انتخابات مجلس مؤسسان در اسناد وزارت خارجه آمریکا

 نظامنامة انتخاب اعضاء و وظایف مجلس مؤسسان بدون فوت وقت اعلام شد. روزنامه ستاره ایران در شمارة مورخ 2 نوامبرش (1925) خواهان اقدام عاجل جهت خاتمة کار دولت موقت و استقرار رژیم جدید «پادشاهی انتخابی با پادشاهی آقای پهلوی» شد. اموری می‌افزاید: «ایران (3 نوامبر): نظامنامة ناظر بر انتخابات اعضا، تشکیل و کار مجلس مؤسسان برای تعیین شکل دائمی حکومت را منتشر می‌کند. این روزنامه همچنین دستور آقای پهلوی به وزیر داخله مبنی بر انتشار و اجرای فوری نظامنامة فوق را به چاپ رساند. طبق نظامنامة مزبور انتخاب اعضای مجلس مؤسسان به همان شیوة انتخاب نمایندگان مجلس صورت می‌گیرد، ولی تعداد نمایندگان هر حوزة انتخابیه در مجلس مؤسسان دو برابر تعداد نمایندگان همان حوزه در مجلس شورای ملی خواهد بود، و نامزدی نمایندگان مجلس پنجم (مجلس فعلی) برای عضویت در مجلس مؤسسان بلامانع است. شرایط نامزدهای مجلس مؤسسان و نیز رأی‌دهندگان همان است که در قانون انتخابات برای نمایندگان و رأی‌دهندگان پیش‌بینی شده است. مجلس مؤسسان به محض اینکه دو سوم اعضایش در تهران حاضر شوند، کار خود را با دستور رئیس دولت موقت آغاز خواهد کرد. مجلس مؤسسان پس از تعیین دولت دائم منحل خواهد شد.»^[1]

انتخابات مجلس مؤسسان در ماه نوامبر 1925 برگزار شد: «رویدادهای دو هفته گذشته روندی نسبتاً آرام و بی‌دردسر داشته است. در واقع از ظواهر امر چنین برمی‌آمد که حتی می‌توان گفت که دورة استثنائاً آرامی بوده است. روزنامه‌ها بیشتر صفحات خود را به اخبار انتخابات مجلس مؤسسان اختصاص داده‌اند، ولی اخبار منتشره کلاً ماهیتی مکانیکی دارند و صرفاً پیشرفت و نتایج انتخابات را منعکس می‌سازند. به طور کلی هیچ خبری از اخبار مهمتر، یعنی حال و هوای مردم و افکار عمومی، در این صفحات به چشم نمی‌خورد. بدیهی است کسانی که قدرت را در دست دارند می‌کوشند تا انتخابات با کمترین تأخیر ممکن انجام شود، درست همانطور که پیش‌بینی می‌شود پس از تشکیل مجلس مؤسسان نیز همان‌ها برای تسریع هر چه بیشتر اقدامات به اعضای مجلس فشار بیاورند تا فرصت را از آنهایی که می‌خواهند نقشه پهلوی را نقش بر آب کنند، بگیرند. همانطور که «جنبش ملی» شور و شوقی در مردم نیانگیخته بود، انتخابات مجلس مؤسسان نیز واقعاً علاقه‌ای در مردم ایجاد نکرد. بسیاری از واجدین حق رأی پای صندوق‌ها حاضر نشدند. جایی که جهل و فقر ریشه دوانده باشد جز این انتظار نیست، ولی در این مورد خاص بیشتر مردم احساس می‌کنند که نتیجه از پیش تعیین شده و همین مزید بر علت شده است. نتیجة شمارش آراء حوزه انتخابیه تهران تازه دارد اعلام می‌شود. در میان نامزدهایی که بیشترین رأی را آورده‌اند اسامی کسانی به چشم می‌خورد که در داخل و خارج از مجلس از حامیان جدی «جنبش ملی» بودند. پیش‌بینی می‌شود که بسیاری از وکلای مجلس کنونی به مجلس مؤسسان راه یابند. در کل، به تدریج دارد روشن می‌شود که منتخبین این مجلس معرّفِ طبقة جدیدی در عرصه سیاست ایران هستند، و اینکه پهلوی و جنبش او دارند از