نگاهی به عکس های خراسان دوره قاجار در کاخ موزه گلستان/ مهدی حسامی

در دوره قاجار به محض ورود دوربین عکاسی به ایران و پی بردن دربار و هیات حاکمه به اهمیت و جایگاه اسناد تصویری در نشان دادن وقایع و اتفاقات صورت گرفته شده و به نوعی عکاسی خبری، عکاسان متعددی از طرف حکومت وقت برای تحت پوشش قرار دادن اخبار و اتفاقات و ارائه گزارش راهی این دیار شدند.

خراسان و شهر مشهد بنا به موقعیت مذهبی و سیاسی خود از جایگاه ویژه ای درطول تاریخ ایران برخوردار بوده است، به‌طوری‌که اتفاقات صورت گرفته شده در این خطه از جغرافیای ایران بر تمام جغرافیایی تاریخی و سیاسی ایران تاثیر گذار بوده است .

 در دوره قاجار به محض ورود دوربین عکاسی به ایران و پی بردن دربار و هیات حاکمه به اهمیت و جایگاه اسناد تصویری در نشان دادن وقایع و اتفاقات صورت گرفته شده و به نوعی عکاسی خبری، عکاسان متعددی از طرف حکومت وقت برای تحت پوشش قرار دادن اخبار و اتفاقات و ارائه گزارش راهی این دیار شدند. این عکاسان بنا به موقعیت های پیش آمده عکس های ارزشمندی از آن ایام به یادگار گذاشته اند که در حال حاضر شکل و نسخه اصلی مجموعه این  عکس ها با نهایت دقت و ظرافت  در معتبر ترین مرکز اسناد تصویری دوره قاجار، در کاخ موزه گلستان نگهداری می شود .هدف از این مقاله معرفی عکاسانی  است که در دوره قاجار از خراسان عکس‌برداری نموده و مجموعه آنها در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

خراسان، عکاسان، قاجاریه، عکس‌ها،کاخ موزه گلستان

    تهیه عکس از زندگی اجتماعی، ابنیه تاریخی و وقایع تاریخی خراسان و به خصوص شهر مشهد در دوره قاجار بنا به دستور و حکم خود ناصرالدین شاه در دوره قاجار شروع شد و بعدها در مسافرت های خود ناصر الدین شاه به خراسان در فاصله سالهای 1283تا 1300ه.ق. ادامه پیدا کرد و نهایتا با اعزام عکاس برجسته این دوره یعنی عبدالله قاجار به نواحی خراسان به اوج خود رسید. این عکاسان بنا به پشتوانه حکم رسمی خود از طرف  ناصرالدین شاه و بنا به نبوغ ذاتی و فکری عکسهای بسیار ارزشمندی از ابعاد مختلف زندگی اجتماعی مردم ، موقعیت جغرافیایی نواحی مختلف خراسان، آداب ورسوم ،بهداشت ونوع معیشت مردم ، موقعیت سیاسی افراد و مسائل مذهبی و... بر جای گذاشته اند که جزو نفیس ترین اسناد تصویری خراسان و شهر مشهد به شمار می رود.

هنر و صنعت عکاسی در خراسان  بر اساس اسناد و مدارک باقیمانده و در مقایسه با شهرها و نواحی مختلف ایران از رشد متناسبی برخوردار بوده اگرچه هنر و صنعت عکاسی تا سالها در خراسان و شهر مشهد  بصورت رسمی فعالیت خود را آغاز نکرده بود ولی اسناد تصویری بر جای مانده از عکاسان مختلف در این دوره نشان دهنده اینست که با وجود هزینه بسیار بالایی که عکاسی برخوردار بوده تعدادی از عکاسان ایرانی و غیر ایرانی به تهیه عکس از اوضاع واحوال مردم خراسان و شهر مشهد  در آن دوره پرداخته اند .

