روزشمار کنفرانس تهران
روزهای پنجم تا دهم آذر ماه ۱۳۲۲، تهران میهماندار سران سه کشور، روزولت رئیس جمهور امریکا، استالین رئیس شورای کمیسرهای اتحاد جماهیر شوروی و وینستون چرچیل نخست وزیر انگلستان شد. سران سه کشور متفق پس از یک نشست چهار روزه که به «کنفرانس تهران» شناخته شده‌است، درباره نقشه نظامی برای پایان دادن جنگ و ساماندهی دنیای پس از جنگ گردهم آمدند. این گردهم‌‌آیی پس از پیروزی ارتش سرخ بر ارتش آلمان در استالینگراد بود. محمدرضا پهلوی شاه ایران به این کنفرانس دعوت نشد، ولی با یک یک آنان دیدار و گفتگو کرد. دستاورد کنفرانس تهران برای ایران اعلامیه‌ای بود که در ۹ آذر ۱۳۲۲ آمریکا، انگلیس و شوروی امضا کردند که تمامیت ارضی ایران را محترم می‌شمارند و ایران پشتیبانی اقتصادی دریافت خواهد کرد که خسارت‌های جنگ را جبران کند. نقش مهم و اساسی شاهراه ایران که در واقع یکی از شریان‌های حیاتی متفقین در جنگ جهانی دوم بود، در پیشرفت هدف‌های شوروی و انگلیس و آمریکا در پایان سال ۱۹۴۳ برابر با ۱۳۲۲ خورشیدی بسیار نمودار شد. آلمان‌ها در جبهه استالینگراد از پیشروی بازماندند و در بیشتر بخش‌های استالینگراد جنگ از فرم پدافند نیروهای شوروی به فرم آفند (حمله) و یورش ارتش شوروی درآمد. نیروی جنگی ایتالیا در تیرماه ۱۳۲۲ از پای درآمد و حکومت جدید آن کشور به ریاست بادوگلیو به آلمان اعلان جنگ داد و در کنار متفقین قرار گرفت. سران دولت‌های بزرگ متفق برای بررسی فرجام و بازده کوشش‌های مشترک جنگی و هماهنگ ساختن تلاش‌های آینده نیاز به گردهمایی داشتند و بنا به پیشنهاد استالین تهران را برای این کنفرانس برگزیدند.
مجلس دور سیزدهم روز اول آذر ماه ۱۳۲۲ پایان یافته و مقدمات مبارزه انتخاباتی مجلس چهاردهم پیش از پایان عمر مجلس سیزدهم فراهم شده بود. حزب توده و گروه‌های وابسته به آن و سایر عناصر و افراد دست چپی برای بدست آوردن کرسی‌های مجلس شورای ملی در تلاش بودند و مقامات وابسته به سیاست استالینی و دولت بریتانیا در غالب حوزه‌های انتخاباتی از کاندیداهای طرفدار سیاست خویش پشتیبانی می‌کردند.
پیش از تشکیل کنفرانس عالی تهران، انجمن وزیران امور خارجه سه کشور شوروی و انگلیس و آمریکا، از ۲۷ مهر ماه تا نهم آبان ۱۳۲۲ در مسکو تشکیل و در پایان کار انجمن اعلامیه مفصلی به امضای وزیران امور خارجه سه دولت درباره اقدام‌ها مشترک متفقین در سال‌های آینده دوران جنگ و بعد از جنگ صادر گردید.
۵ آذر ۱۳۲۲ وینستون چرچیل نخست وزیر انگلستان با دختر خود سارا، آنتونی ایدن وزیر امور خارجه، لرد موران پزشک ویژه چرچیل، سر الکساندر کادوگان معاون همیشگی وزارت امور خارجه، دریا سالار آندرو کانینگهام لرد اول دریاداری، سرآلن بروک رئیس سناد امپراطوری، فیلد مارشال سر جان دیل، سر چارلز پورتال فرمانده نیروی هوایی، ژنرال ایسمی مشاور نظامی، سر آرچیبالد کلارک سفیر انگلستان در مسکو و گروهی دیگر (هفتاد نفر) به تهران وارد شدند و سر ریدر بولارد وزیر مختار انگلستان در ایران و ژنرال سلبی فرمانده نیروهای بریتانیا در ایران و عراق به پیشواز آنها رفتند.
