ضرورت انجام پژوهش های تاریخیِ

درباره روایت های تاریخی تسخیر سفارت آمریکا در تهران

اشاره:

تسخیر سفارت آمریکا درتهران در 13 آبان  از رویدادهای مهم تاریخ ساز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ابشمار می رود. زیرا این رویدادمهم علاوه برانکه سیاست خارجی و  روابط ایران  با سایر کشورهای جهان را تحت تاثیر قرار داد، موجب ریشه کن شدن پایگاه جاسوسی و نفوذ آمریکا در ایران شد. عظمت این رخداد به اندازه ای بود که پس از گذشته بیش از چهار دهه  از آن هنوز آثار و نتایج آن را می توان مشاهده کرد. همچنانکه بعد از این اتفاق بزرگ علاوه بر تلاش‌های سیاسی بسیاری از چهر‌ه‌های فعال اجرایی، فرهنگی و مطبوعاتی دنیا در مورد آن به تحلیل و بررسی پرداخته‌اند.و صدها کتاب در مورد ان نوشته شده است.

در مطلب پیش رو نوع نگاه روایتگران خارجی و داخلی از بحران گروگان‌گیری در تهران بررسی شده است.

سیزده آبان  یک رویداد، چند روایت

با بررسی منابع  آمریکایی در باره حادثه تسخیر سفارت و بحث گروگان‌گیری در ایران درمی یابیم که این رویداد تاریخ ساز واکنش‌های مختلف در میان محافل سیاسی آمریکا داشته است. نویسندگانی که در ایالات متحده پیرامون  این موضوع به تحقیق و بررسی پرداخته‌اند و حاصل یافته‌های خود را منتشر کرده‌اند به سه دسته تقسیم می‌شوند.

دسته اول افرادی بودند که 444 روز در ایران به عنوان گروگان بسر بردند.  حدود سی نفر از این افراد خاطرات خود را بعدها نوشتند البته  برخی از آنان دیدگاه‌های خود را در این خصوص از طریق مصاحبه با دیگران  منتشر کرد‌ه‌اند.

یکی از افراد، جان لیمبرت از مقامات سابق بخش خاورمیانه امورایران در وزارت امورخارجه آمریکا است . به او به دلیل آنچه که "تحمل حبس انفرادی " نام برده اند در دوران تسخیر لانه جاسوسی در تهران، مدال بزرگ‌ترین افتخار دیپلماتیک را در آمریکا داده اند اوکه پس از 33 سال کار در وزارت امور خارجه آمریکا در سال 2006 بازنشسته شده بود در مقایسه با سایر گروگان های آمریکایی هم کتاب خاطرات منتشر کرده است و هم در مصاحبه ها و سمیناهرای متعدد بیشتری راجع به روابط  ایران و آمریکا و موضوع تسخیر سفارت شرکت کرده است.

شخص دیگر، ال. بروس لینگن است. وی در زمان تصرف سفارت توسط دانشجویان به عنوان  کاردار سفارت آمریکا به اتفاق دو نفر دیگر از همکارانش به وزارت امورر خارجه رفته بود که حدود سه  ماه در وزارت امور خارجه ایران نگهداری می‌شدند. که بعد از این مدت به درخواست دانشجویان پیرو خط امام و با موافقت امام خمینی به محل نگهداری سایر گروگان ها منتقل شدند. گروگان دیگر، باری روزن است . وی  وابسته مطبوعاتی سفارت آمریکا در ایران بوده که بیست سال پس از گروگان گیری در سال 1378 با عباس عبدی از دانشجویان پیرو خط امام در مورد قضیه گروگان‌گیری نشست مشترکی برگزار کرد .  

