نقش اسناد ساواک در روشن ساختن زوایای تاریک تاریخ

 نحوه کار ساواک

 

با نگاهی گذرا به اسناد و بقایای کار ساواک، از لحاظ اداری آن را به سه دوره یعنی: دورة اول: تشکیل ساواک و ریاست تیمور بختیار، دوره دوم: بازسازی به کمک فردوست و دوره سوم: دوره حاکمیت نصیری بر ساواک تقسیم کرد که شاخصه دوره اول شباهت تهیه و تنظیم گزارش‌هاـ از لحاظ شکل و محتواـ به شهربانی است که در بندهای بعد بیشتر توضیح داده خواهد شد و شاخصه دوره سوم تغییرات شکلی و محتوایی در کسب خبر و ارزیابی آن است.

 

دورة گزارش نویسی در ساواک

در این زمینه باید گفت همان‌گونه که گذشت در دوره اول ریاست بختیار بر ساواک، شباهت کار با شهربانی به این دلیل بود که هم، بعضی از کارمندان اداره دوم شهربانی به ساواک منتقل شده بودند و هم منابع انسانی شهربانی به ساواک وصل شده بودند، و غالب گزارش‌ها از سوی مأمورین تنظیم می‌شد و فرم مورد استفاده نیز در مقایسه با دوره سوم بسیار ساده و ابتدایی بود. اما بعد از بازسازی ساواک که توسط ارتشبد فردوست و با کمک گرفتن از عناصر اطلاعاتی اسرائیل در قبال واگذاری پایگاهی در غرب ایران به آنان، صورت گرفت، شاهد تحولاتی در فرم و کیفیت گزارش‌ها هستیم. همچنین از منابع دیگر کسب خبر از قبیل استراق سمع، تعقیب و مراقبت، سانسور پستی و... نیز در مواقع خاص استفاده می‌شد. به همین دلیل یکی از مواد آموزشی کادر ساواک «گزارش نویسی» بود که اکثریت قریب به اتفاق آنان موظف به گذراندن این دوره بودند.

اسناد موجود نشاندهنده آن است که ساواک در این رابطه در تماس با سرویس‌های اسرائیل، آمریکا، انگلیس، آلمان غربی و فرانسه در زمینه تنظیم آگهی خبر که فرم مربوطه جهت درج گزارش‌های منابع در آن بوده، از کمک‌های آنان بسیار بهره برده است. در واقع با آموزش‌هایی که هم کارمندان دیده‌اند و هم به منابع داده شده آنان در قالب فرم مذکور به 5 سؤال اصلی و کلیدی کِی، کجا، کی، چگونه و چرا، پاسخ می‌داده‌اند و در کنار آن منبع و منشأ معلوم می‌گردیده، اشارات اداری و پس از متن خبر، در پایان ارزیابی آن نیز توسط سلسله مراتب اداری معین می‌شده است.

در محتوا نیز می‌توان به 2 نکته اشاره داشت: یکی اینکه در نگارش اخبار و اطلاعات، در نقل قول و در جملات منقول، افعال معلوم را به افعال مجهول تغییر می‌دادند و دیگر اینکه ضمایر اول شخص را به سوم شخص تبدیل می‌نمودند که در اکثر گزارش‌ها به وضوح قابل مشاهده است.

 

تکثیر گزارش‌ها

در دوره اول ساواک کمتر شاهد نسخه‌برداری یا تکثیر از سوابق و اسناد هستیم که البته به این نگرش باز می‌گردد که غالباً جرم را صرفاً به اشخاص منتسب می‌نمودند و اگر گروهی را هم مورد تعقیب قرار می‌دادند، کمتر به جنبه گروه بماهو گروه با آن برخورد شده بلکه در آن‌جا نیز فرد محور کارهای اطلاعاتی و پلیس است.

اما در دوره بعد از بازسازی، تحولی در نگرش ساواک در این زمینه به وجود آمده و لذا به بُعد ارتباط فرد با دیگران و تأثیر سوابق فرد بر روی سوابق دیگران و بالعکس و تشکیل سوابق موضوعی اهتمام جدی شده و لذا شاهد هستیم که تقریباً از هر گزارش حدود سه تا شش نسخه بنا به تشخیص و موارد خاص تکثیر و در سوابق مختلف و جاهای مختلف نگهداری می‌شده است. در همین جا باید گفت با توجه به اینکه در بدو پیروزی انقلاب اسلامی قسمتی از اسناد ساواک مورد تعرض واقع شده و یکی از بایگانی‌های آن دچار آتش‌سوزی شده و مقادیری از سوابق به کلی سوخته و یا توسط افرادی منهدم شده است، علیهذا به همان دلیل مزبور ما قادر به شناسایی و بازسازی قسمت اعظم سوابق مذکور هستیم.

