طعم شیرین نوشتن زیر حس تلخ اسارت

موضوع اسارت و آزادگی در سال‌های پس از جنگ تحمیلی از ابعاد مختلف نگارشی و تحقیقی مورد توجه نگارندگان و پژوهندگان حوزه دفاع مقدس قرار داشته است. به نظر می‌رسد که نوشتن در این حوزه نه تنها می‌تواند به انتقال تجربه‌هایی از اسارت بینجامد که گاه شیوه پرداخت به موضوع، از بار سنگین و طعم تلخ آن می‌کاهد. این گزارش نگاهی به چگونگی پرداخت به آثار حوزه اسارت و آزادگی دارد.
کام تلخ رزمندگان ایرانیِ در بند رژیم بعث عراق در 26 مرداد‌ماه سال 1369 با بازگشت به خاک میهن به شیرینی نشست و در این روز، نخستین گروه از آزادگان بوسه بر خاک میهن زدند. رنج اسارت که از تبعات جنگ محسوب می‌شود، آمیخته با درس‌هایی است که واگویی آن برای نسل امروز می‌تواند لحظات مقاومت را به شیوایی بیان کند. پرداختن به این موضوع در قالب کتاب از همان سال‌های نخستین جنگ تحمیلی آغاز شد و اکنون روند انتشار کتاب‌هایی در این حوزه از سوی ناشران بسیاری در گونه‌های، پژوهشی، رمان، خاطره، طنز و... ادامه دارد.
سال 1368 فقط یک سال از جنگ تحمیلی سپری شده‌ بود و هنوز دو کشور عراق و ایران مبادله اسیران خود را به طور رسمی آغاز نکرده بودند که کتاب «رمل‌های تشنه» از سوی انتشارات سوره مهر روانه بازار نشر شد. جعفر ربیعی از رزمندگان لشکر 27 محمد رسول‌الله (ص) که 29 ماه را در اردوگاه‌های عراق به‌ سر برد، با تشویق‌های مرتضی سرهنگی خاطرات خود را با هدف آشنایی مخاطبان با وضعیت اسیران ایرانی در اردوگاه‌های عراق و بیان مظلومیت آن‌ها در این کتاب به نگارش درآورد. این اثر اکنون پس از 23 سال در سال جاری (1392) تجدید چاپ شد.
انتشارات سوره مهر از آن سال تاکنون 30 عنوان کتاب دیگر هم در زمینه اسارت منتشر کرده است که کتاب‌های «چه کسی قشقره‌ها را می‌کشد»، «پایی که جا ماند» و «ساعت 1:25 دقیقه شب به وقت بغداد» عنوان‌های تازه‌ترین کتاب‌های این ناشرند.
به تازگی این ناشر پیشگام حوزه اسارت، نوید انتشار کتاب دیگری با عنوان «آن بیست و سه‌نفر» را داده است. هر چند مستندی 14 قسمتی با همین‌ نام از سیما پخش شده بود اما احمد یوسف‌زاده به عنوان نویسنده کتاب که خودش هم طعم اسارت را چشیده، معتقد است که خودنوشت بودن خاطرات کتاب و ماجرای 23 نفری که در کاخ صدام حماسه آفریدند سبب می‌شود تا حوزه دفاع مقدس کتاب «آن بیست و سه‌نفر» را به عنوان اثری شاخص بشناسد.
با ورود آزادگان به میهنمان، کار ثبت و بیان خاطرات به صورت جدی‌تری دنبال شد و موسسه پیام آزادگان که زیر نظر مرحوم سیدعلی‌اکبر ابوترابی، از سال 1370 به صورت هیات فعالیت می‌کرد، تلاش‌هایی را برای ثبت و انتشار این خاطرات در دستور کار خود قرار داد.
اکنون موسسه فرهنگی- انتشاراتی پیام آزادگان، چاپ بیش از 100 عنوان کتاب در زمنیه اسارت و آزادگی را در کارنامه دارد. کتاب‌های چشم تَر، راز ماندن، سیره ابوترابی، سفیران ویرانی و سرگذشت‌نامه آزادگان شاغل در پتروشیمی بندر امام خمینی(ره) برخی کتاب‌های این موسسه محسوب می‌شوند.
«سرباز کوچک امام(ره)» خاطرات مهدی طهانیان از دوران اسارتش در زندان‌های رژیم بعثی عراق است. این کتاب به عنوان تازه‌ترین اثر پیام آزادگان، مراحل انتشار دومین چاپ خود را با فاصله اندکی از انتشار چاپ نخست سپری می‌کند.
