چالشی در میان اسناد تاریخی

محققان تاریخ به خوبی به ارزش و اهمیت اسناد و متون قدیمی واقف هستند . اسناد تاریخی بعنوان مستندات و مکتوبات وقایع گذشته ، بسته به نوع اطلاع رسانی و درجه اطلاعات حاوی آن ، وضعیت خاصی را پیدا می کند .

بنظر می رسد در میان ذخیره آرشیوهای ملی ورسمی، اشکال مختلفی از اسناد موجود است که گاه قضاوت در مورد وضعیت و جایگاه آنها را با دشواری روبرو می سازد . برای توضیح بیشتر؛ آنچه که در وهله اول از شکل یک سند به ذهن می رسد ، برگ یا برگهایی مکتوب است که بنا به شخصیت و جایگاه نویسنده و یا مخاطب آن و یا اطلاعات و موضوعی که آن را شامل می شود ،در درجه ای از اهمیت قرار دارد .فی المثل فرمانی که از شاه صادر می شود ، با یک نامه ساده از فردی عادی در جامعه در درجات متفاوتی از اهمیت قرار دارد.و به همین نسبت است معاهده ای که بین دولت ها بسته می شود و یا احکام و دستورات سیاسی و اقتصادی که بنا به شرایطی از افراد مسئول صادر می شود . معمولا"وجه مشترک بین تمامی اینها برگ بودن این اسناد است . ولی گاه این اسناد بنا به دلایلی در کنار یکدیگر گذاشته شده و با اتصال بهم و صحافی بصورت یک کتابچه در می آید . اینگونه مجموعه ها ، ظاهر کتابی دارند ولی بنا به ماهیت موضوعات ترکیبی آنها در واقع امر ، مجموعه ای از اسناد هستند که گاه در مخازن کتابهای خطی وآرشیوها قرار داده شده و در واقع فهرست و ثبت شده اند.  بدنبال همین شیوه نیز در رده کتابهای خطی معرفی شده و اطلاع رسانی می شوند.متاسفانه به همین دلیل شکل اطلاع رسانی ، ما از بسیاری از اسناد ی که بنا به اهمیت موضوع آنها ، در برهه هایی از تاریخ تعیین کننده هستند ولی به دلیل همین شکل اطلاع رسانی و معرفی آنها ، از دید محقق ناپدید می مانند ؛ محروم می شویم . در مجموعه های آرشیوی نسخ خطی از این نمونه ها بسیار هستند . گاه بعضی از آنها با عنوان جنگ و یا منشئات و یا مجموعه ها و.... معرفی می شوند؛ ولی واقعیت امر این است که این تعاریف هیچکدام بدرستی راهنمای دسترسی به آنها نیست . بعد از سالها متاسفانه فهرست نویسان ما همچنان همان رویه سابق را ادامه داده و اینگونه مجموعه اسناد را در فهرست کتابهای خطی می گنجانند .بدون آنکه توجه کنند که محققی که بدنبال سند است آن را در میان فهرست کتابهای خطی جستجو نمی کند. بنظر می آید بهترین شیوه نوعی فهرست نویسی مشترک است که اینگونه اسناد را که به لحاظ شکل در مخزن کتابهای خطی هستند ولی به دلیل محتوای آنها در میان اسناد جای دارند؛ در هردو مخازن وآرشیوها قابل بازیابی کند و یا آن که به دو گونه فهرست شوند.  برای روشن تر شدن ذهن نسبت به موضوع یکی از این نمونه مجموعه ها که برگزیده از میان بسیاری است معرفی می شود . مجموعه ای از نامه های محمد علی بن محمد حسین الانصاری پسر مصباح السلطنه است که در بمبئی ساکن بوده .وی به افراد مختلفی نامه نوشته است به تاریخ 1311 ه. ق . بنظر می آید که نویسنده نامه ها نماینده دولت ایران در بمبئی بوده و نامه هایی به افراد مختلف سیاسی و رجال با نفوذ و حتی علماء مذهبی در داخل و خارج ایران نوشته که سواد و رونوشتی از این نامه ها را در این مجموعه گرد آورده است .  وقایع و موضوعات برخی از این نامه ها بازتابی است از جریاناتی که در آن زمان در ایران رخ داده و یا مرتبط باآن بوده است ، ونویسنده درباره آنها اظهار نظر و یا نقل کرده است .برای مثال در صفحه دوم مجموعه مورد بحث به تاریخ 8 شعبان 1311 جواب به : جناب مستطاب شیخ محمد مجتهد مقیم کاظمین است .و صفحه بعد نامه دیگری است به تاریخ 8 شعبان :به طهران امین دربار.  و یا نامه دیگری است : در اسلامبول آقا محمد طاهر آقا مدیر روزنامه اختر 16 شعبان این نامه حاوی برخی اطلاعات بسیار جالبی است در باره مخاطب و وضعیت مسلمانان انگلیس و.. که در این مجال امکان گفتگوی بیشترنیست و به بحثی دیگر واگذار می شود . در هر حال مجموعه اسناد مورد بحث یکی از میان مجموعه هایی است که بدین شیوه جمع آوری شده و حاوی اطلاعات تاریخی بسیاری است که بواسطه وضعیت وجایگاه نگهداری آن از دید و پژوهش محققان تاریخ دور مانده است . وجا دارد که اهل فن وسند شناسان روش ویا روشهایی را برای فهرست کردن وآرشیو نمودن آنها پیشنهاد نمایند .