 

سیستم و ساختار اداری ساواک

با توجه به اینکه ساختار اطلاعاتی ساواک به گونه‌ای طراحی شده بود که از یک مرکزیت و ستاد بسیار قوی تشکیل شده بود و کلیه متناظرین و استانهای کشور تحت نظر این ستاد فعالیت داشتند. لذا تمامی سوابق فرد یا گروه در ستاد فراهم می‌آمد. بنابراین آنچه هم‌اکنون به عنوان سوابق از ساواک مرکزی به جای مانده است تقریباً بتمامه مربوط به همان دوران است.

 

انواع سوابق موجود در ساواک

سوابق ساواک را می‌توان به دو دستة زیر تقسیم کرد:

الف‌ـ سوابق انفرادی

سوابق انفرادی خود به انواع: پرونده‌های پرسنلی ساواک، پرونده‌های حفاظتی ساواک، پرونده‌های تعیین صلاحیت، پرونده‌های منابع، پرونده‌های سوژه‌های ساواک و از این قبیل تقسیم می‌شود.

ب‌ـ سوابق موضوعی

سوابق موضوعی که شامل: پرونده موضوعی گروه‌های مختلف، پرونده‌های موضوعی‌ـ اداری ساواک، پرونده‌های بررسی‌های خارجی و از این قبیل می‌گردد.

نکته‌ای که در این قسمت باید عرض کنم این است که 60 میلیون سند هست که شامل تمامی این موارد بوده و آنچه که سند تاریخی شمرده می‌شود، کمتر از این مقدار است که بایستی پالایش شود و در اختیار محققین این رشته قرار گیرد.

 

ساختار سندهای ساواک و میزان استناد به محتوای آن

همان‌گونه که عرض شد ساواک پس از دورة بازسازی، در قالب فرمی خاص،‌ به عنوان آگهی خبر، اقدام به ثبت اطلاعات کسب شده می‌نمود که شناخت آن‌ـ به خصوص در مورد نحوه کسب خبرـ به ما در استناد به محتویات سند کمک خواهد کرد. از این لحاظ می‌توان گفت منبع کسب خبر، یا عامل انسانی بوده و یا وسایل فنی و یا ترکیبی از این دو که به شکل زیر دسته‌بندی شده است.

ـ چنانچه منبع صرفاً عامل انسانی باشد در مقابل آیتم منبع شماره و کد منابع حک می‌شده است.

ـ چنانچه منبع خبر غیر از عامل انسانی باشد، گرچه شماره و کدی در مقابل آیتم منبع حک شده است ولی این شماره‌ها قراردادی بوده و از روی آن می‌توان به نحوه کسب خبر پی برد که در زیر بدانها اشاره می‌شود.

ـ کد 1585 مبیّن شنود و تلفن.

ـ کد 4120 مبیّن تعقیب و مراقبت.

ـ کد 9111 مبیّن سانسور مکاتبات.

ـ کد 5300 مبیّن میکروفون گذاری.

ـ کد 1325 مبیّن ورود پنهان.

با این توضیحات به میزان استناد به محتوای اسناد می‌رسیم. از دید ما هنگامی که منبع عامل انسانی است باید در صحت و سقم مطالب به چند نکته توجه داشت:

الف‌ـ خود منبع چه کسی بوده، چه میزان با ساواک همکاری داشته، در چه رتبه‌ای از همکاری قرار داشته، علت و انگیزة همکاری‌اش با ساواک چه بوده و نکاتی دقیق‌تر از این که در این مقال نمی‌توان به آن پرداخت ولی اشارتاً می‌توان گفت مثلاً در مورد اینکه منبع چه کسی بوده سؤالات دیگری در این زمینه مطرح می‌گردد از قبیل اینکه: آیا خود ابتدائاً اقدام به همکاری نموده‌ـ آیا مأمور نفوذی بوده است‌ـ آیا بریده از تشکیلات یا گروهی بوده و ده‌ها سؤال دیگر.

ب‌ـ نکته دیگر اینکه ساواک چه ارزیابی از موارد اعلام شده از سوی منبع داشته که در قسمت‌های بعدی به آن اشاره خواهد شد.

ج‌ـ نکته دیگر اینکه در سوابق دوستان دیگر سوژه که منبع از آنان نیز گزارش‌هایی داشته باشد باید جداً تحقیق کرد که به تعاطی اسناد با یکدیگر تعبیر می‌شود.

دـ نکته دیگر اینکه به بازجوییهای دیگران در مورد موارد مطرح شده در گزارش منبع درباره سوژه و نکته آخر اینکه به پرونده موضوعی گروه یا شرکت یا موضوعی مورد نظر نیز حتماً توجه شود.

و اما چنانچه منبع عامل غیر انسانی است یا ترکیبی از این دو که به 5 مورد آن اشارت رفت، باید اذعان داشت که تمامی این دسته از گزارشها از دید ما کاملاً مستند بوده و می‌توان مطالب مندرج در این گونه از اسناد را یقین دانست. البته در مواردی نیز باید بسیار، در مورد محتوای آن دقت کرد؛ مثلاً گرچه در شنود تلفنی: مطالبی که شنیده شده صد در صد پیاده شده و یا حتی نوار آن موجود است و از این لحاظ هیچ خدشه‌ای بر آن وارد نیست، اما از کجا معلوم که شخص تماس گیرنده با سوژة مورد نظر رمزی صحبت نکرده‌اند و یا اینکه از شنود مذکور اطلاع داشته و به عمد مطالبی را عنوان داشته‌اند؟ و از این قبیل موارد. پرواضح است که این مطلب در موارد دیگر نیز صدق می‌کند و لذا محقق در این زمینه کار بسیار دشواری دارد.

 

نحوه ارزیابی محتوایی اسناد ساواک

در گزارشها و اسناد ساواک به قسمتی به نام تقویم منبع بر می‌خوریم که با روشِ ترکیب حروف و اعداد هم، منبع و هم، خبر کسب شده مورد ارزیابی قرار می‌گرفت. حروف مربوط به ارزیابی منبع و اعداد مربوط به ارزیابی خود خبر بود. این حروف و اعداد به شرح زیر تبیین می‌شود:

الف: کاملاً مورد اعتماد

ب: معمولاً قابل اعتماد

ج: تقریباً قابل اعتماد

هـ: قابل اعتماد نیست

و: غیرقابل قضاوت است

همان‌گونه که مشاهده می‌نمایید این موارد کلاً مربوط به فرد خبر دهنده و ارزیابی اوست. و اما اعداد:

1ـ از منابع دیگر تأیید شده است

2ـ به احتمال قوی صحت دارد

3ـ ممکن است صحیح باشد

4ـ مشکوک است

5ـ غلط است

6ـ غیرقابل قضاوت است

حال برای اینکه بهتر متوجه ارزیابی خبر و منبع شوید مثال ترکیبی را بیان می‌نمایم. مثلاً اگر تقویم منبعی «ب‌ـ3» باشد معنی و مفهوم این ارزیابی آن است که منبع مورد نظر معمولاً قابل اعتماد بوده و فردی است که غالباً اخبار را صحیح شنیده و منتقل می‌نماید ولی خبر کسب شده 50% احتمال صحت دارد و لذا تحقیق بیشتری را در این زمینه می‌طلبد؛ هم، از ناحیه هدایت مجدد منبع مذکور نسبت به تکمیل مطالب اظهار شده و هم، از ناحیه عوامل دیگر.

 

اشتباهات عوامل انسانی

اشتباهاتی را که از ناحیه عوامل انسانی در بررسی سوابق باید مورد نظر و دقت قرار داد به دو دسته تقسیم می‌گردد:

اشتباه در جابه‌جایی پرونده‌ها

اگر چنانچه عوامل بایگانی شماره پرونده‌ای را با شماره دیگر که شباهت زیادی به هم دارند مانند شماره‌های 2224، 2222، 2323، 3322، 2322 و... را با یکدیگر جابه‌جا نماید، مانند این است که یک سوزن را در انبار کاه گم نمایند و البته تصدیق می‌فرمایید چنانچه اعداد مذکور 6 رقمی گردند، احتمال اشتباهات چندین برابر رشد خواهد یافت.

این عمل باعث خواهد شد که پروندة مذکور یا به سختی پیدا شود و یا تا مدت‌ها نتوان بدان دست یافت.

راه حل این مسئله این است که در هر سال یا دو سال یک بار بنا به ضرورت و داشتن نیروی کافی به اصطلاح «بایگانی گردانی» کرد، تا از این طریق پرونده‌هایی را که به ظاهر در جای خود یافت نمی‌شود یافت و وارد گردونة کار نمود.

این مسئله در مورد سوابق به جای مانده از ساواک تا آنجا که بنده در جریان اقدام آن بوده‌ام، تاکنون دوبار صورت گرفته و لذا کمتر می‌توان از این ناحیه اعلام نمود که پرونده‌ای یافت نشده است.

پرواضح است که این عمل به طور متوالی و در سالیان اخیر نیز باید تکرار گردد.

اشتباه در الصاق سوابق به پرونده‌ها

این اشتباه بدین صورت واقع می‌شود که بایگان، اوراقی را که متعلق به صاحب پرونده‌ای به شماره 222324 است، مثلاً در پرونده شماره 22224 یا در پرونده شماره 222322 بایگانی می‌نماید.

از این قبیل اشتباهات به کرات در پرونده‌ها مشاهده می‌گردد.

لذا فرد محقق چنانچه به دقت پرونده را مطالعه نماید، اولاً می‌بایست متوجه چنین اشتباهاتی گردد و قادر به شناسایی این دسته از سوابق که هیچ سنخیتی با صاحب پرونده ندارد، باشد.

سپس با توجه به متن سند و دقت در شماره پرونده‌ای که در ذیل یا در حاشیه آن، دستور بایگانی در آن صادر شده است، تشخیص دهد که این سند یا این دسته از اسناد هیچ ارتباطی منطقی با صاحب پرونده ندارد.

محقق قبل از تحقیق کافی و لازم در این خصوص نباید به دنبال فرضیه سازی و ساختن داستان‌های غیرواقعی و اوهام بپردازد بلکه می‌باید از هرگونه پیشداوری و قضاوت عجولانه درباره آنها بپرهیزد.

چنانچه محقق بعد از بررسی این موارد، مشخص نمود که تنها شباهت شماره‌های پرونده صاحبان سابقه با یکدیگر، باعث جابجایی سوابق در پرونده‌های مربوطه شده، می‌بایست گزارشی از این وضعیت تهیه و به بایگان ارائه کند تا پس از حصول اطمینان از یافته محقق مذکور، نسبت به جابه‌جایی اوراق مذکور و الصاق در جای واقعی خود از طریق قانونی اقدام گردد.

 

شناخت زمان و مکان

این مسئله در مطالعه و تحقیق اسناد تاریخی به خصوص اسناد اطلاعاتی دستگاه رژیم منحوس پهلوی و نیز به طور عام در مورد اسناد دیگر بسیار حائز اهمیت است و آن اینکه برای درک صحیح و بررسی دقیق باید دید این خبر در چه زمان و مکانی و تحت چه شرایطی تکوین یافته و لذا با این شیوه است که در برداشت از مطالب مطرح شده دچار افراط و تفریط نشده و کاملاً به عدالت قضاوت خواهیم نمود.

برای مثال در مورد همکاران ساواک به نکات زیر توجه فرمایید:

ـ منبع تحت فشار بوده است: این فشار ناشی از فشار ساواک در امور کاری و اداری، در امور تحصیلی، در امور روانی و ساختن فضایی به شدت تیره و تار برای شخص، فشار ناموسی به افراد (گروگان گرفتن همه اعضای خانواده یا ترتیب انتقال افراد به مکانهایی خاص)

ـ منبع تقیه کرده است

ـ منبع نفوذی بوده است (مثل نفوذ یکی از عوامل حزب منحله توده در کارگزینی ساواک)

ـ منبع تحت دستور تشکیلاتی برای اهداف خاصی همکاری نموده است

ـ منبع خود فروخته بوده است

 

ترجمه در تطبیق تصورات خود با گذشته

در این قسمت نکته‌ای که باید متذکر شد این است: چون نحوه تصورات و تفکرات، اهداف و... امروزه ما با عوامل رژیم گذشته فرق دارد، نحوه عملکرد، طبقه‌بندی موضوعات، دسته‌بندی افراد و سوابق نیز کاملاً متفاوت است؛ لذا نیافتن سابقه فرد یا گروه خاص و یا سرنخی را نباید مساوی با نبودن آنها تصور کرد بلکه باید بتوان خود را در آن تصورات و نحوه تفکر قرار داد تا با شناخت ساختار فکری و عملی آنان بتوان به سؤالات خود پاسخ داد. عدم توجه به این مسئله که بسیار از دید بنده مهم است، باعث خواهد شد که محقق به سرعت و قاطعیت ادعا کند که در این زمینه چیزی در اسناد ساواک موجود نیست.

البته باید در همین‌جا اذعان نمایم که این کار نیز در مرکز بررسیهای تاریخی صرفاً از عهدة افراد انگشت شماری بر می‌آید و لاغیر، که بایستی از آنان به نحو احسن در این زمینه استفاده نمود.

در پایان باید گفت گرچه بخشی از جنایاتی که رژیم منحوس پهلوی در حق مردم به ویژه مبارزان راه حق و حقیقت روا داشته در خاطرات زندانیان و آزادگان عزیز منعکس گردیده و قسمت اعظم آن به دلیل شهادت مبارزان ناگفته مانده، ولی به صورت پراکنده و موردی می‌توان به برخی از اسناد اشاراتی داشت که حاکی از شکنجة مبارزان توسط ساواک بوده است.

«ویژه‌نامه همایش اسناد و تاریخ معاصر ایران» مرکز بررسی اسناد تاریخی، آذر 1381 صص 43ـ35