مریم بیات، مسوول معاونت پژوهشی موسسه پیام آزادگان درباره چگونگی پرداختن به موضوع اسارت و آزادگی در این موسسه می‌گوید: جلسه‌هایی با حضور آزادگان در شهر‌های مختلف و با برنامه‌های گوناگون از سوی این موسسه برگزار می‌شود. آزادگان طی این جلسه‌ها به بیان خاطرات و دیگر تجربه‌های اجتماعی خود می‌پردازند. خاطرات و تجربه‌هایی که بتوان آن‌ها را در قالب کتاب منتشر کرد، مورد توجه موسسه قرار خواهند گرفت.
همان‌طور که همه طیف‌ها در دفاع مقدس حضور داشتند، تالیف کتاب با موضوع اسارت هم مورد توجه گروه‌های مختلف قرار گرفت که از آن جمله می‌توان به کارگردان فیلم سه‌گانه سینمایی «اخراجی‌ها» اشاره کرد. مسعود ده‌نمکی در روز‌های اخیر، خبری مبنی بر تالیف و چاپ اثری 80‌ جلدی با عنوان «دایرة‌‌المعارف اسارت و آزادگی» منتشر کرد. این کتاب، دانشنامه کامل و جامعی از اسیران جنگ تحمیلی است و در بردارنده نحوه اسارت، زمان اسارت، اتفاق‌ها و رخداد‌های این دوران است. البته تصاویری نیز کتاب را همراهی می‌کند.
ده‌نمکی که از سال 1367 برای نگارش دایرة‌‌المعارف 80 جلدی اسارت و آزادگی زمان گذاشته، موضوع اسارت را در «دایرة‌‌المعارف اسارت و آزادگی» به تفکیک عملیات‌ها در روند جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بیان کرده است.
در دوران دفاع مقدس 72 هزار و 113 عراقی در 78 عملیات به اسارت ایران درآمدند که وظیفه نگهداری از آن‌ها به ارتش جمهوری اسلامی ایران محول شده بود.
ارتش جمهوری اسلامی ایران از سوم فروردین سال 1359 تا پایان سال 1382 (24 سال)، از اسیران یا به عبارتی، میهمانان عراقی نگهداری می‌کرد. این میزبانی چنان بود که حدود 15 درصد از اسیران، حاضر به بازگشت به کشور خود نبودند و در این میان تعداد 7 هزار و 500 نفر از آنان، با آگاهی از تمامی خطراتی که از این بابت از سوی رژیم بعث عراق متوجه خانواده‌شان در عراق می‌شد، طی مصاحبه رسمی با صلیب سرخ جهانی، قَرار در ایران اسلامی را ترجیح دادند.
شاید همین تفاوت نگهداری از اسیران در کشور‌‌های عراق و ایران است که رویکرد پژوهشی در پرداخت به موضوع اسارت و آزادگی را در سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران پررنگ‌تر کرده است.
«جنگ در اسارت» و «اسرای عراقی یا میهمان»، عنوان دو کتاب پژوهشی در زمینه اسارت و آزادگی سازمان حفظ آثار ارتش‌اند که به چگونگی گذراندن دوران اسارت ایرانیان در عراق و نیز موقعیت اسیران عراقی در ایران پرداخته‌اند. این کتاب‌ها را شاداب عسکری از رزمندگان دوران دفاع مقدس با نگاهی به اسناد صلیب سرخ جهانی نوشته است. اکنون دو کتاب دیگر در زمینه اسارت‌پژوهی از سوی سازمان حفظ آثار ارتش برای هفته دفاع مقدس آماده می‌شوند.
«آنجا آسمان آبی نیست» نیز نام آخرین رمان در حوزه اسارت است که این سازمان منتشر کرده. رامین ابدالیان ایرانشاهی هم در این کتاب نگاهی مستند‌گونه به وقایع اسارت و آزادگی داشته است.
تلخی اسارت تا اندازه‌ای است که پرداخت طنزگونه به آن را دشوار می‌کند اما شیرین‌قلمان حوزه دفاع مقدس از بهانه‌های کوچک شاد بودن در زیر سایه سنگین زندان‌بانان عراقی‌ نگذشتند و کتاب‌هایی در این زمینه تالیف کرده‌اند.
«طنز در اسارت» عنوان کتابی از «داود گودرزی»، است که در سال 1391 با همکاری بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌‌های دفاع مقدس استان خوزستان و با ویرایش «عبدالصاحب رومزی‌پور» به چاپ رسید. وی این خاطرات را از میان 200 خاطره از دوران اسارت خود و هم‌رزمانش در این دوران و در 100 صفحه گردآورده است. «شیرینی حزب بعث»، «هفت‌سین عید»، «جن»، «گل رز» نام برخی از خاطرات طنز این کتابند.
از دیگر کتاب‌های حوزه طنز اسارت می‌توان به کتاب «خنده بر زنجیر» نوشته بیژن کیانی اشاره کرد. وی هم در این کتاب به مجموعه خاطرات طنز دوران اسارت در سال‌های جنگ تحمیلی پرداخته است. این کتاب را انتشارات پیام آزادگان در سال 1390 و در 78 صفحه منتشر کرده است.