بطور مثال و بر اساس یاداشت های تاریخچه عکاسی ایرج افشار ، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد می کند، به این نکته پی می‌بریم که عکاسی در خراسان سال ها پیش از آن رواج  داشته است ."مالیات عکاسی در خراسان در سال 1329قمری در سال بیست تومان بوده است و کتابفروشی پنج تومان . مطبعه سنگی ده تومان و مطبعه سربی شصت تومان" (شمسی، 1372، 61-60).

ناصرالدین شاه در نخستین رویارویی با عکاسی ، به زیرکی دریافته بود که این فن جدید می تواند همچون رسانه ای خبری –گزارشی، به او در در امر اداره و آگهی از اوضاع عمومی کشور یاری رساند . این مطلب را می توان از ماموریتی که در سال 1266 ه.ق 1849م .برای عکسبرداری از سنگ نگاره ها و بناهای تخت جمشید به ژول ریشار داده بود ، دریافت.

فرستادن عکاس به نقاط مختلف ایران و از جمله خراسان در دوره قاجارادامه پیدا کرده و عکاسان مختلفی با هدف تهیه خبر و گزارش تصویری راهی خراسان و شهر مشهد شدند. تعدادی از این  عکاسان بنا به موقعیت های بوجود آمده به  تهیه عکس  و ثبت خاطرات و سفرنامه در طول دوران ماموریت خود پرداخته اند که هرکدام از این موارد در جایگاه خود از ارزش بسیار بالایی در تاریخ خراسان و نواحی شرق ایران در دوره قاجار برخوردارمی باشد. تعدادی از این عکاسان که عکس های آنها در کاخ موزه گلستان موجود است به شرح ذیل می باشد.

1.      جیانوزی

اولین عکاســی که بنا به شرایط پیش آمده از شهر مشـهد و اماکــن تاریخـی و مذهبـی آن عکـس انداخته است   آنتونیو جیانوزی[2] افسر ایتالیایی می باشد .

در حال حاضر قدیمی ترین عکس های مربوط به مشهد،در موزه کاخ گلستان نگهداری می شود که در سال 1270یا 1275توسط جیانوزی ،افسر ایتالیایی که در خدمت دولت ایران بوده عکسبرداری و به شاه تقدیم شده است. شامل عکس هایی از ضریح ،رواق مطهر،گنبد و مقداری عکس دیگر از جمله مقبره خواجه ربیع ،مسجد شاه و مقبره های قدیمی می باشد (ترابی، 1383، 35) .

از عکس‌های برجسته این عکاس می توان به عکس دورنمای حرم مطهر امام رضا(ع) ،نهر خیابان و بست پایین خیابان اشاره نمود که از بالای دروازه پایین خیابان گرفته شده و از درجه نفاست و ارزش بسیار بالایی  برخوردار می باشد و این عکس به تنهایی بیانگر تمام ابعاد زندگی مردم شهر مشهد در دوران قدیم می باشد چرا که با وجود تغییرات صورت گرفته شده در جوامع بشری و حتی در شهرهای ایران بخصوص تهران هیچ تغییر و دگرگونی در بافت قدیم شهر مشهد رخ نداده و تصویری بسیار نمایان از هویت اصلی شهر مشهد که به‌صورت یک  (خیابان) از غرب به شرق که از دوره صفویه  به یادگار مانده است ، نشان می دهد و در واقع از تحرک و جنب و جوش شهرهای  نوین صنعتی و سیاسی د رآن خبری نیست.

عکس 1:  نمایی از نهر خیابان و بست پایین خیابان مشهد در دوره قاجار که از دروازه پایین خیابان مشهد گرفته شده است. (عکاس : آنتونیو جیانوزی، تاریخ عکس : 1860میلادی برابر با 1239شمسی)

2.      آقا رضا عکاسباشی

 عکاس مخصوص ناصر الدین شاه که در مسافرت اول ناصرالدین شاه به خراسان 1284-1283ه.ق جزو ملتزمان وهمراهان اردوی همایونی بوده و عکسهای ارزشمندی از شهر های سرحدی خراسان و همچنین شهر مشهد برداشته شده است. مجموعه عکس های گرفته شده در سفر اول ناصرالدین شاه به خراسان یکصد وچهل و سه قطعه که تقدیم ناصرالدین شاه شده است.

