مشاهیر زنان

نجم‌السلطنه

آسیه آل­احمد

ملک­تاج خانم ملقب به نجم­السلطنه فرزند فیروز میرزا نصرت­الدوله  پسر عباس ­میرزا نایب­السطنه در سال 1270 ق/ 1233ش متولد شد. مادر او حاجیه هما ­خانم ¹ دختر بهمن ­میرزا بهاءالدوله نیز نوه دیگر عباس­ میرزا بود. ملک‌تاج بزرگترین فرزند فیروزمیرزا بود و دارای دو خواهر به نامهای اشرف­ خانم سرورالسلطنه² و ماه سماءخانم عصمت‌السلطنه بود که این خواهر آخری در جوانی فوت کرد و تنها برادر تنی­اش عبدالحسین میرزا فرمانفرما بود. ³

ملک‌تاج خواندن و نوشتن را به رسم زمانه در کنار دیگر خواهران خود نزد معلم‌های خانگی فراگرفت و در سن شانزده سالگی با مرتضی­قلی­خان وکیل­الملک ثانی­ کرمانی ⁴ حاکم کرمان (1284تا 1296ه­ق) که از او بسیار بزرگتر و دارای همسر و اولاد بود ازدواج کرد. یکی از دلایل فیروز میرزا نصرت­الدوله با این ازدواج تحصیلات نظامی مرتضی­قلی­ خان در روسیه بود که این امر در آن زمان بدیع و امتیازی بالا محسوب می­شد، مهریه عروس نیز قابل ملاحظه بود و 5/4 دانگ از قریه اسماعیل­آباد یکی از ده­های حاصلخیز کرمان بود. ⁵ پس از مراسم ازدواج در تهران عروس با کالسکه به کرمان رفت، اهالی که تا به آن روز کالسکه چهار اسبه ندیده بودند برای تماشای آن جمع شدند. ⁶ نجم­السلطنه حدود ده سال در کرمان زندگی کرد و دارای دو دختر به نامهای زرین تاج خانم ملقب به شوکت­الدوله و ملوک­ خانم ملقب به عشرت‌الدوله شد. ⁷ با آغاز قحطی و آشفتگی در حکومت، مرتضی­قلی­ خان از حکومت برکنار و به همراه نجم­السلطنه و دو فرزند خود راهی تهران شد. نجم­السلطنه از آمدن به تهران و نزدیکی با خانواده­اش خوشحال بود ولی اوضاع مالی وکیل­الملک از این شادی می­کاست، وکیل­الملک یک سال بعد از ترک کرمان فوت کرد و نجم‌السلطنه با بدهیهای فراوان همسر خود برجا ماند. ⁸

فیروز میرزا از ناصرالدین ­شاه تقاضا کرد تا حکومت کرمان را به وی واگذار کند تا بتواند بدهیهای وکیل‌الملک را پرداخت کند  و در ضمن ارث نوه‌های خود را از دیگر فرزندان وکیل­الملک جدا کند ولی او نیز کاری از پیش نبرد و اختلاف بر سر میراث وکیل­الملک برطرف نشد تا عبدالحسین میرزا فرمانفرما در سال 1309هـ. ­ق به حکومت کرمان منصوب شد و توانست تمامی سهم  ملک و املاک خواهر و خواهرزاده‌هایش را سر و سامان داده و به فروش رساند. ⁹

نجم­السلطنه در 1298ق با میرزا هدایت­الله آشتیانی وزیر دفتر ازدواج کرد. این ازدواج برای هر دو خانواده مطلوب بود ثروت وزیردفتر برای نجم‌السلطنه و موقعیت خانوادگی او برای وزیردفتر، نتیجه این ازدواج یک پسر به نام محمد مصدق‌السلطنه، دکتر محمد مصدق بعدی، و دختری به نام آمنه ملقب به دفتر­الملوک بود که بعدها با پسردایی خود فیروز میرزا نصرت‌الدوله ازدواج کرد. نجم­السلطنه در سال 1303 ق پدر خود و یک سال بعد مادر خود را از دست داد چند سال بعد، همسر او  وزیردفتر بر اثر ابتلا به بیماری وبا فوت کرد، در این زمان محمد دوازده ¹⁰ و آمنه هشت ساله بود. نجم­السلطنه حال زنی چهل ساله بود با تجربیات بسیار و  خود اداره خانه و امور مالی را بر عهده گرفت. ¹¹

در سال 1311ق نجم­السلطنه برای بار سوم با میرزا فضل­الله خان وکیل­الملک تبریزی طباطبایی دیبا، منشی مظفرالدین­ میرزا ولیعهد ازدواج کرد و راهی تبریز شد.  حاصل این ازدواج پسری به نام ابوالحسن ثقه­الدوله دیبا بود.