۶ آذر ۱۳۲۲ فرانکلین روزولت رئیس جمهور امریکا به همراه دریاسالار ویلیام لیهی رئیس ستاد زمان جنگ، دریاسالار ویلسون براون آجودان ویژه نیروی دریایی، سرلشکر ادوین واتسون آجودان نظامی، هری هاپکینز مشاور ویژه، اورل هاریمن سفیرکبیر امریکا در شوروی، جان وای ننت سفیر کبیر امریکا در بریتانیا، دریاسالار راس مک اینتایر پزشک ویژه رئیس جمهور ، چارلز بوهلن دیپلمات وزارت امور خارجه، سرگرد جان بوی تیجر داماد رئیس جمهور، ژنرال جرج مارشال رئیس ستاد ارتش، ژنرال آرنولد فرمانده نیروی هوایی، ژنرال برهون سامرویل رئیس کارپردازی ارتش، دریاسالار ارنست کینگ رئیس عملیات نیروی دریایی، ژنرال توماس هندی رئیس بخش عملیات ارتش امریکا با هواپیما وارد تهران شدند و دریفوس وزیر مختار امریکا در تهران و ژنرال پاتریک هورلی و ژنرال کانلی به پیشواز آنها رفتند. ژنرال هورلی از رئیس جمهوری امریکا درخواست کرد که در درازای ماندگاری خود در تهران در سفارت شوروی مهمان باشد. پس از ورود روزولت رئیس جمهور امریکا به سفارت شوروی، استالین رئیس شورای کمیسرهای اتحاد جماهیر شوروی و مولوتف کمیسر خارجه شوروی، با رئیس جمهور امریکا دیدار کردند و یک ساعت و نیم به گفتگو پرداختند. سپس چرچیل نخست وزیر انگلستان نیز برای دیدار با روزولت رئیس جمهور امریکا به سفارت شوروی رفت و پس از گفتگو ناهار را نیز با هم خوردند. چرچیل نخست وزیر انگلستان به همراهی رئیس ستاد امپراتوری، سر اندرو کانینگهام ارد اول دریاداری، سرجان پورتال فرمانده نیروی هوایی، ایدن وزیر امور خارجه انگلستان به سفارت شوروی رفتند و با مولوتف کمیسر خارجه شوروی در جبهه لنینگراد و هری هاپکینز مشاور ویژه رئیس جمهور امریکا به گفتگو پرداختند. چرچیل پس از گفتگو با بلندپایگان شوروی، دوباره در سفارت شوروی با روزولت دیدار و گفتگو کرد. ساعت هفت و چهل و پنج دقیقه بعد از ظهر به دعوت استالین ، چرچیل به همراهی ایدن و کلارک به سفارت شوروی رفتند و شام را با استالین و مولوتف و ورسیلف و هم چنین روزولت و هری هاپکینز و دریاسالار لیهی خوردند.
7 آذر مذاکرات اصلی سران سه کشور امریکا، شوروی و بریتانیا در کنفرانس تهران و همچنین گفتمان رئیس‌های ستاد ارتش سه کشور آغاز شد. ساعت سه و نیم بعد از ظهر چرچیل در میهمانی بزرگی که در سفارت شوروی برپا شد و در آن نیز روزولت رئیس جمهور امریکا و استالین و هیات‌های نمایندگی سه دولت متفق بودند، شمشیر استالینگراد را از سوی جرج ششم پادشاه انگلستان به نشانه گرامی‌داشت ملت انگلیس به مردم دلیر استالینگراد، به استالین پیش‌کش کرد. استالین ازکمک‌های متفقین به شوروی قدردانی کرد و یادآور شد که امریکا در هر ماه هشت هزار فروند و انگلستان سه هزار و پانصد فروند و شوروی سه هزار فروند هواپیما می‌سازند و با این شمار هواپیما بی‌گمان آلمان هیتلری شکست خواهد خورد.