آقا رضا عکاسباشی در طول سفر از جایگاه واحترام ویژه ای برخوردار بوده وخود شخص شاه (ناصرالدین شاه) نگاه ویژه ای به عکاس داشته است و در طول سفر هدایای ویژه ای از شخص شاه دریافت نموده است.

آقا رضا از منازل بین راه، شهرهای بین راه، رجال (بعد از اعطای القاب و بخشیدن خلعت)، حرم مطهر، حکام و کسبه و تجار و اماکن شهر مشهد و شهرهای بین راه عکس‌های بسیار گرانبهایی را به یادگار گذاشته است. عکس های آلبوم 224 کاخ موزه گلستان آلبومی است با جلد مخمل قرمز چفت و بست به ابعاد 35در 47سانتی متر و لبه طلایی شامل 143 عکس که آقا رضا در صفحه پایانی آلبوم به طور مشخص اطلاعاتی را در اختیار ما می گذارد.

"...آلبوم فیگرافی سفر و سیاحت. اعلیحضرت قدرقدرت شاهنشاه ولینعمت کل ممالک محروسه‌ی ایران روحنا... از دارالخلافه الی مشهد مقدس و از مشهد الی ورود به دارالخلافه که جامع است از بناهای قدیم و اماکن مشرفه و اردوی همایونی و اشخاص به سعی کمترین غلام خانه زاد رضا پیشخدمت حضور مبارک و عکاس باشی دولت علیه اتمام پذیرفت از تاریخ 15شهر ذی الحجه الحرام سنه 1283قمری الی 22شهر جمادی الاولی سنه 1284هجری قمری. طهران در عکاس خانه همایونی..." (ترابی، 1383، 35).

از جمله عکس های بسیار معروف آقا رضا عکاسباشی در این سفر عکس حاج ملا هادی سبزواری نشسته دو زانو در وسط کادر و پس زمینه به طور کامل فضای پشت تصویر را پر نکرده و فضای منفی بدون وسواس انتخاب شده است.

شیوه عکاسی در این دوره به صورت شیوه کلودیون[3] مرطوب که بسیار رایج در این دوره بوده است و کیفیت عکس‌های آقا رضا نسبت به عکاسان دیگر در این محدوه زمانی بسیار مناسب می باشد.

عکس 2: نمایی از مدرسه میرزا جعفر و بافت قدیم ضلع شمال شرقی شهر مشهد در دوره قاجار، (عکاس: آقا رضا عکاسباشی، تاریخ عکس : 1283 قمری)

3. منو چهر خان عکاس

 منوچهر خان عکاسباشی درطول سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان در سال 1300ه.ق همراه اردوی همایونی بوده است ودر طول سفر از رجال وشهرها و اماکن تاریخی به تعداد 255 قطعه عکس گرفته است. منوچهر خان عکاسباشی در طول سفر بر خلاف آقا رضا عکاسباشی  در سفر اول از جایگاه و احترام زیادی برخوردار نبوده  وخود شاه (ناصرالدین شاه) اهمیت چندانی برای عکاس قائل نبوده است. چهار عکس‌دان سبز رنگ به شماره های 219 و296  و 282 و200  به ابعاد 35*5/43 سانتی متر که مجموعا شامل 255عکس است حاصل این سفر است.

