علاقه ناصرالدین شاه به حرفه عکاسی

120 سال از روزی که ناصرالدین شاه قاجار به ضرب گلوله‌ی میرزا رضا کرمانی کشته شد، می‌گذرد. پادشاهی که همه او را در کنار ویژگی‌ها و سبک زندگی خاص‌اش، با علاقه‌ای که به عکاسی داشت می‌شناختند.

ناصرالدین شاه معروف‌ترین پادشاه سلسله‌ی قاجار است. 50 سال حکومت ناصرالدین شاه بر ایران کافی بود تا او به یکی از معروف‌ترین پادشاه‌های این کشور تبدیل شود. البته او علاوه بر مدت زیاد حکومتش، سفرهایش به فرنگ و تعداد زن‌هایش، به‌خاطر علاقه‌ای که به عکاسی داشت و این هنر را پیگیری می‌کرد، نیز معروف است. در زمان ناصرالدین‌شاه بود که نه‌تنها مردم ایران، بلکه خارجی‌ها نیز با تصاویری از زندگی زنان دربار آشنا شدند. پیش از آن، حرمسرا و زنان آن از خصوصی‌ترین مسائل دربار بودند که کمتر کسی با سبک زندگی و نوع پوشش آن‌ها آشنا بود. رواج عکاسی در ایران و درباریان باعث شد امروز بعد از گذشت بیش از یک قرن از آن دوران، گنجینه‌ای مهم، مستند و ارزشمندی از عکس‌های قدیمی در مجموعه‌ها، موزه‌ها و کلکسیون‌ها وجود داشته باشد که روزبه‌روز بر ارزش آن‌ افزوده می‌شود.

از همان زمانی که «ژول ریشار» نخستین معلم زبان فرانسه مدرسه دارالفنون در عهد قاجار، با دوربینی که اهدایی ملکه ویکتوریا بود، از شاه ایران عکس می‌گرفت، علاقه‌ی ناصرالدین‌شاه به این هنر تازه‌وارد به کشور، در وجودش شکل گرفت. او نخست خودش سوژه‌ی دوربین‌های عکاسی بود، اما بعدها دوربین به دست گرفت و عکاسی کرد. علاقه‌ی ناصرالدین شاه به عکاسی به نفع ایرانی‌ها تمام شد. او نخستین عکاسخانه‌ی ایران را راه‌اندازی و رشته‌ی عکاسی را در دارالفنون تأسیس کرد تا جوانان ایرانی این هنر را نزد عکاسان از فرنگ‌آمده و آموزش‌دیده بیاموزند.

ناصرالدین شاه زیاد به سفر می‌رفت. او دوست داشت لحظه‌هایی از این سفرها را در قاب دوربین عکاسان به ثبت برسد. به همین دلیل، از رضاخان اقبال‌السلطنه که یکی از درباریان بود، خواست تا با آموزش عکاسی، او را در سفرهایش همراهی کند و عکس هم بگیرد. بعدها خود او دوست داشت دوربین به دست بگیرد و از درباریان عکاسی کند. بخشی از زمان تفریح ناصرالدین شاه به این می‌گذشت که از نزدیکانش در دربار عکس بگیرد.

او در سفرهای فرنگ هم با اشتیاق جلوی دوربین عکاسان می‌ایستاد تا از او عکس بگیرند. ژست‌های خاص شاه ایران مقابل دوربین عکاسان خارجی و نگاهش به دوربین، از نکات جالب عکس‌های باقی‌مانده از ناصرالدین شاه است. او در بازگشت از سفر، دوربین‌های جدید و پیشرفته‌تری را که اختراع شده بودند، با خود به ایران می‌آورد، با آن‌ها عکاسی می‌کرد و در اختیار استادان عکاسی و شاگردان‌شان قرار می‌داد تا با فنون جدید این هنر آشنا شوند.

زنان حرمسرا، وقایع روزمره در کاخ سلطنتی، پرتره نزدیکان و درباریان، اردوکشی‌ها، ییلاق‌ها، سفرها، مراسم سلام، اسب‌دوانی‌ها، شهرها، طبقات مختلف مردم و رجال سوژه‌های این پادشاه ایرانی برای عکاسی بودند.

علاقه‌ی ناصرالدین‌ شاه به عکاسی باعث شد که امروز ما حتی عکس‌هایی از روز اعدام قاتلش هم داشته باشیم. آنچه امروز از اعدام میرزا رضا کرمانی باقی مانده و می‌توانیم به آن استناد کنیم تا بدانیم 120 سال پیش چگونه ضارب ناصرالدین‌ شاه را اعدام کردند، عکس‌هایی است که «آنتوان سوریوگین» یکی از عکاسان معروف آن دوره، ثبت کرده است. این عکس‌ها شاید آن روزها فقط تصاویری ثبت‌شده از یک مراسم اعدام بودند، اما امروزه به اسناد بسیار ارزشمندی تبدیل شده‌اند.