عبدالحسین فرمانفرما به روایت تاریخ

در روز ۳۰ آبان ۱۳۱۸ هجری شمسی عبدالحسین میرزا فرمانفرما رییس‌الوزرای سابق ایران، نوه عباس میرزا نایب‌السلطنه و داماد مظفرالدین‌ شاه در سن ۸۷ سالگی درگذشت.

عبدالحسین میرزا، در سال ۱۲۳۱ ه.ش (۱۲۷۰ ه‌.ق) در تبریز به دنیا آمد. او پسر دوم نصرت‌الدوله و نوه عباس میرزا نایب‌السلطنه بود.

عبدالحسین در ۳۰ ‌سالگی با فاطمه ‌‌خانم عزت الدوله (دختر ام‌ الخاقان و مظفرالدین شاه) ازدواج کرد.

فرمانفرما دایی دکترمحمد مصدق و داماد و برادرزن مظفرالدین‌شاه قاجار بود.

پس از اجباری شدن نام خانوادگی توسط رضاشاه و حذف القاب، عبدالحسین میرزا لقب خود «فرمانفرما» را به‌عنوان نام خانوادگی انتخاب کرد.

اغلب فرزندان او نام خانوادگی «فرمانفرمائیان» و برخی «فیروز» (ترکیبی از نام پدر فرمانفرما، فیروز میرزا) را برای خود انتخاب کردند.

عبدالحسین خان سه سال بعد از ازدواج با دختر مظفرالدین‌شاه لقب سالار لشکر گرفت و به ریاست قشون آذربایجان رسید.

چند سال بعد هم که کردستان ضمیمه حکومت آذربایجان شد و زمام امور آن در دست ولیعهد قرار گرفت، فرمانفرما به حکمرانی کردستان انتخاب شد. مظفرالدین شاه هنگامی که به سلطنت رسید، داماد خود را به «ریاست امور سهام عسکریه و نظام» گمارد.

عبدالحسین خان در اولین کابینه پس از مشروطه وزیر عدلیه بود و پس از آن نیز چند بار به وزارت داخله و وزارت جنگ رسید تا اینکه در سال ۱۲۹۴ ش در بحبوحه جنگ جهانی اول به ریاست وزرا انتخاب شد.

اسناد و مدارک نیز نشان می‌دهد که فرمانفرماها حتی در سرکوب افرادی مانند قبایل عرب و بهارلو که دست به غارت اموال رعیت بیچاره می‌زدند و غرب ایالت را ناامن کرده بودند، کوتاهی می‌کردند و بلوک‌گردی آنها تنها برای وصول مالیات بود.

عبدالحسین میرزا با آنکه جنوب کرمان و بلوچستان را بیش از اندازه فقیر دید، هیچ اقدامی در این زمینه انجام نداد و به جای آن در پایتخت به ساخت قسمتی از بیمارستان آمریکایی، پشتیبانی مدرسه‌ دخترانه یک خانم انگلیسی در فارس، ساخت انستیتو پاستور و غیره اقدام کرد.

فرمانفرما در کابینه

در دوره دوم قانونگذاری در کابینه‌های اول و دوم میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک فرمانفرما عهده‌دار پست وزارت جنگ بود.

در دوره سوم قانونگذاری که عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، داماد مظفرالدین ‌شاه تشکیل کابینه داد او به وزارت داخله منصوب شد.

سرانجام فرمانفرما در انتخابات میان دوره سوم و چهارم مجلس شورای ملی، کابینه خود را تشکیل داد.

این کابینه بیش از یک ماه و نیم دوام نداشت و در آن فرمانفرما، علاوه بر رییس‌الوزرایی عهده‌دار پست وزارت داخله نیز بود.

بعد از کودتای ۱۲۹۹

پس از سقوط کابینه فرمانفرما، سپهدار اعظم مأموریت یافت تا کابینه خود را تشکیل دهد.

در کودتای ۱۲۹۹ فرمانفرما و دو پسرش نصرت‌الدوله و سالار لشکر به دستور سید ضیاءالدین طباطبایی به زندان افتادند.

فرمانفرما برای سیدضیاء پیشکشی قابل ملاحظه‌ای فرستاد و در مقابل سیدضیاء قول داد که آن‌ها را نخواهد کشت.

بعد از حکومت صد روزه سیدضیاء و در زمان رییس‌الوزرایی قوام‌الدوله زندانیان کابینۀ سیدضیاء آزاد شدند و فرمانفرما با هوشمندی توجه سردار سپه، وزیر جنگ که سابقا رئیس قراولان منزل او بود را به خود جلب کرد و از آن تاریخ ظاهرا در زمرۀ دوستان رضاخان قرار گرفت.

او مقادیر قابل توجهی از اراضی خود را به رضاخان بخشید و سردار سپه نیز در مقابل دو تن از فرزندان فرمانفرما یعنی محمدعلی میرزا و عباس میرزا را به وکالت مجلس شورای ملی رساند و نصرت‌الدوله فرزند ارشد وی را به وزارت منصوب کرد.