منوچهرخان بر خلاف آقا رضا خیلی در قید و بند مشخص کردن تاریخ عکاسی و مکان ها نیست و درآلبوم، یادداشتی از او به چشم نمی‌خورد. اکثر تصاویر زیرنویس دیگری به خط ناصرالدین شاه دارد که در سال 1308 موقعیت افراد را ذکر کرده است (ترابی، 1383، 35). عکس های این سه آلبوم از کادر بندی بهتری نسبت به آلبوهای سفر اول برخوردار هستند.

عکس 3: نمایی از ساختمان ارگ قدیم شهر مشهد در دوره قاجار (عکاس : منوچهرخان عکاسباشی،                     تاریخ عکس : 1300 قمری)

4. میرزا حسینعلی عکاسباشی

میرزا حسینعلی از شاگردان دارالفنون بود. وی در این مدرسه عکاسی را یاد گرفته و برای تکمیل آن به اروپا فرستاده شد. او پس از بازگشت از سفر اروپا، عکاس مخصوص ناصرالدین شاه شد و چند زمانی نیز مدیریت عکاسخانه همایونی با او بوده است.

در سفر دوم ناصرالدین شاه به خراسان از شعبان تا ذیقعده 1300ه.ق. که میرزا حسینعلی در رکاب شاه بوده، در راه مشهد 76 قطعه (اکنون 70 قطعه باز مانده)، در توقف در مشهد 95 قطعه (اکنون 56قطعه) و در بازگشت به تهران 81 قطعه (اکنون 67 قطعه بازمانده) عکس گرفته که همه آنها اینک در سه جعبه در آلبومخانه نگاهداری می شود و نام عکاس به شکل : "خانه زاد میرزا حسینعلی عکاس مخصوص حضور همایون" در کنار برخی از آنها دیده می شود.

ولی جای شگفتی است که شاه با آن که همه همراهان خود را در سفر نامه اش نام برده ، هرگز از میرزا حسینعلی به عنوان عکاس رکاب یاد نکرده است (ذکاء، 1376، 83).

5. عبدالله قاجار

دومین عکاس مشهور و پرکار ایرانی (بعد از آقا رضا اقبال السطنه ) که نمونه عکس‌های برداشته شده توسط او به فراوانی در آلبوهای گلستان و در دست خانوارها و اشخاص دیده می شود، عبدالله میرزا جهانگیر فرزند جهانگیر میرزای قاجار است (ذکاء، 1376، 98).

گویا نخستین عکسبرداری عبدالله میرزا به عنوان عکاس دربار، پس از بازگشت از اروپا ، در سال 1300ه. ق. انجام گرفته است. وی در این سال نخستین بار ماموریتی برای عکسبرداری از نواحی خراسان داشته و حاصل آن ماموریت، عکس‌هایی است که در آلبوم شماره 240 گرد آمده و مرتب شده است. یکی از این عکس‌ها "دورنمای پل ارغون کلات" است که  تاریخ 1300ه.ق. دارد (ذکاء، 1376، 102).

عبدالله قاجار بعدها بنا به دستور و حکم رسمی ناصرالدین شاه در سال 1308ه.ق. راهی خراسان شده و عکس‌های ارزشمندی از اوضاع واحوال خراسان به یادگار گذاشته است. وی در سال 1309ه.ق در ادامه همان ماموریت از کارمندان کمپانی رژی، شهر مشهد، مناظر توس و بجنورد ومیل رادکان وکاخ خورشید (در کلات نادری) و عشق آباد عکسبرداری کرده است (آلبوم شماره292) (ذکاء، 1376، 104).

مجموعه عکس های عبدالله قاجار با موضوعات متنوع و مختلف در دو آلبوم 240 به ابعاد 31*38 سانتی متر و آلبوم 291 شامل  178قطعه عکس گردآوری شده که در کاخ موزه گلستان نگهداری می شوند.