 دسته دوم سیاستمداران آمریکایی هستند که درمورد این حادثه به تبیین نقطه نظرات خود پرداخته‌اند.سایروس وَنس  از جمله این افراد است. وی  در ایام گروگان‌گیری تا زمان حمله آمریکا به طبس  وزیر امور خارجه ایالات متحده امریکا بود که بعدا به عنوان اعتراض به این اقدام  نافرجام واشینگتن برای نجات گروگان‌های لانه جاسوسی امریکا در تهران، از سمت خود استعفا کرد. وی در کتاب خود با نام انتخاب‌های دشوارکه در سال 1983م منتشر شد، ضمن توصیف سیاست امریکا در قبال ایران به بحث گروگان‌گیری نیز پرداخت. البته وی در میان سیاسیون آمریکا  از جمله کسانی بود که برای حل مسئله تسخیر سفارت به برخورد مسالمت‌آمیز با ایران تاکید می ورزید.

از دیگر دپیلمات‌های آمریکایی که به این قضیه پرداخته گری سیک از اعضای شورای امنیت ملی آمریکا و معاون وقت وزیر امور خارجه آمریکا است. گری سیک آن موقع عضو شورای امینت ملی آمریکا و معاون وزیر امور خارجه آمریکا بود.  شهرت وی بخاطر ارائه نظریه October Surprise در قبال واقعه گروگانگیری ایران است. وی کتابی به همین نام به چاپ رسانیده است. کتاب دیگری ازاوتحت عنوان "همه چیزفرومیریزد" درایران منتشر شده که بصورت مفصل دیدگاه های خود را در این باره مطرح کرده است .

چهره‌ دیگری که به مسئله گروگان‌گیری پرداخته، زیبیگنیو برژینسکی مشاور وقت امنیت ملی رئیس جمهوری آمریکا که ازموثرترین مهره‌های دولت کارتر بشمار می رفت. سیاستمدارانی مانند اودرآمریکا  طرفدار اعمال زور و شدت عمل علیه ایران بودند. وی در خاطرات خود جریان تحولات منجر به پیروز انقلاب اسلامی در ایران را تشریح می کند  و از محتوای کتب خاطرات او می توان متوجه شد در دوره مبارزات مردم ایران علیه شاه ،  مدافع  کودتا  و به راه انداختن «حمام خون» در ایران برای ممانعت از پیروزی انقلاب  اسلامی بود. زیرا این اقدام را  آخرین راه حفظ منافع آمریکا در ایران می‌دانست. خاطرات او با عنوان قدرت و اصول توسط وزارت امور خارجه ایران در سال 1379 به چاپ و نشر رسیده است.

همیلتون جردن، آمریکایی دیگری است که به عنوان رئیس وقت کارکنان کاخ سفید در حکومت کارتر ، به تشریح خاطرات خود از ان روزهای بحرانی پرداخته است . همیلتون جردن  در کتاب خود  با عنوان «بحران»  با شرح و تفصیل جزئیات و البته نگاهی یکطرفه، اقدامات دستگاه سیاست‌ خارجی آمریکا را در مواجهه با این اتفاق روایت کرده است.

نویسنده و سیاستمدار دیگر کنت پولاک مشاور امنیتی و اطلاعاتی دوران کلینتون  است. وی در کتاب «معمای ایرانی» به تحلیل روابط و مسائل ایران از زمان باستان تا زمان حال پرداخته  و  همچنین چالشهای موجود در گفتگوهای سیاسی بین ایران و آمریکا را مورد بررسی قرار داده است. وی فصل هشتم کتاب را  به بررسی مسئله گروگان‌گیری  اختصاص داده است .

گروه سوم تحلیگران ونویسندگان مطبوعات و رسانه ها  درآمریکا هستند. ویژگی آثاراین دست ازنویسندگان این است که روایت‌گری صبغه اصلی کتابهایشان است. به عبارت دیگر، خواننده با مطالعه این آثاردرعین حالی که با یک روایت خواندنی مواجه می‌شود درهمان بصورت ناخواسته تحت تاثیر القائات  نویسنده قرار می گیرد . القائاتی که واقعیت و داستان را با زیرگی به هم آمیخته تا سیاستهای آمریکایی ها را در قبال ایرانی ها توجیه کند البته این قبیل کتابها متکی  به  مصاحبه با اکثر کسانی است که به نوعی در این ماجرا نقش داشته اند .

