میرزا کوچک‌خان جنگلی

تصویری از میرزا کوچک‌خان جنگلی و دکتر ابراهیم حشمت به همراه محسن امین‌الدوله و جمعی از علما و روحانیون و اعضای نهضت جنگل - سال ۱۲۹۶ ش

زیرنویس عکس: در سنۀ هزار و سیصد و سی‌وپنج قمری این عکس به عنوان یادبود زمان جنگل از حضرت اشرف حاجی امین‌الدوله در کسماء برداشته شده و به رسم یادگار تقدیم جناب اجل آقای دکتر علی امینی زید عمره می‌گردد.

******

کشیش چارلز ماری، مبلّغ مسیحی مقیم رشت، کوچک‌خان را یک قهرمان واقعی می‌دانست:«در خاتمه، می‌خواهم کلامی درباره میرزا کوچک‌خان بگویم. صرف نظر از درست یا نادرست بودن آرمان‌های این مرد، به اعتقاد من او انسانی باوجدان، وطن‌پرستی صادق، و مردی با صفات پسندیده بسیار است. او سعی داشت رشوه، غارت، شورش، و بسیاری از چیزهای دیگری را که از صفات قوای مسلّح در ایران بود ریشه‌کن کند، و قوای خود را منظم و تابع قانون نگاه داشت. هم‌چنین جان و مال اشخاصی که نمی‌جنگیدند، از دست او در امان بود. بعد از نبردِ منجیل شایعات فراوانی بر سر زبان‌ها افتاد که کوچک‌خان به عبث بودن جنگ پی برده و تلاش می‌کند تا هم‌قطارانش را از جنگیدن باز دارد، ولی کسی به حرفش گوش نمی‌کند. طرفدارانش او را بیشتر نه به خاطر تهوّر و توانایی‌اش در جنگ، بلکه به خاطر مهربانیش، عشقش، صداقت بی‌شائبه‌اش، دغدغه‌اش برای رفاه و سعادت کشور، عدالتش و حقیقت‌جویی‌اش تحسین می‌کنند. چندین افسر انگلیسی را دیده‌ام که این مرد را تحسین می‌کنند و برایش احترام قایلند، و شخصاً احساس می‌کنم که اگر خودش به تنهایی فرماندهی جنگلی‌ها را بر عهده داشت، این همه تلفات و صدماتی که به جان، مال، تجارت، و زراعت مردم وارد شده است، و به اعتقاد من همه‌اش تقصیر حاجی‌احمدِ بی‌خرد و متعصّب است، وارد نمی‌شد.» فرنسیس وایت، دبیر سفارت آمریکا، نیز یکی دیگر از آمریکایی‌هایی بود که کوچک‌خان را تحسین می‌کرد. وایت درباره کوچک‌خان نوشته است:«کوچک‌خان، بنا به عقیده عموم، مردی تقریباً فرهیخته است، و شدیداً با چیزی که به درستی اقدامات تحکّم‌آمیز انگلیس در ایران می‌داند مخالفت می‌کند. او عضو حزبی موسوم به دموکرات، و مردی صادق و وطن‌پرست به نظر می‌رسد که شخصیت باصلابتی دارد، ولی کوته‌بین و احتمالاً قدری خشک مغز است.» حتی در میان انگلیسی‌ها هم کسانی بودند که کوچک‌خان را تحسین می‌کردند، از جمله ماژور ام. اچ. دانوهو:«کوچک‌خان یک ایرانی فرهیخته و آداب‌دان، با شجاعت، پر جذبه و با صلابت است. علاوه بر این، او به خوبی با نهادهای سیاسی اروپا و عِلم مملکت‌داریِ غرب آشناست. او که تجسّم «ایران جوان» مبارز است، خود را پیامبر اصلاحات می‌داند. او که دکترینِ ملی‌گرایی ایرانی در عام‌ترین معنایش را تبلیغ می‌کند، اعلام کرده است که دشمن سرسخت و آشتی‌ناپذیر حکومت ظالمانه در داخل، و مداخله قدرت‌ها از خارج کشور است. ... قوای تحت فرمانش، که اونیفورم خاص خود را دارند، خیلی سریع افزایش یافت و طولی نکشید که کوچک‌خان به قدری قدرت یافت که توانست از فرامین تهران و دولت ضعیفش سرپیچی کند. ...جنگلی‌ها، یعنی پیروان کوچک‌خان، با آموزش‌هایی که از آلمانی‌ها دیدند، خیلی زود در نبرد سنگرها زبده شدند. آنها با انتخاب یک موضع دفاعی خوب، سنگرهایی در طول جاده منجیل به رشت آماده کردند، و پیش‌قراولانِ جنگلی سرپلِ منجیل را در کنترل خود گرفتند. ... کوچک‌خان، آن‌طور که ایرانی‌ها می‌گویند، مرد نسبتاً صادقی بود، که احتمالاً شور وطن‌پرستی هم در وجودش داشت؛ ولی این باعث نشد که به آلتِ بسیار مفید و انعطاف‌پذیری در دست دشمنانِ قدرت‌های متفق تبدیل نشود. کوچک‌خان به خواست آنها شتافت و درب ورود به خزر را بست، و تابلوی «ورود انگلیسی‌ها مطلقاً ممنوع» را روی آن چسباند.»(انگلیس و اشغال ایران در جنگ جهانی اول؛ دکتر محمدقلی مجد؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی؛ صص ۴۳۱ تا ۴۳۳)