عبدالله قاجار که در ایران به عنوان عکاس حرفه‌ای شناخته می‌شود بنا به حکم رسمی ناصرالدین شاه و علاقه و پشتکار خود توانسته مجموعه‌ای بسیار نفیس و گرانبها از عکس‌های مرتبط با اوضاع و احوال خراسان و شهر مشهد بر جای بگذارد که در حال حاضر نفیس‌ترین مجموعه اسناد تصویری خراسان مربوط به دوره قاجار است. او برخلاف عکاسان قبلی و بنا بر نبوغ و استعداد ذاتی عکاسی توضیحات بسیار کاملی از موقعیت و جغرافیای تاریخی نقاط مختلف خراسان،  اماکن تاریخی، آداب و رسوم اجتماعی، اعتقادات محلی، طبقات مختلف اجتماعی، امراض و انواع بیماریها بر جای گذاشته است. به عنوان مثال، در یکی از  این تصاویر به نوعی بیماری پوستی که در آن زمان شایع بوده اشاره نموده است.

عکس 4: گروه صد نفره سوار قزاق خراسان در دوره قاجار (تاریخ عکس : 1309قمری،عکاس : عبدالله قاجار)

6. امیر خان جلیل الدوله

امیر خان جلیل الدوله قاجار، فرزند سلطان محمد میرزا سیف الوله مشهور به (آقای داماد) برادر سلطان عبدالمجید میرزا عین الدوله پسر سلطان احمد میرزا عضدالدوله فرزند فتحعلی شاه است. این شاهزاده عکاس بنا به نوشته خودش ازدوازده سالگی وارد سلک نظام شده و سی سال تمام مشغول خدمتگزاری و مرجع خدمات دولتی بوده و آخرین خدمتش در زمان ناصرالدین شاه به سال 1313ه.ق ماموریت با فوج حشمت در خراسان بوده است. امیر خان در سال 1314ه.ق .که در خراسان بوده، از آن حدود مقداری عکس گرفته و تقدیم کرده است که در آلبوم شماره 438 آلبومخانه گلستان محفوظ است.

شهریار عدل معتقد است که امیر خان در ثبت لحظه های زود گذر از زندگی، در عکاسی اش مهارت به خرج داده و بعد از عبدالله میرزا، در این شیوه مبتکر بوده است. عکس‌های وی بر خلاف اکثر عکس‌های دوره مظفری که از لحاظ کیفیت پایین بوده‌اند، از کیفیتی خوبی برخوردار هستند (ذکاء، 1376، 128).

عکس 5: امیر حسین خان آصف الدوله : حاکم خراسان  در اواخر دوره قاجار (عکاس : امیر خان جلیل الدوله، تاریخ عکس : 1314 قمری)

7. کلنل ویکتور سیمونف

این عکاس که از افسران گارد امپراتوری روسیه در فاصله سالهای 1316-1315ه.ق. بوده در خراسان عکسبرداری می‌کرده است. از مجموع 40 عکسی که از وی در دست است، حدود 20عکس به مشهد و اطراف آن مربوط می‌شود. این عکس‌ها در آلبوم خانه کاخ گلستان نگهداری می شوند. در این عکسها زیر نویسی‌های مختصر با حروف چاپی طلایی به زبان فرانسه و در قسمت پایین مشاهده می شود. یک لایه خاکستری روی تمام تصاویر وجود دارد. عکس‌ها قطعی حدود 18*13سانتی متر دارند. در این تصاویر، حضور اشخاص عادی قابل مشاهده است. تصاویر وضوح چندانی ندارند. از حرم مطهر تنها یک عکس از فاصله دور برداشته شده است که احتمالا به دلیل غیر مسلمان بودن عکاس، ورود به محل حرم برای وی امکان پذیر نبوده است. از بیرون وداخل خواجه ربیع عکس‌هایی از این عکاس موجود است. نگاه سیمونف ازپشت دوربینش به سوژه‌ها نگاه یک سیاح خارجی است واین نگاه چندان دقیق و پر حوصله نیست. ابزار مورد استفاده او نیز از کیفیت بالایی برخوردار نیست (ترابی، 1383، 47).

