از احتسابیه و بلدیه تا شهرداری

 بر طبق قانون بلدیه (مشتمل بر ۱۰۸ ماده که در سال شمسی به تصویب رسید) ریاست بلدیه بر عهده رئیس انجمن بلدیه بود که از میان اعضای انجمن با اکثریت آراء انتخاب می شد ولی بعداً ریاست اداره بلدیه زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌کرد

اولین نظم امور شهری در دوره ناصرالدین شاه قاجار به اجرا درآمد و اداره‌ای به نام “اداره احتسابیه” که اعضای آن را محتسب می‌نامیدند تاسیس گردید، این اداره دارای دو شعبه بود “احتساب” و”تنظیف” که در هر کدام عده‌ای نایب، فراش و سپور خدمت می‌کردند. وظیفه اداره احتسابیه حفظ و تامین نظافت شهر بود که هم وظایف نظمیه و هم امور شهری را انجام می‌داد.

پس از استقرار مشروطیت اولین بلدیه قانونی تهران از سوی مجلس شورای ملی هنگام نیابت سلطنت علیرضا خان عضدالملک قاجار به ریاست دکتر خلیل اعلم‌الدوله ثقفی در عمارتی واقع در سبزه میدان تاسیس شد. در واقع اولین بلدیه رسمی در زمان مظفرالدین شاه قاجار پایه‌گذاری شد و هدف آن “حفظ منافع شهرها و ایفای حوائج اهالی شهرنشین اعلام شد”.

بر طبق قانون بلدیه (مشتمل بر ۱۰۸ ماده که در سال ۱۲۸۶ شمسی به تصویب رسید) ریاست بلدیه بر عهده رئیس انجمن بلدیه بود که از میان اعضای انجمن با اکثریت آراء انتخاب می شد ولی بعداً ریاست اداره بلدیه زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌کرد،

پس  از کودتای ۱۲۹۹ با  روی کار آمدن سید ضیاءالدین طباطبایی رئیس‌الوزرا اداره بلدیه از حالت انجمن شهری خارج شد و  به صورت “شهرداری” وابسته به دولت شد و ریاست این تشکیلات زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت.

در سال ۱۳۰۰ شمسی گاسپار ایپکیان از سوی سید ضیاء رئیس بلدیه تهران شد، وی اقدامات مهمی در  تهران انجام داد از جمله تامین روشنایی خیابانهای امیریه، لاله‌زار، استانبول… در این زمان ساختمان بلدیه در قسمت شمالی میدان توپخانه بنا شد که تا اوایل دهه ۴۰ پا برجا بود. در سال ۱۳۰۲ شمسی کریم آقا بوذرجمهری شهردار تهران شد و به مدت طولانی در این سمت باقی ماند (۱۳۰۲- ۱۳۱۲ش) او با تلاش بسیار تهران را از شهر قدیمی به شهر جدیدی تبدیل کرد، ولی متاسفانه ویران کردن دروازه‌های تهران در زمان او صورت گرفت.

با روی کار آمدن رضا شاه به عنوان نخست وزیر روند تمرکز گرایی دولت با شدت بیشتری دنبال شد و دولت در تاریخ ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۳۰۹ قانون جدیدی برای تشکیلات بلدیه تصویب کرد. متن آن قانون به منظور رفع مشکلات دولت در زمینه امور شهر تدوین شده و نحوه دریافت عوارض و مالیات‌‌ها را برای دولت مشخص و راحت تر کرده بود. در سال ۱۳۰۸ ه.ش چهار شعبه بلدیه به نام بخش در چهار نقطه شهر تشکیل شد و در سال ۱۳۱۵ تعداد بخش‌‌ها به هشت رسید.

بعد از جنگ جهانی دوم و عزل رضا شاه و به قدرت رسیدن پسرش محمد رضا فعالیت شهرداری به همان شکل سابق تا سال ۱۳۲۸ ادامه یافت.

در سال ۱۳۲۸ به دلیل مشکلاتی که در سطح شهرها به چشم می‌خورد و از آن جا که مردم نقش چندانی در امور شهرری نداشتند دولت تصمیم گرفت انجمن‌‌های شهری را مجددا فعال کند. اما چون به تشکیل انجمن‌‌های شهری از دیدگاهی قدرت گرایانه و از بالا نگاه می‌شد و هدف این بود که در تشکیل انجمن‌های شهری قدرت دولت هم لحاظ شود قدرت زیادی به انجمن‌‌های شهری و شهرداری داده شد و آنها عملا ویژگیهای یک نظام تمرکز گرا را پیدا کردند اما از دهه ۱۳۳۰ به بعد تغییراتی که در شرح وظایف و سیستم اداری شهرداری به وجود آمد این نهاد شهری به شکل و شمایل امروزی خود نزدیکتر شد.

منابع :

۱- مرکز اسناد انقلاب اسلامی

۲- موسسه  مطالعات تاریخ معاصرایران

۳- سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: