زیر و بم تاریخچه‌ نیروی انتظامی

 کتاب «یکصد سال فراز و فرود نیروهای انتظامی» در سه جلد به بررسی پیدایش، دگرگونی و اقدامات نیروی انتظامی ایران از آغاز تاسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس منابع مختلف مانند کتاب، سند و نشریه می‌پردازد.

خسرو معتضد در سه جلد کتاب با عنوان «یکصد سال فراز و فرود نیروهای انتظامی» و در 2676 صفحه‌، تاریخچه‌ نیروی انتظامی ایران را از سال 1257 تا 1357 مورد بررسی قرار داده است. در این کتاب، پیدایش، دگرگونی و اقدامات نیروی‌ انتظامی ایران از آغاز تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس منابع مختلف مانند کتاب، سند و نشریه بررسی شده است. نویسنده در این بررسی‌ها نشان می‌دهد که پلیس ایران در زمره‌ نخستین ادارات پلیس جهان بوده که در دوران و دنیایی که تعداد کشور‌های مستقل بسیار کم بود، شکل یافت.

از مطالب این سه جلد می توان به پلیس و نظمیه در رسالات و نظرات عصر استبداد، مقدمات تأسیس اداره‌ جلیله‌ پلیس، تأسیس اداره‌ جلیله پلیس دارالخلافه و احتسابیه، نظمیه در عصر مظفری، نظمیه و ژاندارم در دوره‌ اول سلطنت محمد علی‌ شاه از دی‌ماه 1285 تا...، کودتای نظامی روز 2 تیر‌ماه 1287، 23 ژوئن 1908 و ...، ژاندارمری‌های پس از مشروطه امنیه دولتی-طرح کسترزیش، تشکیل ژاندارمری خزانه «ژاندارمری زیر نظر افسران آمریکایی»...، بازگشت شاه مخلوع و غائله‌های شوم سال 1290 ه.ش، غائله‌ نایب حسین کاشانی و ماشاء الله‌خان، ژاندارمری و نظمیه‌ جدید زیر نظر و فرماندهی سوئدی‌ها، رویداد‌های مرتبط با امور انتظامی در ...، نیرو‌های انتظامی در سلطنت سلطان احمد شاه قاجار و ...، نظمیه و ژاندارمری از کودتای سوم حوت(اسفند) 1299 تا سال 1302 و خروج سوئدی‌ها، نظمیه درگاهی در عمل، ساختار نظمیه و امنیه در دهه‌ 1310-1300، وقایع مهم انتظامی در سال‌های آغاز پهلوی اشاره کرد.

«عصر آیرم، عصر پلیس سیاسی، عصر مختاری: آذر 1314 تا شهریور 1320، شهربانی و ژاندارمری پس از شهریور 1320 تا غائله‌ فرقه‌ دموکرات، نیروهای انتظامی در برابر غائله‌های آذربایجان، کردستان و فارس، شهربانی در دوران آغاز بحران نفت و حکومت رزم‌آرا، 28 ماه دوران مصدق و بحران ملی شدن نفت و تشنجات سیاسی، از ربودن و کشتن افشار طوس رئیس شهربانی تا ...، شهربانی و ژاندارمری پس از 28 مرداد 1332، کشف سازمان نظامی در ارتش، شهربانی و ژاندارمری، تأسیس ساواک و تفکیک بیشتر امور سیاسی و ...، هفت سال: علوی مقدم، از 15 خرداد 1342 تا دهه‌ پنجاه، سال‌های درگیری شهربانی، ساواک و ژاندارمری با ....، حوادث سال 1357: از فروردین تا 17 شهریور، از حکومت نظامی تا دولت نظامی 17 شهریور 1357 و از دولت نظامی تا سقوط سلسله‌ پهلوی» از دیگر مطالب موجود در این سه جلد کتاب است.

جلد اول کتاب «یکصد سال فراز و فرود نیروهای انتظامی» که در 904 صفحه با قیمت 6 هزار تومان و از سوی مرکز تحقیقات و پژوهش های نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران منتشر شده شرح ماجراهای مربوط به تأسیس اولین اداره پلیس ایران در سال 1257 ه.ش و پیامد‌های آن، اولین نظامنامه‌ وظایف پلیس در ایران (بدیع نظمیه-کتابچه‌ کنت)، شکل‌گیری نخستین نهاد انتظامی مدرنیته کشور به سان کشور‌های خارجی و ادارات پلیس بین‌ المللی، برخورد‌های این اداره با جامعه است و به حوادث مهم سیاسی مانند انقلاب تنباکو، قتل ناصرالدین شاه، رؤسای نظمیه بعدی تا جنبش مشروطه، شکل‌گیری نظمیه پس از مشروطه و سرانجام استخدام صاحب منصبان سوئدی، کودتای سوم حوت و تأسیس تشکیلات کل نظمیه‌ مملکت می پردازد.

در جلد دوم این کتاب در 912 صفحه منتشر شده است، می خوانیم: «از صبحگاه روز دوشنبه سوم حوت(اسفند) 1299 ه. ش./ 21 فوریه‌ 1921 میلادی با انجام کودتای مورد حمایت انگلستان تاریخ پلیس و ژاندارمری دولتی ایران ورق می‌خورد. ژاندارمری در پاییز 1300ه. ش. در قشون ادغام و سپس به عنوان اداره‌ تشکیلات امنیه‌ کل مملکتی جزو وزارت جنگ(و نه وزارت داخله=کشور) می‌شود. در طول بیست سال بعد، هر دو اداره با انحراف از وظایف قانونی، با توسل به خشونت و سرکوب مردم و همچنین تأسیس و گسترش پلیس سیاسی به ساختار‌هایی برای حفظ رژیم دیکتاتوری بدل می‌شوند.»

تأسیس ژاندارمری جدید با فرماندهی ژنرال شوارتسکف و فرماندهان آمریکایی، شورش‌های آذربایجان، کردستان و فارس و برخورد شهربانی و ژاندارمری با آن، تهیه‌ طرح اداری و تشکیلاتی جامع شهربانی و ژاندارمری، نیرو‌های انتظامی در دوران بحران‌های سیاسی پس از ملی شدن صنعت نفت، نفوذ حزب توده و نیز سرویس‌های جاسوسی انگلستان در نیرو‌های انتظامی و بالاخره غائله‌ کودتا مانند 28 مرداد 1332 و نقش نیروهای انتظامی وقت در حوادث قبل و پس از 28 مرداد از جمله مواردی است که در این جلد از این کتاب بیان شده است. نگاهی به موضوعات آموزش در پلیس و ژاندارمری و اسلحه و تجهیزات و مخابرات و وسایل جدید نیز در این جلد آورده شده است.

جلد سوم این مجموعه در 860 صفحه به بررسی غائله‌ کودتا‌ی 28 مرداد سال 1332، تثبیت قدرت شاه و استحاله‌ شهربانی و ژاندارمری کل کشور به صورت دو قوای انتظامی حافظ ساختار سلطنت اختصاص دارد. در این جلد می خوانیم: «با تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، پلیس مخفی وحشتناکی مستقل از شهربانی شکل گرفت. گرچه تأسیسات و تجهیزات ژاندارمری و شهربانی بزرگ و گسترده شد اما هر دو سازمان از اصول و وظایف قانونی خود فاصله گرفتند.»