نفیس‌ترین مجموعه اسناد تصویری خراسان و شهر مشهد مرکز اسناد تصویری آستان قدس رضوی  مجموعه انتقالی از کاخ موزه گلستان محسوب می شود که به صورت فایل دیجیتالی در سال 1378به این مرکز انتقال داده شد و سپس برای هرکدام شناسنامه تفصیلی تهیه گردید و در نرم‌افزار سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی (سیمرغ) ثبت شد تا محققان از طریق جستجو بتوانند به آنها دسترسی پیدا کنند.

موضوعات عکس‌های مربوط به خراسان در مجموعه عکس های کاخ موزه گلستان بنا به رشد و بلوغ فکری عکاسان اعزامی به خراسان که به عنوان اولین عکاسان حرفه ای ایران محسوب می شوند  از تنوع، زیبایی و ظرافت های بسیار بالایی برخوردار است، به‌طوری‌که عکاسان همراه با ناصرالدین شاه اعم از آقا رضا عکاسباشی، منوچهر خان عکاسباشی و غیره  در سال‌های 1283 و 1300 هجری قمری به خراسان آمدند و یا بعدها که عبدالله قاجار بنا به حکم رسمی ناصرالدین شاه در سال 1308 قمری برای تهیه عکس از ولایت خراسان عازم این دیار شد. این افراد با علاقه و پشتکار خود و با وجود  همه سختیها و مشقات مربوط به فن و فنون  عکاسی در آن دوره اعم از حمل و جابجایی شیشه های مربوط به عکاسی، تصویر برداری، نوردهی، چاپ و ظهور  توانسته‌اند عکس‌های بسیار ارزشمندی از اوضاع و احوال دورترین و سخت ترین نقاط جغرافیایی خراسان اعم از شهر کلات، سرخس و درگز تا شهر مشهد برجای بگذارند که هرکدام به عنوان سندی بسیار ارزشمند و نفیس در رابطه با تاریخ و فرهنگ خراسان و شهر مشهد در دوره قاجار محسوب می شوند. این عکس‌ها را می‌توان در دسته‌بندی زیر معرفی کرد:

1.عکس رجال: عکس‌های موجود در این زمینه هم به صورت فردی و هم به صورت دسته جمعی می‌باشند و شامل رجالی هستند که در خراسان سمت سیاسی و اجرایی بر عهده داشته، یا از موقعیت مذهبی بالایی مخصوصا در آستان قدس برخوردار و یا از طبقات متوسط و یا پایین جامعه بوده‌اند. تعداد این عکس ها 200 قطعه است. قابل ذکر است که عکاسان عکس های فوق به تمام موقعیت سیاسی و فرهنگی رجال در این عکس ها در ذیل و یا پشت عکس اشاره نموده‌اند. از جمله این عکس‌ها می توان به عکس‌های  ابوالفتح میرزا، مؤیدالدوله حکمران خراسان و متولی باشی آستان قدس و یارمحمدخان سهام الدوله امیر تومان حاکم بجنورد، امیر حسینخان شجاع الدوله حکمران قوچان، امیرتومان حاکم قوچان و عماد الملک حاکم طبس اشاره کرد.  

عکس 6: صاحبدیوان شیرازی، فتحعلی بن علی اکبر ، متولی باشی آستان قدس (عکاس : عبدالله قاجار، تاریخ عکس : 1309 ق.)

2.عکس اماکن: عکس‌های اماکن نسبت به عکس‌های رجال از تنوع بیشتری برخوردار هستند، به‌طوری‌که در این عکس‌ها به نکات بسیار ارزشمندی اشاره شده است. به عنوان مثال عبدالله قاجار در عکس های مربوط به شهر مشهد به طور کامل به موقعیت و جایگاه بنای ارگ مشهد و یا در رابطه با نیشابور به تمام خصوصیات جغرافیایی و طبیعی معدن فیروزه نیشابور و یا در رابطه با چشمه آبگرم  قلعه مزدوران سرخس علاوه بر موقعیت دقیق جغرافیایی به ذکر خصوصیات پزشکی و دارویی  آبگرم آن اشاره نموده است. 

