شناساندن صلح با شرح صادقانه جنگ

«اثر» و «نشان» هر کدام معنای مختص به خود را دارند. این دو کلمه ظاهرا هم‌معنا هستند و در لغت‌نامه‌ها در کنار هم آورده شده‌اند اما اگر دقیق بنگریم، اثر و نشان، هر کدام معنایی جداگانه دارند. «اثر» ناظر به آن‌چیزی است که در ظاهر به چشم دیده می‌شود؛ یعنی همان جای پا و علامتی است که از پدیده‌ای به جا می‌ماند اما «نشان» معنایی است که از آن پدیده استنباط و استحصال می‌شود.

«اثرنشان» یعنی آن‌چه اثر و نشان است و هم دلالت بر مفهومی دارد که از آن پدیده برداشت می‌شود. واژه‌ای که نویسنده اثر ساخته تا در حوزه مطالعات جنگ، پدیده‌ها به مفهوم وسیع کلمه، از جمله مطالعات سیاسی، اجتماعی، تاریخی و... هر آن‌چه به حوزه مطالعه جنگ برمی‌گردد، برای تفسیر و تعریف مطلوب و دقیق رویداد در کنار هم، به کار برده شود.

در واقع، نظریه «اثرنشان» با آن‌که تا حدودی نگاه‌های گذشته را در حوزه شناخت اسناد، نقد می‌کند‌، ردّیه‌ای بر این نگاه‌ها نیست، بلکه چنین دیدگاه‌هایی را ناکافی و نابسنده می‌داند. وقتی با وسعت به مفهوم «جنگ» بنگریم، همان‌قدر که اسناد مکتوب، عکس‌ها، نامه‌ها، نوار‌های صوتی و فیلم از اهمیت برخوردارند، تمامی اشیاء در رابطه با موضوع اهمیت می‌یابند. بایستگی این اشیا زمانی مشخص می‌شود که معنا شوند. بنابراین، اشیاء خاطره‌انگیز، صداها، بوها در تعریف اثرنشان می‌گنجند. در حقیقت، در حوزه مطالعات هر پدیده از جمله جنگ، چیزی دورریختنی و زائد وجود ندارد.

نام نظریه «اثرنشان» که در قالب کتابی با همین عنوان نوشته شده، با استفاده از رویکرد نشانه‌شناسی اتخاذ شده است. نشانه‌شناسی، حوزه‌ای مطالعاتی است که می‌گوید به همه پدیده‌های عالم باید از زاویه یک نشانه نگریست. بر این مبنا، صِرفاً اسناد کاغذی، صوتی و سندهای شناخته شده کفایت از شناخت واقعه نمی‌کنند.

«اثرنشان» داعیه‌دار این واقعیت است که برای مطالعه دوره جنگ و مسایل مربوط به آن، تنها نباید به مفهوم رسمی سند توجه کرد بلکه باید همه آثار به جای مانده شناسایی، طبقه‌بندی، معنایابی، تفسیر و در کنار هم چیده شوند تا بتوانند بگویند چه رخ داده؟

به بیان دیگر، «اثر نشان» محقق را به عنوان یک قاضی معرفی می‌کند که نباید از هیچ پدیده‌ای به سادگی بگذرد؛ با این تفاوت که مورخ نمی‌تواند حکمی صادر کند. این نظریه نگاهی را ارایه می‌دهد که به اعتقاد نگارنده آن، باید در حوزه ادبیات خلاق نیز به کارگرفته شود و پیشنهادی طرح می‌کند که نوعی تخیل ژول‌ورنی در آن به چشم می‌خورد اما نمی‌توان آن را غیر قابل اجرا دانست؛ چرا که تخیل‌ها، ابتدای تعقل‌ها برای رسیدن به اهدافند. برای مثال، یافته‌ها از طریق حس بویایی در کتاب «اثر نشان» مورد تاکید قرار گرفته و «کمری» آرزومند است که روزی بتوان بو‌هایی را چون باروت و خاک که در مناطق مختلف جبهه‌های جنگ تحمیلی به صورت متفاوتی به مشام می‌رسید مانند جنس صدا با هدف استناد به آن ثبت کرد تا بتوان مخاطب را به ادارک ویژه‌ای از واقعه رساند.

در صفحه 40 «اثرنشان» می‌خوانیم: «... دور از تصور و تصدیق نیست که یافته‌های اصیل‌تر و ارزشمند‌تری درباره کلیات و جزییات وقایع و دوران‌ها دست‌یاب و دید‌رس شود.

همان‌گونه که امکان ثبت تصاویر ثابت و متحرک در پی اختراع دوربین عکاسی و فیلم‌برداری و ضبط اصوات موجب پیشرفت‌های شگرف در فهم جزییات و رویداد‌ها و ثبت دانش شد، بدیهی است، بل بعید نیست، با امکان ثبت بو‌ها/ بوییدنی‌ها، بتوان محیط و مکان یک رویداد را دقیق‌تر بازسازی کرد و حتی، اگر ممکن شود، شیوه‌ای برای ثبت و انتقال احساساتی فراهم آورد که در پی تحریکات عصبی و روانی حاصل می‌شوند...»

از این منظر، کتاب «اثرنشان» افسوس‌نامه‌ای برای بی‌توجهی به نگاه‌داشت آثار و پدیده‌های جنگ تحمیلی به شمار می‌آید و بیدارباش و هشدار برای حفظ آن‌ها. اما قصد «کمری» در نگارش این کتاب، جنگ‌ستایی نیست و هدف او شناساندن صلح است که از رهگذر شناخت حقیقی جنگ حاصل می‌شود. تجربه‌ای زبانی، فرهنگی و انسانی که اگر خوب از آن بهره‌برداری نشود، نمی‌توان برنامه‌ریزی خوبی برای آینده داشت. همان‌گونه که ثبت درست وقایع جنگ‌های ایران و روس می‌توانست رخداد‌‌های امروز کشور را به گونه دیگری رقم بزند!

«اثرنشان» را انتشارات سوره مهر با شمارگان دو‌هزار و 500 نسخه، در 100 صفحه، قطع رقعی و به بهای 65‌هزار ریال روانه بازار نشر کرده است.-