30 خرداد 1400
جایگاه کتاب و کتابخوانی در ایران در قدیم، چگونه بود؟
ابوریحان بیرونی در «آثار الباقیه» و ابن ندیم در «الفهرست» از اتفاقی گزارش می‌کنند که در نزدیکی اصفهان و روستای سارویه، رخ‌داده و طی آن بخشی از یک سقف فرو ریخته و راهرویی هویدا شده که در انتهای آن کتاب‌خانه‌ای عظیم وجود داشته است. کتاب‌هایی با قدمت بسیار که بر روی پوست نگاشته شده بود.
در گزارش ارائه‌شده چنین آمده که این کتاب‌ها به زبان‌های بسیار کهن و قدیمی نوشته‌شده است و طبق نقل‌قولی که از ابوریحان و ابن ندیم آمده، این کتاب‌ها متعلق به دوره تهمورث بوده است.
در اینجا به آمیختگی تاریخ و اسطوره در علوم کهن کاری ندارم و به روایت این دو نقل‌قول بسنده می‌کنم.
این امر نشان‌دهنده آن است که ایرانی‌ها بسیار به حفظ علوم و ثبت آن در کتاب‌ها علاقه داشتند و با جستجوی بهترین شیوه‌ها برای ماندگار شدن کتب، شرایط و مکان‌های نگه‌داری آن را از نظر آب‌وهوا و رطوبت مورد بررسی قرار می‌دادند.
نظیر چنین کارها و اقداماتی که در آن زمان توسط ایرانی‌ها مورد پیگیری بود و بر رعایت آن تأکید می‌کردند، امروزه در کتابخانههای استاندارد جهان نیز انجام می‌شود.
و یا در زمان‌های دور در کتابخانههای ایران، کتاب‌هایی به زبان‌های مختلف وجود داشته که ابن ندیم به موردی اشاره می‌کند، از آثاری به زبان یونانی که دانشمندی به نام حیان آن را ترجمه کرده و آشکار شده که در این کتاب‌ها حق‌الزحمه سربازانی که در آن منطقه به کار نگهبانی مشغول بوده‌اند ثبت‌شده است.
در گزارش دیگری چنین آمده که یزدگرد در زمان فرار به مرو، کتاب‌خانه‌ای عظیمی که تهیه‌کرده بود را با خود همراه داشت و شهر به شهر این کتاب‌ها را با خود می‌برد.
یاقوت حموی در معجم البلدان می‌گوید در مرو 10 کتابخانه وجود دارد که در هرکدام از آن‌ها بالغ بر 12 هزار جلد کتاب وجود دارد. جالب این است که این کتاب‌ها در زمانی نوشته و تهیه می‌شد که تهیه کتاب فرآیندی طولانی از کاغذسازی، ورّاقی، جلدسازی، صحافی و استنساخ و... داشت و بسیار دشوار و سخت بود.
قزوینی‌ها در قرن چهارم همان‌گونه که رافعی در التدوین دراین‌باره گزارش می‌کند در باب بنی شیبه مسجدالحرام در مکه، کتاب‌خانه‌ای را دایر و وقف کرده بودند.
این نکات نشان می‌دهد که کتاب چه میزان با زندگی ایرانی‌ها آمیخته‌شده و به آن اهمیت داده می‌شد.
برای رسیدن به این خواسته مقام معظم رهبری که می‌فرماید «باید تمدن سازی انجام شود»، ضروری است توجه داشته باشیم که تمدن در بستری از کتاب و فرهنگ و با خواندن و دانایی اتفاق خواهد افتاد. اگر کتاب‌خانه‌ها در روزگار کنونی رونق پیدا کنند تمدن هم شکوفا خواهد شد.
کتابداری در سنت‌های فرهنگی ما شغل بسیار مهمی بوده و تنها به دانشمندان درجه اول واگذار می‌شده; به‌عنوان مثال: رئیس کتابخانه الموت خواجه‌نصیرالدین طوسی، رئیس کتابخانه نظامیه بغداد خطیب تبریزی و یا ابراهیم میرزا برادرزاده شاه‌طهماسب رئیس کتابخانه دارالسلطنه قزوین در زمان طهماسبی که از هنرمندان بزرگ است، بوده‌اند.
هم‌چنین زمانی که مسعود سعد که از امیران و فرماندهان بنام بود، به مسئولیت کتابداری کتابخانه ابراهیم غزنوی، می‌رسد با صراحت اعلام می‌کند با این پست و سمت، بر تمام امرا و فرماندهان که قبلاً از همکاران من بوده‌اند شرافت و افتخار دارم.
این موارد نشان از این دارد که کتابداران در گذشته از میان انسان‌های برجسته‌ای انتخاب می‌شدند.
اگر امروز کتابداران ما از شغل خود به مظلومیت نام می‌برند یا کتابخانههای ما اوضاع نابسامانی دارند و سرانه مطالعه در کشور این‌قدر پایین است باید پرسید با این وضعیت به آن شکوفایی فرهنگی خواهیم رسید یا خیر؟
ایسنا