۸ آذر ۱۳۲۲ محمدرضا پهلوی و علی سهیلی نخست وزیر و وزیر امور خارجه با روزولت رئیس جمهور امریکا در سفارت شوروی دیدار کرد. در این جلسه که دریفوس وزیر مختار امریکا در ایران، ژنرال هورلیف ژنرال واتسون، دریا سالار براون، سرهنگ الیوت در آن شرکت داشتند گفتگوهای دوستانه‌ای میان شاه و روزولت رئیس جمهور امریکا انجام گرفت و شاه درباره اوضاع ایران و مشکلاتی که بر اثر جنگ ایران با آن روبرو است و هم چنین نقش ایران در فرستادن ابزار جنگ متفقین به جبهه‌های جنگ شوروی سخنانی ایراد کرد. شاه در پی این دیدار هنگام ظهر با چرچیل نخست وزیر انگلستان ملاقات کرد. در این دیدار که سر ریدر بولارد وزیر مختار انگلیس در ایران و سارا چرچیل دختر چرچیل در آن شرکت داشتند گفتگوهای دوستانه‌ای درباره اوضاع ایران و همکاری این کشور در راه پیروزی متفقین و چیرگی آنها بر نیروهای آلمان هیتلری انجام یافت. شاه برای شصت و نهمین سالروز تولد چرچیل یک تکه قالی ارزنده و گرانبها به وی هدیه داد.
۹ آذر ۱۳۲۲ استالین به همراهی مولوتف کمیسر امور خارجه شوروی و ماکسیموف کاردار سفارت شوروی در تهران، در کاخ مرمر با شاه دیدار کرد. در این دیدار شاه درباره اهمیت و ارزش همکارهای ایران در پیروزی متفقین سخن گفت و استالین از کمک‌های ایران در فرستادن اسلحه و دیگر ابزار جنگی از راه ایران به جبهه‌های جنگ شوروی تشکر کرد. در این روز همچنین روزولت رئیس جمهور امریکا ، میلسپو رئیس کل دارایی ایران را برای دیدار پذیرفت. سهیلی نخست وزیر و ساعد وزیر امور خارجه ایران نیز با استالین و مولوتف دیدار کردند. دیدار رهبران سه کشور امریکا، شوروی و انگلستان درباره اوضاع جنگ پایان یافت و گفتگوها پیرامون متن اعلامیه کنفرانس میان سه کشور متفق پیگیری شد. در همین روز محمد ساعد وزیر امور خارجه ایران تذکاریه متحداللحنی برای مولوتُف کمیسر امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی و ایدن وزیر امور خارجه بریتانیا، که در تهران بودند، و دریفوس وزیر مختار آمریکا (که بجای کردل هول وزیر امور خارجه آن کشور در کنفرانس تهران شرکت کرده بود) فرستاد و در آن تلاش‌ها و کوشش‌های ایران را در راه پیروزی متفقین و سختی‌ها و دشواری‌هایی را که ایران بر اثر جنگ و همکاری با متفقین با آنها روبرو شده بود یادآوری کرد. در تذکاریه وزارت امور خارجه ایران به سه نکته اشاره شده بود:
۱- متفقین زحمات و خساراتی را که از اوضاع جنگ به ایران وارد آمده کاملاً در نظر بگیرند.
۲- تعهدات کتبی و اطمینان‌های شفاهی که از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران داده شده بود از راه کمک و مساعدت مادی و معنوی در تمام رشته‌های سیاسی و اقتصادی تقویت شود.
۳- متفقین طبق تعهدات خود در تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکت ایران که در دست آنان است و واگذاری امنیت کشور به قوای انتظامی خود ایران اهتمام خاص معمول دارند.