فرمانفرما از کودتای ۱۲۹۹ عهده‌‌دار هیچ شغل دولتی نبود و بیشتر اوقات خود را به رسیدگی به املاک و تربیت فرزندانش سپری می‌‌‌کرد.

رضاشاه اندکی پس از تاج‌گذاری از فرمانفرما خواست تا خانهٔ مسکونی و باغش در خیابان سپه را به او واگذار کند.

او که می‌‌‌دانست خودداری از واگذاری املاک، سروکار او را به پلیس رضاشاهی خواهد انداخت، بی‌‌درنگ خانه و باغ را به رضا شاه بخشید و کاخ مرمر در همین زمین‌ها احداث شد.

و با خانواده‌‌اش در باغ شاه که سالیانی پیش از احمد شاه خریداری کرده‌ بود، اقامت کرد.

یکی از وقایعی که تاثیر زیادی بر فرمانفرما گذاشت مرگ فرزند ارشدش فیروز مشهور به نصرت‌الدوله بود.

او از چهره‌های شاخص اواخر قاجار و پهلوی اول بود که طی دوران زندگی خود مناصبی چون وزارت عدلیه، خارجه، دادگستری و مالیه را برعهده داشت و در ادوار چهارم، پنجم و ششم نمایندۀ مجلس شورای ملی بود.

نصرت الدوله و زندان

نصرت‌الدوله یکبار در سال ۱۳۰۸ به اتهام ارتشاء بازداشت شد و به ۴ماه زندان، محرومیت از خدمات اجتماعی و پرداخت غرامت محکوم شد.

وقتی در سال ۱۳۰۹ به سبب بیماری آزادش کردند تا سال ۱۳۱۵ مشغول رسیدگی و رونق بخشیدن به املاکش بود، تا اینکه بار دیگر در این سال بازداشت و این بار به زندان سمنان منتقل شد.

دربارۀ دلایل بازداشت دوم نصرت‌الدوله دو روایت وجود دارد. یکی اتهام همکاری با سردار اسعد بختیاری برای برانداختن رژیم پهلوی و دیگری دادن اطلاعاتی به یک تبعه فرانسه برای سیاه‌نمایی علیه رژیم.

گفته می‌شود چندی پیش از بازداشت نصرت‌الدوله، جراید فرانسه مطالبی درباره دیکتاتوری رضاشاه و غصب املاک مردم نوشتند.

در پی این واقعه رکن‌الدین مختاری رییس وقت شهربانی انگشت اتهام را متوجه نصرت‌الدوله کرد که چنین اطلاعاتی را به دیپلماتی فرانسوی داده که مستاجرش بود و روابط گرمی با او داشت.

مرگ مشکوک

این‌چنین بود که یک سال پس از توقیف وی و انتقالش به زندان سمنان در دی ماه ۱۳۱۶ خبر مرگش که به عقیدۀ بسیاری، مشکوک به نظر می‌رسید را به فرمانفرما دادند.

فرمانفرما به نصرت‌‌الدوله بیش از دیگر فرزندانش علاقه داشت و مرگ او تأثیر بدی در روحیه‌‌اش گذاشت.

فشار دستگاه در جلوگیری از برگزاری مراسم تشییع و ترحیم، اندوه فرمانفرما را دوچندان کرد.

رضاشاه همچنین بازماندگان نصرت‌‌الدوله را مکلف کرد رشوهٔ ۲۸۰۰۰ پوندی انگلستان به نصرت‌‌الدوله در عقد قرارداد ۱۹۱۹ را به دولت بازگردانند.

فرمانفرما برای تأمین وجه درخواستی، مقدار قابل‌ توجهی از اموالش را فروخت. در‌‌‌‌ همان سال رضاشاه، باغشاه را نیز تصرف کرد.

مرگ نصرت‌‌الدوله و ضبط اموال فرمانفرما توسط رضا شاه، او را ضعیف و ناتوان کرد و باعث شد در دو سال پایان عمر گوشه‌نشینی اختیار کند.

عبدالحسین فرمانفرما سرانجام در ۳۰ آبان ماه ۱۳۱۸ پس از دو سکتهٔ مغزی پیاپی در سن ۸۷‌ سالگی در باغ ییلاقی خود واقع در رضوانیهٔ شمیران درگذشت.

او را در آرامگاهی در نزدیکی قبر نصرت‌الدوله در صحن حرم شاه عبدالعظیم شهر ری به خاک سپردند.

منابع:
زندگی عبدالحسین فرمانفرما، مهرماه فرمانفرماییان، انتشارات توس
نصرت‌الدوله؛ از رویای پادشاهی تا رویای شاهی، باقر عاقلی، نشر نامک
عبدالحسین‌ میرزا فرمانفرما؛ زمانه و کارنامه سیاسی اجتماعی، منصوره اتحادیه، نشر تاریخ ایران