گوشه‌ای از عواید بریتانیا در دوره مشروطه

  یکی از مهمترین اقدامات سر ادوارد گری در مورد ایران، اولتیماتوم به دولت ایران برای تأمین راههای تجاری جنوب برای بازرگانان انگلیسی بود. او بارها می‌گفت وضعیت جنوب ایران به گونه‌ای است که آسیب‌های جدی به تجار بریتانیایی وارد می‌آید. حال در پرتو آمار و ارقام ادعاهای وزیر خارجه انگلستان را محک می‌زنیم.
علی‌رغم ادعاهای سر ادوارد گری، درست در دوران بحران مشروطیت اول در ایران تجارت انگلیس رونق زیادی داشت. در مقابل کنسول روس مقیم رشت از کسادی تجارت محصولات ابریشمی کشورش شکایت داشت. این محصولات در گذشته بدون رقیب بود، اما از طرف جنوب رقابت محصولات انگلیسی آشکار شده بود. اینک محصولات روس به عقب رانده شده بود، مضافاً اینکه آلمانی‌ها هم ظهور کرده بودند، آنها به آسانی محصولات خود را در تبریز عرضه می‌کردند. اجناس آلمانی ارزانتر از کالاهای رقیب بود، به همین دلیل ایرانیان آن را بر کالاهای گران‌قیمت روسی ترجیح می‌دادند و مسئله مهم از دید کنسول این بود که روس‌ها حیثیت و نفوذ خود را در بین ایرانیان از دست داده بودند،‌ تحریم کالاهای روسی زیاد شده و حتی به طبقات فرودست اجتماع راه یافته بود، تجارت روسیه زیر ضربات شدیدی قرار داشت.   در چنین شرایطی میزان واردات انگلیس به خوزستان، ظرف پنج ماهه اخیر دو برابر شده بود، این افزایش بیشتر به دلیل ورود ماشین‌آلات برای استحصال نفت از چاه‌های آن منطقه بود.
در آغاز سال 1910، بانک شاهنشاهی صورت جمع و خرج و عواید خود را منتشر کرد. درست هنگامی که تجار ایرانی از کسادی بازار و بی‌رونقی تجارت شکوه داشتند، «تجارت‌خانه‌ای مثل بانک شاهنشاهی» با وجود بحران مالی به صاحبان سهام خود 5/6 درصد سود داد. بجز سود مزبور مبلغ 318/346/1 قران به موجودی بانک اضافه شد. کلیه دخل سال 1909 بانک پس از وضع کسورات و مطالبات 532/332/6 قران بود که مبلغ 145/907 از بابت باقیماندة حساب سال قبل به آن افزوده می‌شد، با این حساب جمع کل مبلغ 677/239/7 قران می‌شد. از بابت سودی که عاید بانک می‌شد و بالغ بر 392/993/3 ریال می‌شد، فقط 000/200 قران از بابت حق‌الامتیاز به ایران پرداخت می‌گردید. منافع شش ماهه اول سال 1909، 000/825 قران و از بابت شش ماهه دوم آن سال 000/375/1 قران بود. علاوه بر این به تنخواه موجودی سال 1910، 318/346/1 قران اضافه می‌شد.  این صورت جمع و خرج به خوبی نشان‌دهنده رشد اقتصادی بانک در نیمه دوم سال 1909 بود.
اگر صورت جمع و خرج سال گذشته بانک در نظر گرفته می‌شد، معلوم می‌شد حجم نقدینگی بانک 353/577/36 قران است، در حالیکه در سال 1908م مبلغ مذکور از 000/500/27 قران کمتر بود؛ نیز حجم اسکناس‌هایی که در دست مردم بود بالغ بر شش کرور تومان می‌شد. این سیطره بلامنازع بانک را بر مقدرات تجاری ایران نشان می‌داد.
نویسندگان ایران نو که بظاهر از بهم پیوستگی سرمایه‌داری جهانی در عصر انحصارها و عدم توان رقابت سرمایه بومی با آن بی‌اطلاع بودند، پیشنهاد می‌کردند تجار ایران روال تجارت خود را تغییر دهند و «طریقه تجارت اروپاییان را پیش گیرند چه اگر جنبش شود فایده‌اش برای مملکت و بروز ثروت ملت بمراتب زیادتر است، تغییر و تبدیل که در سلطنت داده شده باید آن تغییر در تمام شعبات مملکتی داده شود».  چگونه می‌بایست در امور تجاری تغییر رویه داد؟ و آیا تجار ایرانی قادر بودند با بانک شاهنشاهی به رقابت برخیزند؟ امکان نداشت جریان سرمایه داخلی بدون پیوستگی با نظام مالی جهانی فرصتی برای رونق و شکوفایی پیدا کند و اقتصاد ایران در آن شرایط بحرانی سرنوشتی جز ورشکستگی نمی‌توانست داشته باشد، مگر اینکه با سرمایه‌داری جهانی پیوند می‌خورد و یا اینکه مجاری نفوذ سرمایه خارجی را از بین می‌برد و اقتصادی ملی بنیاد می‌گذاشت که این هم غیرممکن بود.
آمار و ارقام نشان می‌داد عایدات گمرکی انگلیس از 21 مارس 1910 به بعد متجاوز از صدی بیست و پنج درصد ترقی کرده است. عایدات جنوب از همه بیشتر بود. طبق ارقام موجود در وزارت مالیه و اداره گمرک مشروح عواید شش ماهه آن سال به این شرح بود: 