پیر سالینجر روزنامه‌نگار باسابقه آمریکایی که بعدها به سناتوری مجلس سنا آمریکا هم رسید.  او از جمله افرادی است که از این شیوه استفاده کرده  و در کتابی تحت عنوان «گروگان‌گیری در ایران» که به فارسی نیز ترجمه شده  به بررسی ابعاد تسخیر سفارت آمریکا پرداخته است.

از شاخص‌ترین این آثار، کتاب «میهمانان آیت اللّه The Guest's of Ayatollah» نوشته «مارک بودن» Mark Bowden   است. «بودن» نویسنده کتاب «سقوط شاهین سیاه» درباره عملیات نظامى نیروهاى ویژه امریکا در «موگادیشو» پایتخت سومالى است که «رایدلى اسکات» فیلم‌ساز انگلیسى هالیوود درسال 2002 آنرا به فیلم تبدیل کرد .

این کتاب حاصل  پنج سال پژوهش مارک بودن است. وی در این تحقیق با  بیش از 40 نفر از چهره‌های مرتبط یا مسئولان سابق دستگاه دپیلماسی آمریکا گفتگو کرده است. این کتاب که در سال 2006 منتشر شده از جمله تازه‌ترین کتاب‌هایی است  که به موضوع گروگان‌گیری اختصاص دارد. در عین حال باید در نظر گرفت که کتاب او در اغلب موارد یک طرفه است و در آن نقل قول‌هایی است که با واقعیت فاصله‌ زیادی دارد.

باید اذعان کرد که فصل مشترک  همه این آثار محکوم کردن حادثه گروگان‌گیری است. از نظر نویسندگان این دست آثار، مسئله تسخیر سفارت، از بُعد داخلی و خارجی  ضربه مهمی و حیثیتی به ایالات متحده آمریکا  زده است. البته باید در نظر داشت که برخی از نویسندگان در مقالات و تحلیل‌های خود از دستگاه دیپلماسی آمریکا نیز انتقاداتی را مطرح کرده‌اند اما این نقدها بیشتر متوجه سستی و اهمال سیاستمداران آمریکایی در برخورد با بحران است نه حمایت از اقدام دانشجویان پیرو خط امام.

مهم‌ترین انتقاد در این خصوص در تحقیق کنگره آمریکا در سال 1982  صورت گرفته است. این پروژه که به «اکتبر سورپرایز» معروف است حزب جمهوریخواه آمریکا را متهم می‌کند که برای شکست دادن کارتر با سیاستمداران ایرانی وارد معامله شده و این بحران را به بار آورده‌اند. نتیجه این تحقیق که در سال 2005 نیز در دوران بوش پسر دنبال شد  اگرچه تبرئه دولت ریگان را از این اتهام را در پی داشت اما در عین حال  دست اندرکاران این گزارش، دستگاه دپیلماسی آمریکا در برخورد با بحران ضعیف توصیف کردند. آنان معتقدند که کارتر می‌بایست در برخورد با مسئله گرو‌گان‌گیری شدت عمل بیشتری به خرج می‌داد و حمله به طبس نیز طراحی ناپخته و ناشیانه‌ای داشته است  و بطور کلی سیاستمداران آمریکایی در مدیریت بحران بد عمل کرده‌اند.

در باره واکنش‌های داخل ایران در مورد مسئله گروگان‌گیری باید بگویم که تقریبا از حیث منابع ما درفقر شدید بسرمی‌بریم. متاسفانه علیرغم اهمیت این موضوع و تاثیر آن در تاریخ ایران در داخل خیلی کم به این مسئله پرداخته شده است. مثلا ازمجموع دانشجویان پیرو خط امام که 400 نفر بودند ؛ خانم معصومه ابتکار خاطرات خود را تحت عنوان تسخیر منتشرکرده است . کتاب Takeover in Tehran روایت معصومه ابتکار از وقایع درون سفارت تسخیر شده آمریکا در تهران تنها کتابی است که از این ماجرا توسط طرف ایرانی به زبان انگلیسی نگارش یافته و توسط انتشارات تالون بوکز در کانادا منتشر شده‌است. این کتاب به زبان‌های فارسی و عربی نیز ترجمه و به ترتیب با اسامی «تسخیر» و «صراع فی طهران» درتهران وبیروت به چاپ رسیده‌است. اگرچه کتاب خانم ابتکار که به انگلیسی بود اجاره انتشاردرآمریکا نیافت ووی مجبورشد که با ناشرکانادایی به توافق برسد دکتر یزدان پرست ازدیگردانشجویان خط امام  نیزخاطرات خود دراین خصوص را نوشته اما هنوزاین کتاب منتشر نشده است. با این حال این دو،هیچکدام جزوشورای مرکزی دانشجویان پیروخط امام نبودند.

