اسناد دو زبانه گرجی – فارسی متعلق به قرن شانزدهم تا هجدهم میلادی دارای اهمیت ویژه‌ای است. اسناد مذکور برای مطالعات و ارزیابی جدیدی از برخی مسائل سیاسی ایران و گرجستان، ساختار، وظایف و ویژگی‌های فعالیت دستگاه نظارت ایرانی در گرجستان، حقوق و وظایف فئودال‌های گرجی و نقش بعضی از نهادهای دولتی می‌تواند کاربرد داشته باشد.

اسناد دوزبانه گرجی – فارسی از اواخر قرن شانزدهم تا اواسط قرن هجدهم میلادی صادر می‌شدند، اما در طی همین دوره آنها نیز دچار تغییراتی گشتند که از جمله می‌توان به تغییرات در شکل و مضمون آنها اشاره کرد. در آغاز متن فارسی سند پشت سند گرجی نوشته می‌شد و متن فارسی به عنوان سندی کاملاً مستقل به نظر می‌رسید شکل و متن آن کاملاً مطابق قالب‌های اداری ایران دوره صفوی بود. در فاصله میان اواخر قرون شانزدهم تا دو دهه آغازین قرن هفدهم میلادی صدور اسناد دو زبانه قطع می‌شود.

بعد از صدور مجوز اسناد دوزبانه آنچه در روند تحول این اسناد به چشم می‌خورد مربوط به متن بخش فارسی است که در آنها اصطلاحاتی به کار گرفته شده که با زبان دیوانی عصر صفوی تفاوت دارد. از دهه چهارم تا اواخر قرن هفدهم میلادی بخش فارسی اسناد دو زبانه از صفحه جداگانه به متن گرجی منتقل و در حاشیه بالای آن جای داده می‌شود. اما در موارد زیادی بخش‌های فارسی و گرجی آنها روی صفحات جداگانه نوشته می‌شد. در مجموع قواعد و تنظیم اسناد دوزبانه، قطع یا تجدید صدور آنها، تغییر شکل و مضمون و ویژگی‌های اصطلاحات را می‌توان نتیجه و انعکاس تغییر ماهیت و چگونگی مناسبات سیاسی میان ایران و گرجستان محسوب کرد.

شیوة تنظیم سند دوزبانه گرجی – فارسی بدین قرار بود: اول متن گرجی سند آماده می‌شد؛ سپس متن فارسی سند تنظیم و در دفتر مستوفی ثبت می‌‌گردید و در پایان متن گرجی و با همان ترتیب تمام سند شاه‌گرجی تصویب می‌شد.

اسناد دوزبانه گرجی – فارسی از لحاظ ارزش علمی خود یک پدیده جالب نظر به شمار می‌رود که مطالعه آنها می‌تواند بسیاری از مسائل قابل توجه را روشن سازد.

در انستیتوی نسخ خطی آکادمی علوم گرجستان (که که لیدزه) اسناد مجموعه خصوصی ک. ن. سمیرنوف بایگانی شده است که مورد توجه زیاد دانشمندان گرجی قرار گرفته است.

کنستانتین نیکولایویچ اسمیرنوف Konstantin Nikolaevich Smirnov در سال 1878 میلادی در شهر تامیر خانشورا Tamir-Khanshura (بویناکسک Buinaksk کنونی) به دنیا آمد. بعد از فارغ‌التحصیلی از مدرسه نظامی تفلیس در انستیتوی باستان‌شناسی سن‌پطرزبورگ به تحصیل پرداخت. در سال 1903 میلادی دوره آموزش زبان‌های شرقی برای افسران نظامی را گذراند و در سازمان اطلاعات ارتش روسیه در قفقاز شروع به کار کرد. در 1906 میلادی به مقام معاونت رئیس بخش اطلاعات عملیات سازمان مذکور منصوب گردید.

در طول سالهای 1914-1907 میلادی سمیرنوف مأمور به خدمت در ایران شد و در دربار قاجاریه به عنوان معلم ولیعهد به فعالیت پرداخت. از سال 1914 میلادی اسمیرنوف به ترکیه اعزام و در ستاد ارتش روسیه با سمت ریاست بخش اطلاعات نیروی زمینی و دریایی زیرنظر ژنرال شامشادیلوف Shamshadilov مشغول به کار گردید. در 1916 میلادی به درجه سرهنگی ارتقاء مقام یافت.

ک.ن. اسمیرنوف بعد از انقلاب روسیه ابتدا در آرشیو نظامی تفلیس و از سال 1921 تا 1923 میلادی در شهر باتومی به عنوان مترجم ستاد ارتش سرخ فعالیت می‌کرد. در 1924 میلادی به تفلیس برگشت و در ستاد ارتش سرخ به عنوان مترجم زبان‌های شرقی به کار گرفته شد.

از سال 1933 میلادی اسمیرنوف با انجمن خاورشناسان و نشریات علمی خاورشناسی همکاری و فعالیت داشت و سرانجام در 1938 میلادی به دستور دولت شوروی اعدام شد. ک.ن. اسمیرنوف به عنوان یک پژوهشگر برجسته اسناد تاریخی فارسی و مسائل تاریخ قفقاز به ویژه تاریخ منطقه نخجوان شناخته شده است. از پژوهش‌ها و گزارش‌های ارزنده وی فقط یک پژوهش با عنوان «خاور نزدیک بر اساس اسناد» با همکاری ج. گایبوف در سال 1936 میلادی در شهر تفلیس منتشر گردید. بررسی و مطالعه اسناد آرشیو خصوصی وی می‌تواند بسیاری از مسائل تاریخی اواخر دوره قاجار به ویژه سیر حوادث و رویدادهای سیاسی – نظامی ایران در دوران جنگ جهانی اول در ایران را روشن سازد. این اسناد در مجموعه‌ای تحت عنوان «فهرست اسناد آرشیوهای گرجستان پیرامون تاریخ ایران» و به همت مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گردآوری شده است.

این مجموعه، در حقیقت راهنمایی است برای دستیابی و استفاده از اسنادی که در پژوهشهای تاریخ ایران از عصر صفویه تا پایان دوره قاجاریه کاربرد دارد، اسنادی که می‌تواند پرتوی بر گوشه‌های تاریک تاریخ ایران، گرجستان و قفقاز باشد.

فهرست اسناد آرشیو‌های گرجستان پیرامون تاریخ ایران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی انتشارات وزارت امور خارجه، 1381