استعفای عاقد قرارداد 1919

 جان لارنس کالدول وزیر مختار وقت آمریکا در ایران در 10 آوریل 1920 در نامه ای به وزارت خارجه کشورش راجع به بازگشت احتمالی احمد شاه قاجار از سفر اروپائیش چنین گزارش می‌کند:
 «اعلی‌حضرت شاهنشاه، همچنان در حال سیاحت اروپا است و اخیراً از طرف شاه ایتالیا رسماً دعوت شده است. انتظار می‌رود که وی در ماه می یا ژوئن به ایران بازگردد.»  سر کنسول آمریکا هایتزر نیز در مورد حضور شاه در بغداد چنین گزارش می‌دهد: «مفتخرم به استحضار وزارت خارجه برسانم که اعلی‌حضرت احمدمیرزا، شاه ایران، روز جمعه 21 می ساعت 6 بعد از ظهر با قطار از بصره وارد بغداد شد. وی در ایستگاه قطار با فرمانده کل قوای انگلیس در منطقه، سپهبد سر آیملر هالدین؛ کمیسر غیرنظامی، نایب سرهنگ سرآرنولد ت. ویلسون؛ فرمانده نظامی، نایب سرهنگ بالفور؛ و وجوه اعیان بغداد دیدار کرد. در روز‌های بعد اعلی‌حضرت نمایندگان کنسول‌های خارجی را به حضور پذیرفت. سرکنسول آمریکا و نایب کنسول فرانسه نیز با شاه ملاقات کردند. سرکنسول فرانسه بیمار بود؛ و نایب کنسول از طرف او آمده بود. من به زبان ترکی با شاه در مورد اروپا گفتگو کردیم و ایشان سفر خود را سفری جالب و مفرح توصیف کردند... منبع موثقی به من خبر داد که شاه در زیارت حرم کاظمین، در چهار مایلی بغداد، برخورد ناخوشایندی را تجربه کرده است. شاه پس از ملاقات با سفرا، در همان روز برای زیارت به این شهر رفت. یکی از رهبران روحانی شاه را نالایق خوانده، چرا که وی مملکت را به انگلیسی‌ها فروخته است. شاه نیز پاسخ داد... صیانت از منافع ایران از وظایف اوست و روحانیان به امور معنوی مردم بپردازند؛ به علاوه زمانی که وی به صورت ناشناس در حال زیارت حرم کاظمین است، درست نیست که در مورد چنین اموری به بحث بنشینند... سپس شاه سلام محترمانه‌ای عرض کرده و به بغداد بازگشت. صلابتی که در عکس‌های شاه در اروپا دیده می‌شد، به هیچ وجه در شخص شاه به چشم نمی‌خورد. کاملاً واضح است که وی با عمل جراحی چند چروک‌ پوست خود را تا اندازه زیادی ترمیم کرده است. شاه درصدد است با زیارت اماکن مقدس کربلا، نجف و سامرا، روز یکشنبه، سی‌ام می از طریق خانقین وارد ایران شود.»      
 کالدول چندی بعد بازگشت شاه را چنین توصیف می‌کند: «اعلی‌حضرت شاهنشاه، پس از سفری ده ماهه به اروپا، دوم ژوئن وارد تهران شد. وی در صدد بود چندین هفته زودتر از موعد مقرر به ایران بازگردد، اما استقبال گرم دولت‌های اروپایی باعث شد که شاه سفر خود را طولانی‌تر کند. اما در نهایت به دلیل گرمای عراق و بیماری اعلی‌حضرت و بی‌‌نظمی و ناآرامی در عراق و استان‌های مختلف ایران، وی از زیارت اماکن مقدس اسلامی صرف‌نظر کرد و به سمت پایتخت حرکت کرد. درباریان، اعیان و اشراف و مقامات رسمی کشور در یکی از باغ‌های سلطنتی در خارج شهر، استقبال گرمی از اعلی‌حضرت به عمل آوردند. پس از پذیرایی که دو ساعت به طول انجامید، شاهنشاه وارد شهر شد. خیابان‌های شهر با فرش‌های شرقی تزئین شده بود و جمعیت زیادی تا کاخ سلطنتی گلستان از شاه استقبال کردند. عده‌ای معتقدند استقبال مردمی،‌ حداقل در تهران، اعتبار اندک و رو به زوال شاه را کمی افزایش داده است. به هر حال، اعتبار شاه به موضعی که اعلی‌حضرت اتخاذ کرده و کابینه‌ای که به تازگی تشکیل شده است، بسیار بستگی دارد... در این سفر اوضاع روحی و جسمی اعلی‌حضرت بهبود چشمگیری داشت. در این مدت هفتاد پوند از وزن وی کاسته شد (حداکثر وزنی که می‌توانست از دست بدهد) و نه تنها اطلاعات ایشان از حوادث و اوضاع و احوال سیاسی جهان افزایش یافت بلکه ایده‌ها، ایدآل‌ها و رویکرد کلی اعلی‌حضرت به زندگی و جهان به سمت بهتر شدن تغییر کرد.» کالدول همچنین در مورد ورود وزیرمختار جدید انگلستان چنین گزارش می‌کند: «آقای نورمن در چهارم ژوئن وارد تهران شد و از آن زمان تا کنون بسیار فعال بوده است. وی مردی چهل و پنج ساله است و این برای اولین بار است که در جایگاه وزیرمختار قرار می‌گیرد. در خلال جنگ، وی رایزن سفارت انگلستان در توکیو و پس از آتش بس مشاور ویژه کمیسیون صلح انگلستان در پاریس بود.»