علاوه بر این آقای دکترسید محمد هاشم پور یزدان پرست استاد اقتصاد دانشگاه شیراز از جمله دانشجویان مسلمان پیرو خط امام است که خاطرات خود را تحت عنوان « روز خدا » منتشر کرده است. که به شرح حوادث و رخدادهای نخستین روزهای تسخیر لانه جاسوسی پرداخته است. این کتاب با تدوین و ویرایش حسین نصرالله زنجانی و از سوی انتشارات سوره مهر در تهران چاپ و منتشر شده است. هرچند اثر اولیه شامل اطلاعات مطبوعات و تحقیقات نویسنده بوده و حجمی حدود چهار هزار برگ را شامل می­شده است ولیکن در کتاب حاضر سعی شده است خاطرات و روزشمار آن حماسه ماندگار از متن مطالب استخراج شود. در این کتاب به تحولات نیمه اول ۱۳۵۸، دلایلی که منجر به تسخیر لانه جاسوسی شد و خاطره­های نخستین روزهای تسخیر اشاره شده است و نویسنده که خود از دانشجویان پیرو خط امام و در متن قضایا بوده سعی کرده برای تکمیل مطالب اسناد و مدارک مرتبط با حوادث را به صوت پاورقی ارائه کند. در این کتاب به مطالب متنوعی درباره موضوع اصلی که همانا تسخیر لانه جاسوسی و  رویدادهای پیرامونی آن است پرداخته شده است.

اهمیت کتاب اسناد لانه جاسوسی

مهم ترین منبعی که در مورد تسخیر لانه جاسوسی  در داخل کشور  وجود دارد بی شک کتاب "اسناد لانه جاسوسی"  است که در یازده جلد قطور توسط انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی منتشر شده است.

بعد از تسخیر سفارت دانشجویان با دو نوع سند مواجه شدند. برخی از اسناد که عنوان محرمانه داشت سالم و دست نخورده باقی مانده بود و برخی دیگر از اسناد که عنوان سری و بکلی سری داشتند در آستانه امحا قرار گرفته بودند. در هنگام ورود دانشجویان پیرو خط امام به سفارت دوازده نفر از کارکنان  سفارت آمریکا به داخل اتاق مخصوصی که درِ آن مانند درِ گاو صندوق بود می روند و با دستگاه   پودر کن کاغذ ، اسناد را از بین می برند. اما به دلیل خراب شدن دستگاه مذکور مجبور می شوند بقیه اسناد را با دستگاه کاغذ رشته کن از بین ببرند. چند ساعت  بعد که دانشجویان توانستند با همکاری کی از گروگان ها  وارد این اتاق شوند با نگهداری اسناد رشته شده انها را برای بازیابی اماده می کنند که با ابتکار دانشجویان  روشی برای خواندن و احیاء این اسناد مهم ابداع می شود. پس از پایان ماجرای گروگان گیری این اسناد بصورت موضوعی دسته بندی شدو در بیش از 68 جلد کتاب منتشر گردید .