عکس 7: نمایی از قبرستان قتلگاه و ضلع شمال شرقی شهر مشهد در دوره قاجار (عکاس : عبدالله قاجار، تاریخ عکس : 1309ق.)

3. عکس تشریفات: در دوره قاجاریه مجالس رسمی سلام به مناسبت‌های مختلف از جمله شروع به کار والیان خراسان، متولیان آستان قدس رضوی و یا سایر موارد در فضای داخلی صحن عتیق  وایوان طلای حرم امام رضا (ع) برگزار می‌شد. از جمله عکس‌های مرتبط با این مجالس  به عکس‌های مراسم سلام فتحعلی خان صاحبدیوان (متولی آستان قدس) در ایوان طلای صحن عتیق حرم امام رضا(ع) و موید الدوله در آستانه مبارکه در روز ورودش به مشهد مقدس می‌توان اشاره نمود.

عکس 8: سلام موید الدوله متولی باشی آستان قدس در ایوان طلای صحن عتیق (انقلاب فعلی ) در دوره قاجار (عکاس : عبدالله قاجار، تاریخ عکس : 1309ق.)

4. عکس های تعزیه خوانی

یکی از موضوعاتی که عکاسان دوره قاجار با توجه به فضای حاکم بر جامعه از آن عکاسی کرده و عکس‌های ارزشمندی به یادگار گذاشته‌اند، عکس‌های مربوط به مراسم تعزیه خوانی و شبیه خوانی در آستان قدس رضوی می‌باشد. ازجمله عکس های ارزشمند عبدالله قاجار می توان به تصویر برگزاری مراسم عاشورا در حرم مطهر  شاره کرد.

 عکس شماره 8. مراسم روز عاشورادر صحن عتیق (انقلاب فعلی) حرم امام رضا (ع) (عکاس : عبدالله قاجار      تاریخ عکس : 1309 ق.)

عکس‌های گرفته شده توسط عکاسان معرفی شده در این مقاله بنا به احکام صادره شده از طرف دربار و مخصوصا شخص ناصرالدین شاه بوده است. عکاسان فوق نهایت دقت و ظرافت را در گرفتن عکس‌ها و ذکر مشخصات آنها به کار برده‌اند. یاداشت‌های بر جای مانده از عکاسان فوق بر حاشیه این عکس‌ها خود گواه این مطلب می‌باشد. این عکس‌ها در روشن ساختن تاریخ اجتماعی، سیاسی و معماری خراسان و شهر های تابعه آن نقش به‌سزایی دارند. از این رو، نگهداری و حفاظت بهینه آنها می‌‌تواند در حفظ هویت فرهنگی و ملی نقش موثری ایفا کند.

در خاتمه گفتنی است که عکس‌های معرفی شده در این مقاله متعلق به عکاسانی می‌باشد که در دوره قاجاریه فعال بوده‌اند و این عکس‌ها گوشه‌ای از مجموعه عکس‌هایی است که آنها از خود به یادگار گذاشته‌اند. محققان و پژوهشگران می‌توانند با مراجعه به مراکز اسناد از جمله مرکز اسناد آستان قدس رضوی به مجموعه گرانبهای عکس‌های تاریخی بر جای مانده از گذشتگان دسترسی پیدا کنند.

ترابی، نسرین (1383). عکاسخانه ایام. تهران:کلهر.

ذکاء، یحیی (1376). تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران . تهران : علمی و فرهنگی.

شمسی، مهری (1372). "گزارشی از وضعیت مالیات خراسان در 1329ه. ق". مجله گنجینه اسناد، دوره 3، شماره 2 و 3.

نشریه الکترونیکی شمسه