نورمن نتوانست کابینه وثوق‌الدوله را بر سر کار نگه دارد. کالدول در 25 ژوئن می‌نویسد: «آشوب و بی نظمی در استان‌های مختلف و حمله بولشویک‌ها، منجر به کناره‌گیری کابینه ایران شد. در حال حاضر اوضاع آرام است.»  وی جزئیات قضایا را چنین گزارش می‌کند: «به محض بازگشت اعلی‌حضرت زد و بند‌های سیاسی از هر طرف آغاز شد و شمار زیادی از ناراضیان، که رژیم وثوق‌الدوله نقش به سزایی در به وجود آمدن آنها داشت، به سرعت نزد شاه شتافتند تا او را از ندانم‌کاریها و گرفتاریها و مصیبت‌هایی که گریبانگیر خود و کشور شده بود، آگاه سازند. وثوق‌الدوله هم فوراً به شاه اطلاع داده است که بیش از توان خود کار کرده است و اکنون مایل است که از زحمت و مسئولیت دولت معاف شود. پس از چند روز تعلل و سردرگمی، استعفای وی پذیرفته شد. سپس به سرعت تهران را ترک کرد؛ می‌گویند که عازم هند و انگلستان است. گزارش‌های موثق حاکی از آن است که کمک ماهانه سیصد و پنجاه هزار تومانی انگلستان به ایران عملاً به وثوق‌الدوله پرداخت می‌شد و وثوق‌الدوله پرداخت‌های سه ماه اخیر را برای خود برداشته و هیچ مبلغی از این وجوه به دست دولت ایران نرسیده است. زمانی که کناره‌گیری وثوق‌الدوله قطعی شد، تجمعات متعددی در تهران برپا گردید. در این تجمعات، معترضین از شاه خواستار اجرای این موارد شده‌اند: برداشته شدن حکومت نظامی؛ لغو قرارداد انگلستان ـ ایران در آگوست 1919؛ برگزاری مجدد انتخابات مجلس در تمام ولایات به منظور تغییر نمایندگانی که با تقلب انتخاب شده‌اند؛ وآغاز به کار فوری مجلس ملی. بلافاصله پس از کناره‌گیری وثوق‌الدوله، شاه شخصاً با ارسال تلگرامی، افرادی را که به کاشان تبعید شده بودند به تهران فرا خواند... رئیس‌الوزرای جدید (مشیرالدوله) با انتشار ابلاغیه‌ای چنین اظهار داشت: «در ارتباط با قرارداد انگلستان ـ ایران در 9 آگوست 1919، واضح است، که این توافقنامه پیش از اجرا می‌بایست به تصویب مجلس برسد؛ لذا در حال حاضر اجرای آن متوقف خواهد شد.» با این حال، لازم به ذکر است که هم اکنون دولت ایران در قبال شمار زیادی از مستشاران و کارمندان انگلیسی که حداقل به مدت سه سال با این دولت قرارداد دارند، متعهد است. با اینکه ادامه کار این افراد تا تعیین تکلیف قرارداد مبهم است، این مستشاران در این مدت در ایران نگاه داشته خواهند شد.» با اینکه انگلستان از کناره‌گیری وثوق‌الدوله ناراحت شد، اما جانشین او مورد قبول انگلیسی‌ها بود: «از آنجا که ممکن است برای وزارت خارجه مهم باشد، مفتخرم که به ضمیمه این نامه مقاله مهمی را که در 22 جولای 1920 در نشریه خاورمیانه (لندن) به چاپ رسید، برای شما ارسال کنم. در این مقاله اوضاع این بخش از جهان و خصوصاً سیاست انگلستان در ایران بررسی شده است.» در بخش‌هایی از این مقاله آمده است: «با سرنگونی وثوق‌الدوله، یکی از بهترین دوستان ما از کار برکنار شد. او در تمام سال‌های جنگ در کنار ما ایستاد و بیش از هر شخص دیگری بر بی طرفی ایران پافشاری کرد و این همه آن چیزی بود که ما می‌خواستیم. او کسی بود که بلافاصله پس از جنگ برای انعقاد قرارداد انگلیس ـ ایران، با ما بر سر میز مذاکره نشست. اگر او قربانی تمایل شاه به ایجاد تحول شده است، مشیرالدوله می‌تواند جانشین خوبی به عنوان رئیس‌الوزرا برای او باشد. مشیرالدوله تحصیل کرده غرب است و احتمالاً اهداف بلندی در سر می‌پروراند. اما افرادی در کابینه او حضور دارند که سابقه‌ آنها در طول جنگ مورد تردید است. به هر حال، آغاز به کار مجلس که نمی‌توان و نباید آن را بیش از این به تأخیر انداخت، اقتدار دولت جدید و شاه جوان را در معرض آزمونی اساسی قرار می‌دهد؛ چرا که افرادی حضور دارند که، حتی اگر مستقیماً هم از مسکو الهام نگیرند، در برابر تبلیغات فریبنده و وسوسه‌انگیز بلشویک‌ها چندان مقاوم و مصون نیستند.