عناصری استفاده می‌کنند که تاکنون نفوذ چندانی در جامعه نداشتند، که شاید بتوان گفت احتمالاً سیاستمدارانی پرانرژی‌تر هستند، ولی نسبت به کسانی که مردم ایران در حکم طبقه حاکم به آنها عادت کرده‌اند، شخصیت‌ و اصالت کمتری دارند.» اموری نمونه‌ای از گزارش روزنامه‌ها را درباره انتخابات در گزارش خود ذکر می‌کند: «روزنامة ایران (10 نوامبر): بیانیه آقای پهلوی، رئیس دولت موقت، را منتشر می‌کند که تا پایان برگزاری انتخابات مجلس مؤسسان حکومت نظامی اعلام نخواهد شد. روزنامة شفق سرخ (15 نوامبر): انتخابات مجلس مؤسسان در تهران که از 10 آغاز و تا 14 نوامبر ادامه داشت، دیروز بعد از ظهر پایان یافت. کلاً 27501 نفر رأی دادند. (توضیح: این رقم تقریباً یک سوم واجدین حق رأی است.)... روزنامة ستارة ایران (16 نوامبر): این روزنامه در سرمقالة خود به دلیل حضور پر شور مردم تهران در انتخاب اعضای مجلس مؤسسان به آنها تبریک گفت. شمار آراء حاکی از علاقه وافر مردم به مسئله حاکمیت ملی است... روزهای 15، 16، 17 و 18 نوامبر: همة روزنامه‌ها گزارش‌هایی تلگرافی از پیشرفت و نتایج انتخابات مجلس مؤسسان در ایالات مختلف منتشر کردند. لحن این گزارش‌ها به گونه‌ای است که گویی دارند گل‌های‌ سرسبد این مملکت را بر روی امواج شور و اشتیاق مردم ایران به تهران می‌فرستند!»^[2] اموری در گزارش مورخ 4 دسامبرش (1925) می‌نویسد: «اوضاع ظاهراً آرامی که در آخرین گزارش مطبوعاتی خود به آن اشاره کردم در دو هفته گذشته نیز ادامه داشت. با وجود این، با نزدیک شدن زمان تشکیل مجلس مؤسسان، جریان‌هایی که قبلاً هم تا حدودی قابل تشخیص بودند شکل قطعی‌تری به خود می‌گیرند... ولی بیش از هر چیز دیگری شاهد انزجار و تنفر روز افزون مردم از شیوة عمل اخیر پهلوی هستیم. نارضایتی مردم ولایات مختلف از رفتار خودسرانه، نامعقول و مزوّرانة بسیاری از افسران ارتش و این احساس روز افزون که پهلوی و ارتشش- که معرّف قدرت سیاسی و نظامی اوست- از موقعیت خود برای تأمین هر چه بیشتر منافع شخصی‌شان استفاده می‌کنند، مزید بر علت شده است. میزان وفاداری و حمایت زیردستان پهلوی از او معلوم خواهد کرد که چنین احساسی چقدر ممکن است به عاملی تعیین‌کننده تبدیل شود. ولی از آنجا که... ارتش و، از قضا، سرویس اطلاعاتی آن به طور قابل ستایشی سازمان‌ یافته‌اند، در حال حاضر اجازه هیچگونه نافرمانی و رقابتی را نخواهند داد... اعلامیه‌های اخیر او را مشتی دروغ خوانده‌اند. اگر قبول می‌کردیم که نیّتش خیر و بی‌شائبه است، شاید می‌شد با اغماض بیشتری به شیوة طراحی «جنبش ملی» و برگزاری انتخابات مجلس مؤسسان نگاه کرد.»^[3]

گزارش اموری دربارة افتتاح مجلس مؤسسان توسط رضا [خان] در تاریخ 6 دسامبر 1925 گزارشی کلاسیک است. محل برگزاری جلسه:

