وقتی یک شاهزاده قاجار بانی خیر می شود

85 سال از قدمت بیمارستان نجمیه تهران می‌گذرد. بنیانگذار این مجموعه خیریه ملک‏تاج خانم فیروز، ملقب به نجم‏السلطنه، فرزند شاهزاده فیروز میرزا نصرت‏الدوله و همایون سلطان خانم و مادر دکتر محمد مصدق است. وی خرداد 1305 و نزدیک به شش سال پیش از درگذشتش، مریضخانه‏ای در جنب خیابان یوسف‏آباد، کمی پایین‏تر از تقاطع خیابان‏های حافظ و جمهوری اسلامی ساخت و در آبان 1307 هجری شمسی ‌/‌ 1347 هجری قمری آن را با نام مریضخانه‏ نجمیه بر عموم بیماران مملکت وقف کرد و طبق همین سند املاکی را در داخل و خارج شهر برای مصارف این مرکز و بیماران ضمیمه کرد و تولیت و نظارت آن را به خود و خانواده‏اش واگذار کرد.

پس از مرگ بانی بیمارستان، در دی 1311، فرزندش دکتر مصدق متولی آن شد و با همکاری نماینده‏اش محمد شرافتیان به سر و سامان دادن امور موقوفه و موقوفات و تهیه‏ صورتحساب‏ها و پاسخ به اداره کل اوقاف پرداخت.

مقررات وقف‌نامه

در گزارش، دکتر مصدق، مقررات وقف‌نامه نسبت به عواید املاک و مستغلات موقوفه را به قرار زیر اعلام کرده است:

اول، عشر عایدات برای تعمیر عمده و اساسی که به طور فوق‏العاده رخ می‏دهد در بانکی ذخیره می‏شود که در موقع لزوم، املاک موقوفه تعمیر شود و از بین نرود که چون املاک موقوفه خراب و غالبا مجاورین از خرابی آنها به محاکم صلحیه شکایت می‏کردند و ذخیره نمودن وجه، مستلزم این بود که هم خرابی‏ها زیادتر شود و هم از عواید موقوفه مبلغی به مصرف محاکم برسد. گذشته از این‌که وجهی در بانک ذخیره نشد، مبلغی هم به طوری که از خلاصه‏ محاسبات معلوم می‏شود اضافه بر عواید، صرف تعمیرات شده که اکنون هیچ قسمتی از املاک موقوفه نیست که محتاج به تعمیر باشد.

دوم، از بقیه عایدات دو عشر برای حق‏التولیه و همچنین مخارج لازمه به تعمیرات خود موقوفه و مالیات و عوارضات آن و تعمیرات ابنیه مریضخانه از قبیل رنگ و روغن آهن‏ها و... باید موضوع شده و بقیه هر چه هست به مصارف مرضای مریضخانه و لوازم آنها برسد.

سوم، از عواید مستغلات واقع در محله‏ قورخانه‏ کهنه، در سال، 20 تومان به مصرف روشنایی مقبره مرحومه حاجیه شاهزاده خانم والده‏ واقفه در نجف اشرف برسد. چهارم، از عواید دو باب قهوه‏خانه واقع در ناحیه‏ 4 سنگلج و خیابان ماشین، در سال، 15 تومان به امام جماعت مسجد مرحومه حاجیه شاهزاده خانم، واقع در خیابان شاهپور، گذر وزیر دفتر پرداخته شده که در مسجد مزبور صرف تعزیه‏داری حضرت خامس آل‏عبا و ائمه هدی ـ سلام‌الله علیهم اجمعین ـ بشود.

افتتاح مریضخانه

مریضخانه‏ نجمیه در پانزدهم آذر 1308 مفتوح شد و از تاریخ مزبور تا مهر 1311 بانی مریضخانه، ماهی 450 تومان برای مخارج نگاهداری ده مریض شبانه‏روزی و دادن نسخه‏ مجانی به بیماران غیر دائم به دکتر میر می‌پرداخت و بعد، با توجه به این‌که عواید موقوفه برای تامین مخارج مریضخانه کافی نبود دیگر بیماران به صورت رایگان درمان نمی‌شدند. در هشتم آبان 1311 مریضخانه به دکتر معاون واگذار شد. او از عواید بیماران خصوصی، ماهی 250 تومان می‌پرداخت تا به همراه عواید املاک و مستغلات، ذخیره شده و پس از جمع‌شدن وجوه کافی مریضخانه تعمیر و مجدد بیماران به صورت شبانه‏روز پذیرش شوند.

در تاریخ دهم دی 1311، ملک‏تاج خانم فیروز از دنیا رفت و تولیت مریضخانه به دکتر مصدق واگذار شد و چهارماه و نیم بعد مجدد مریضخانه پذیرای بیماران به صورت شبانه‏روزی و غیردائم شد.

کمی بعد مصدق در نامه‌ای خطاب به وزارت فرهنگ عنوان کرد که چون نظارت و رسیدگی به مال میر، به سبب مسافت، وقت‏گیر و مشکل است و درآمد قابل توجهی هم ندارد حاضر است آن را با ملکی ارزشمندتر که درآمدش نیز بیشتر است مبادله نماید که مورد موافقت هم قرار می‏گیرد. وی چندی بعد، در تیر 1319، از سوی شهربانی توقیف و تبعید می‏شود. در بخشی از نامه‏ مسئول رسیدگی به حساب‏های بیمارستان نجمیه (در سر برگ «وزارت فرهنگ»، خطاب به اداره کل اوقاف، به شماره 27723 مورخ 20 ‌/‌ 02 ‌/‌ 1318) آمده است:

پایگاه وزارت متبوع محترما به عرض می‏رساند در موقع بررسی به حسابی که جناب آقای دکتر مصدق، متصدی موقوفات بیمارستان نجمیه، به اداره اوقاف تسلیم فرموده‏اند و برای رسیدگی به اداره تحقیق ارسال شده معلوم گردید که جناب معزی‏الیه علاوه بر درآمد موقوفات مبالغی نیز از خود صرف بیمارستان می‏فرمایند و در واقع امور موقوفاتی که تحت تصدی ایشان می‏باشد به بهترین وجهی اداره می‏شود. بنابراین چنانچه اجازه می‏فرمایند نسبت به اقدام نوع پرورانه ایشان که در راه بهداشت و انتظام موقوفات مربوط مبذول می‏شود مورد تقدیر قرار گیرد... .

دکتر محمد مصدق از عصر روز بیست و نهم مرداد 1332 تا هفدهم شهریور 1335، در باشگاه افسران زندانی بود و سپس به سلطنت‏آباد منتقل شد. در سیزدهم مرداد 1335، دوره‏ سه ساله زندان در لشکر 2 زرهی قصر پایان یافت و تحت مراقبت مأموران سازمان امنیت به روستای احمدآباد، تنها باغ کوچکی که برای او باقی مانده بود، منتقل شد و تا اواسط بهمن 1345 که برای ادامه درمان و بستری شدن در بیمارستان به تهران آمد به مدت ده سال و پنج ماه در آن محل، همچنان زیر نظر مأموران سازمان امنیت بود، تا آن‌که سرانجام در سحرگاه چهارم اسفند همان سال در بیمارستان نجمیه درگذشت. پس از او نابرادری‏اش، ابوالحسن دیبا، عهده‏دار تصدی تولیت، سپس مهندس احمد مصدق این مسئولیت را پذیرفت.