وزیر امور خارجه ایران در پایان تذکاریه انتظار دولت و ملت ایران را از سران متفقین بة شرح زیر بیان نمود:
«دولت و ملت ایران انتظار دارند در این موقع که پیشوایان معظم سه دولت بزرگ در ایران اقامت دارند برای تأیید مراتب بالا اعلامیه صادر و بدینوسیله حسن نیتی را که کراراً کتباً و شفاهاً نسبت به ایران ابراز داشته‌اند بار دیگر تصریح نماید.»
به دنبال دیدارها و گفتگوهای شاه با سران سه کشور بزرگ جهان اعلامیه سه دولت متفق بر پذیرش همکاری ایران در پیروزی متفقین و تضمین استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران و کمک‌های اقتصادی آینده دولت‌های نامبرده پس از پایان جنگ به ایران، به امضای روزولت ، چرچیل و استالین چاپ و پخش شد. متن اعلامیه که با همکاری و اندیشه‌های ژنرال هورلی از سوی دولت امریکا، ایدن از سوی دولت بریتانیا و مولوتف از شوروی نوشته شد بدین قرار است:
اعلامیه سه دولت امریکا، بریتانیا و شوروی در کنفرانس تهران
«رئیس جمهوری کشورهای متحده آمریکا، نخست وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست وزیر ممالک متحده انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست وزیر ایران مایلند موافقت سه دولت را جمع به مناسبات خود به ایران اعلام دارند.» «دولت‌های کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان کمک هائی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصاً در قسمت تسهیل وسائل حمل و نقل مهمات از ممالک ماوراء بحار به اتحاد جماهیر شوروی بعمل آورده تصدیق دارند.»
«سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آنها تحمیل می‌کند و کمی وسائل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند».
«راجع به دوره بعد از جنگ، دُوَل کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات، ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانس‌ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.»
«دولت‌های کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند». وینستون چرچیل - ژ. و استالین - فرانکلین د. روزولت
پایان کنفرانس و ترک ایران
۱۰ آذر ۱۳۳۲ رئیس جمهور امریکا پس از بازدید از اردوگاه ارتش امریکا در امیرآباد در سخنانی که برای سربازان امریکایی ایراد کرد، گفت که در کنفرانس تهران دو هدف بزرگ بررسی شد، یکی طرح نقشه نظامی برای پایان دادن پیروزمندانه جنگ و دیگری سامان دادن دنیای پس از جنگ. سران کشور متفق و همراهان آنها پس از یک سفر چهار روزه ، تهران را با هواپیما به سوی کشورهای خود ترک کردند.
پس از بازگشت سران دُوَل متفق ، علی سهیلی نخست وزیر ایران در تاریخ ۱۴ آذر ماه طی جلسه ای در وزارت امور خارجه که با حضور وزرای مختار انگلستان و آمریکا و کاردار شوروی، ترتیب یافت ، متن اعلامیه سران سه دولت را درباره ایران خواند و متن آن در اختیار خبرگزاری‌های داخلی و خارجی گذاشته شد. سپس وزرای مختار انگلیس و آمریکا و کاردار سفارت شوروی به ترتیب سخنرانی کردند.
شهرداری تهران نیز به مناسبت اقامت چند روزه سران دُوَل بزرگ متفق در ایران طی مراسمی در روز اول تیر ماه ۱۳۲۳ شمسی (ژوئن ۱۹۴۴ میلادی) سه خیابان از خیابان‌های شمالی پایتخت را که کنار سفارتخانه‌های آمریکا و شوروی و بریتانیا بود به سران آن سه کشور یعنی روزولت و استالین و چرچیل نامگذاری کرد. در پایان این مراسم با حضور نمایندگان سیاسی سه دولت امریکا، بریتانیا و شوروی پلاک‌هایی که پیشتر تهیه شده بود در جای خود نصب گردید.
http://www.mashruteh.org