در این کتابها متن فارسی که شامل ترجمه سند مربوط بود به انضام متن انگلیسی سند صفحه به صفحه منتشر شده بود. این مجموعه علیرغم ارزشمند بودن اغلاط املایی و چاپی فراوانی داشت و فاقد فهرست اعلام بود. طبعا  محققین برای مراجعه به این کتاب با مشکلاتی مواجه بودند. در سال 66 توسط دانشجویان پیرو خط امام ، گزیده اسناد به صورت شکیل و قابل قبول‌تری  تحت عنوان از" ظهور تا سقوط" منتشر شد. بعدها در سال  78 کتابهای قبلی تجدید چاپ شدند اما در سال 1386 کار بزرگی  توسط موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی صورت گرفت و اسناد لانه جاسوسی در هشت جلد منتشر شد. در ادامه این اقدام مفید مجلد 9، 10 و 11 که شامل اسناد منتشر نشده لانه جاسوسی بود به بازار نشر عرضه شد.

موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی در بهار 1386  با تجدید حروفچی کتاب ها در یازده جلد ، امکان جستجو برای متن در سی دی های پیوست هر کتاب جداگانه را فراهم کرد. همچنین  امکان دیدن اصل اسناد در همان سی دی ها فراهم شده است. این خدمت بزرگی برای پژوهشگران بود که به راحتی بتوانند به محتوای اسناد بدست آمده از سفارت آمریکا در تهران بر اساس جستجو الفبایی و نیز اصل اسناد دسترسی پیدا کنند.

افشاگری های اسنادی

اولین اسنادی که ازسفارت آمریکا منتشر شد تحت عنوان "افشاگری"  توسط دانشجویان  در صدا و سیما قرائت می شد که بعد از یک روز متن آن درمطبوعات به چاپ می‌رسید. امابخش افشاگری با دو واکنش عمده روبرو بود. بعد از‌ تسخیر سفارت آمریکا و  گسترش موج استکبار ستیزی‌ بین مردم، انقلابیون به دفعات مقابل سفارت تظاهرات می‌کردند و شعار «دانشجوی پیرو خط امام،‌ افشاکن، افشاکن » را سر می‌دادند. اما برخی از سیاسیون که عمده‌تا جزو اعضای نهضت آزادی بودند، اعتقاد داشتند که این افشاگری‌ها باعث سوء برداشت و آبروریزی در مورد شخصیت‌های محترم می‌شود و این اقدام به منظور تصفیه سیاسی صورت می‌گیرد.

آنها مدعی بودند افرادی درصد این هستند که رقبای سیاسی خود را از صحنه بیرون کنند. حتی عباس امیر انتظام معقتد است که این اقدام با همکاری  ایالات متحده صورت گرفته و سیاسیون آمریکا درصد بودند که با انتشار این اسناد نیروهای انقلاب را به جان هم بیندازند. البته آقایان اصغرزاده، بی‌طرف و میردامادی تاکید دارند که در گفتگو‌هایی که با امام خمینی داشتند ایشان از حامیان انتشار اسناد بودند و حتی اعلام کردند که اگر در بین اسناد به اسم من هم برخورد کردید آن را منتشر کنید.

اگرچه اساسا انتشار اسناد لانه جاسوسی در ایران از همان ابتدا در مطبوعات آمریکا با نوعی بدبینی همراه بود و برخی با بیان ایراداتی ازجمله اینکه نثراین اسناد نشان می دهد که مخدوش هستند  سعی کردند اعتبار آنها را زیر سئوال ببرند اما انتشار این کتابها با حروفچی بهتر و دقیق تر به همراه تصاویر اصل اسناد که در سی دی های ضمیمه کتاب منتشر شده است  جای هرگونه شبه افکنی را از بین برده است.  

به باور نگارنده به دلیل اهمیت ماجرای تصرف سفارت آمریکا در تهران و نقش بسیار مهمی که این حرکت تاریخ ساز درتثبیت انقلاب اسلامی داشته است ، جا دارد مرکزی بصورت تخصصی دریکی از نهاد های پژوهشی کشورراه اندازی شود تا ضمن نگهداری منابع مربوط به این رویداد مهم ودردسترس قراردادن آنها، زمینه لازم برای انجام تحقیق های دقیق تردراین  باره فراهم شود .