واردات بوشهر
تخاقوی ئیل 1327   933/825/11
اضافه         435/603/2
ایت ئیل 1328       368 /429/14
صادرات بوشهر
تخاقوی ئیل 1327    09/530/4
اضافه     214/819/1
ایت ئیل 1328    409/6

صادرات بندرعباس
تخاقوی ئیل 1327       861 /517/1
اضافه    349/240
ایت ئیل 1328   210/758/1

واردات بندرعباس
تخاقوی ئیل 1327    324/076/1
نقصان      753/26
ایت ئیل 1328     581/949

واردات عربستان (خوزستان)
تخاقوی ئیل 1327  454/845/3
اضافه       131/642/3
ایت ئیل 1328   589/707/7

صادرات عربستان (خوزستان)
تخاقوی ئیل 1327       066/953/1
اضافه         712/712

واردات کرمانشاه
تخاقوی ئیل 1327     0311/075/20
اضافه    687  /043/13
ایت ئیل 1328   718/118/33

پس عدم امنیت جنوب برای کالاهای انگلیسی نمی‌توانست صحت داشته باشد. در این زمان روسها هم در کلیه مناطق نفوذ خود سود کرده بودند، جز مناطقی که قشون نگه می‌داشتند. نتیجه اینکه حضور قشون روس در ایران باعث رکود تجارت خودشان گردیده بود:
6 ماهة آستارا
تخاقوی ئیل                       35/638/821
نقصان                             90/629/191
ایت ئیل                           45/068/630

6 ماهة گیلان
تخاقوی ئیل                       187/960/2
نقصان                              937/65
ایت ئیل                           250/894/2

6 ماهة مازندران
تخاقوی ئیل                   30/367/021/1
نقصان                        20/313/297
ایت ئیل                          10/054/724

با این همه آشکار بود تجارت انگلیس بر روس پیشی گرفته است، پس چه دلیلی داشت که انگلیس از حضور نیروهای روسیه در ایران حمایت می‌کرد؟ آیا هدفش به ورشکستگی کشاندن اقتصاد روسیه بر اثر لشکرکشی نظامی نبود؟

پی نوشت:

1. . همان، ش 16، چهارشنبه 6 ذی‌قعده 1328، 9 نوامبر 1910، «تجارت روس در ایران».
2. . همان، ش 19، یکشنبه 10 ذی‌قعده 1328، 13 نوامبر 1909، «تفسیرات طایمس».
3. . همان، سال اول، ش106، 23 ذی‌حجۀ سال 1327، ششم ژانویۀ 1909، ص3.
4. . همان.
5. . واحد ارقام قران است.
6. . ایران نو، سال دوم، ش12، شنبه 2 ذی‌قعده 1328، 5 نوامبر 1909، «حرص و طماعی قاتل انصاف است».