با به سلطنت رسیدن مظفرالدین شاه زندگی نجم‌السلطنه نیز دچار تغییراتی شد. عبدالحسین میرزا فرمانفرما در اثر مخالفت با مظفرالدین شاه به تبعید خود خواسته تن داد و در عتبات ساکن شد و دسیسه‌چینیهای درباریان  باعث برکناری وکیل‌الملک از کار شد. دختر شاه که با عبدالحسین میرزا ازدواج کرده بود از همراهی با همسر خود به عتبات منع شد و در تهران بود. نجم‌السلطنه در مدت چهار سال تبعید برادر امور زندگی زن برادرش عزت­السلطنه را در دست داشت. او در تمام این مدت با نامه‌نگاری عبدالحسین میرزا را از وقایع روی داده آگاه می‌کرد و نامه­های وی از اهمیت خاصی برخوردار است. نجم‌السلطنه از زمان مشروطیت زندگی پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشت گرچه سندی در این رابطه موجود نیست ولی با شناخت خانواده او و اوضاع کشور به راحتی می‌توان حدس زد که او چه بحرانهایی را بر سر مسائل سیاسی پسرش مصدق و برادرش فرمانفرما و حتی پسران او که یکی از آنها دامادش بود سپری کرده است ولی این زن در تمامی این سالها از خانواده بزرگ خود و برادرش حمایت و نگهداری کرد.

یکی از مشغله­های نجم­­السلطنه در اواخر عمرش تأسیس و رسیدگی به موقوفه بیمارستان نجمیه بود. او  در سال 1305ش در ملک خود در خیابان یوسف‌آباد (حافظ کنونی) که از همسرش فضل­الله خان دیبا به ارث برده بود بیمارستانی به نام نجمیه ساخت و آن را برای کلیه بیماران وقف کرد. نجم­السلطنه برای مخارج این بیمارستان درآمد چندین ملک خود را وقف کرد و تا زمانی که خود زنده بود نظارت بر امور آن را برعهده داشت. پس از آن طبق وقفنامه، تولیت به دست دکتر مصدق و بعد از وی به میرزا ابوالحسن­خان ثقه­الملک و پس از این دو پسر به فرزندان اکبر این دو پسر تعلق می‌گرفت. او همچنین نظارت بر این بیمارستان را به دخترانش زرین‌تاج شوکت‌الدوله، ملوک خانم عشرت‌الدوله و ایران (آمنه) دفتری یا دفترالملوک­ واگذار کرد. این بیمارستان در 15 آذر 1308 افتتاح شد ¹² و همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. ملک تاج نجم­السلطنه در آبان ¹³ 1311 در تهران درگذشت.

_____________________________

1. او هیچ لقبی را نپذیرفت و حاجیه را بالاترین لقب می‌دانست.

2. پس از ازدواج با مظفرالدین میرزا ولیعهد به حضرت علیا ملقب شد.

3. منصوره اتحادیه. زنانی که در زیر مقنعه کلاهداری کردند. تهران، نشر تاریخ ایران، 1388. صص 23-24 .

4. پس از فوت پدرش اسمعیل خان نوری وکیل‌الملک در سال 1286ق به این لقب رسید.

5. منصوره اتحادیه. ص 27 .

6. مهدی بامداد. شرح حال رجال ایران در قرن 12و13و14هجری. تهران، زوار، 1371. ص297 .

7. دایره‌المعارف زن ایرانی. تهران، مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، 1382. ج2. ص 889 .

8. شیخ یحیی احمدی. تصحیح باستانی پاریزی. تهران، دانش، 1354. ص123 .

9. منصوره اتحادیه. ص37و 38 .

10. دکتر محمد مصدق. خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق. به کوشش: ایرج افشار. با مقدمه : دکتر غلامحسین مصدق. تهران، علمی، 1365. ص 54 .

11. منصوره اتحادیه. ص42 و 43 .

12. دایره‌المعارف زن ایرانی. ج 2. ص 890 .

13. همان .