تکیه دولت که مجلس مؤسسان جلسات خود را در آن تشکیل ‌داد تالار مدور بسیار بزرگی با دیوارهای آجری و سقفی برزنتی است که شیرهای ایرانی نقاشی شده روی آن خود نمایی می‌کنند. این مکان یک نسل پیش به دستور ناصرالدین شاه برای اجرای تعزیه ساخته شد. اما چنانکه می‌گویند از این مکان بیشتر برای نمایش‌های سبک غیرمذهبی استفاده می‌شد. سکوی بزرگی در مرکز تکیه قرار دارد. اعضای مجلس به شکل نیم دایره‌ای بزرگ رو به یک سمت سکو می‌نشستند. مأموران ادارات دولتی نیز سمت دیگر سکو می‌نشستند. نمایندگان هیأت‌های دیپلماتیک نیز درست بالای سر اعضای مجلس مؤسسان و روبروی آن قسمت از سکو می‌نشستند که حکم جلوی سکو را داشت. اشخاصی که در این جلسه شرکت داشتند، معرّف طیف وسیعی از اقشار اجتماعی و سیاسی ایران امروز بودند. افسران ارتش، روحانیون و مقامات دولتی نیز در این جلسه شرکت داشتند. در اطراف سکو، علمای معزز یا همان نمایندگان مرتجع‌ترین قشر ایران که پهلوی در پیشبرد جنبش خود مصالحه با آنها را لازم دیده بود، با ریشی انبوه و عمامه‌ای به سر و عبایی بر تن چهارزانو نشسته بودند. سه رئیس‌الوزرای سابق، فرمانفرما، سپهسالار اعظم و صمصام‌السلطنه به همراه سعدالدوله، صدر اعظم پیشین، به نرده‌های سکو تکیه داده و یا روی پله‌ها نشسته بودند. هر کدامشان بالای هشتاد سال سن داشتند و در زمان تصدی‌شان اتفاقاتی افتاده بود که حالا بیشتر به تاریخ باستان می‌مانست. ملاهای زیادی در میان اعضای مجلس مؤسسان دیده می‌شدند. شیخ محمره که یکسال پیش در حکم زندانی سیاسی از خلیج فارس به تهران منتقل شده بود در لباس عربی‌اش کاملاً به چشم می‌آمد. نزدیک به مرکز سکو تعداد زیادی از ژنرال‌های ارتش ایستاده بودند. در یک طرف دیگر سکو همه کارمندان خارجی دولت ایران نشسته بودند که تعداد مستشاران مالی آمریکا از همه‌شان بیشتر بود. همه کلاه بر سر داشتند. در آخر، وزرای دولت در لباس رسمی رُبان‌دارشان وارد جلسه شدند و کنار میز وسط سکو قرار گرفتند. سپس همگی قیام کردند. در این هنگام، پهلوی با اونیفورم نظامی و کاملاً تنها وارد تکیه شد. در طول نیم ساعتی که از محل اقامتش راهی تکیه بود توپ‌ها  با شلیک گلوله آمدن او را به همه خبر داده بودند. او به جایگاهش بر روی سکو رفت و نطق کوتاهی ایراد کرد که به ضمیمه این گزارش ارسال شده است. شاید به دلیل وضعیت آکوستیک بد محل و شاید هم به دلیل اینکه خودش نمی‌خواست با صدای بلند صحبت کند، حرف‌هایش را فقط آنهایی شنیدند که نزدیک سکو نشسته بودند. پس از اتمام نطق پهلوی، ملاهایی که به منظور تمجید و تحسینش پایین سکو نشانده بودند به هنگام پایین آمدنش از پله‌ها شروع به تحسین او کردند تا اینکه پهلوی از تکیه بیرون رفت و اعضای کابینه نیز پس از او از محل خارج شدند. نمایش پهلوی تا حدودی مأیوس‌کننده بود. تالاری با این عظمت، حضور طیف عظیمی از نمایندگان مردم و آن همه انتظار برای ورود او شایستة پایانی بسیار تماشایی‌تر و تأثیرگذار‌تر بود. یک ارکستر نظامی، استقبالی پر شورتر و نطقی‌ طولانی‌تر برای تکمیل این تصویر مناسب‌تر بود. اما حضار به تحسین و تشویقی کوتاه و اندک بسنده کردند. فضا به کلی خالی از شور و هیجان بود. ایرانی‌ها این رویداد را نمایشی بیش تلقی نمی‌کردند. پس از خروج پهلوی از تکیه، نمایندگان دیپلماتیک و سایر تماشاچیان ساختمان را ترک کردند و مجلس مؤسسان کار خود را آغاز کرد.^[4]