سید محمد حجت کوه کمره‌ای

 سید محمد در ماه شعبان 1310 هجری قمری در تبریز متولد شد و در دامان پر مهر مادر رشد کرد و بزرگ شد. پدران سید محمد همه از سادات اصیل و شریف روستای کوه کمره بوده اند کوه کمر در قسمت شمال اذربایجان شرقی در منطقه ارس باران واقع شده است و سادات ان منتسب به سادات حسینی و از شرافت و بزرگواری بسیار زیادی برخوردارند و به گفته ایه الله مرعشی نجفی سادات کوه کمر به خصوص سادات حسینی ان که ایت الله حجت از ان هاست ... به صحت نسب و شرافت حسب و رعایت شدت و در هر عصری مورد توجه عامه و خاصه مردم بوده اند.(1)

دوران تحصیلات

پدر سید محمد حجت اقا سید علی که خود اهل فضل و دانش و کمالات معروف عصر خویش بود از دوران کودکی تربیت فرزندش را به عهده گرفت. در واقع نخستین مکتب درسی و محفل تربیتی سید محمد حجت محضر پر از صفا و معنویت پدر بود او در زادگاه خویش به جهت ذکاوت و هوش سرشار توانست در اندک زمان علاوه بر ادبیات معمول و مقدمات فقه و اصول با علوم عقلی و ریاضیات نیز اشنا شود. اقا سید محمد علاوه بر این علوم، در علم طب که معروف به طب قدیم بود وارد شد و ان را فراگرفت همچنین وی با علم فیزیک و شیمی نیز در همان دوران جوانی اشنا گردید.

چنانچه از گفته های خود اقای حجت بر می اید وی برای فراگیری برخی از کتب حوزه نزد استاد حاضر نشده است بلکه با مطالعه خویش توانسته حتی ان را تدریس کند. اقای رازی از زبان وی می گوید:

به حقیر فرمودند همه شرح کبیر موسوم ریاض سید علی را در نزد پدر خود در تبریز خواندم و جلدین شرح لمعه را با مطالعه تنها یعنی بدون اینکه نزد استاد خوانده باشم دو دوره در تبریز درس گرفتم و پس از تکمیل سطوح به نجف اشرف عظیمت نمودم(2).

حجرت به نجف

وی در سال 1330 هجری قمری در 20 سالگی بود که راهی حوزه علمیه نجف گردید و در ان دیار نیز انچه که در توان داشت برای رسیدن به منزلت عالی علمی و معنوی به کار گرفت اساتیدی که ایت الله حجت در نجف در محفل درس انها حاضر گشت عبارتند از:

ایت الله سید محمد کاظم یزدی صاحب عروت که در نزد وی تحصیل فقه نمود. ایت الله اقا سید ابو تراب خوانساری از علمای معروف، حدیث و رجال را فرا گرفت و ایت الله سید شریعت اصفهانی نیز همچنان از جمله اساتید وی به شمار می رفت ایت الله حجت همچنان در درس اقا شیخ علی گنابادی و میرزا حسین نایینی و ایت الله سید جلیل فیروز ابادی و ایت الله اقا سید ضیاء الدین عراقی حاضر گشته و سالهای خوشه چین دانش از این بزرگان دانش و معارف بود.(3) مدت اقامت وی در حوزه علمیه نجف 20 سال طول کشیده است.

وی در این مدت هم دوره های تحصیل را در علوم مختلف به پایان رسانده و هم به منزلت بزرگ علمی نایل می شود و در اواخر در حوزه نجف مسجد شیخ انصاری و مقبره میرزای شیرازی شاهد درس باشکوه ایشان بوده است. ایت الله حجت در سال 1349 هجری قمری به جهت بیماری و ناراحتی های جسمی به ایران باز می گردد.

منزلت علمی ایت الله حجت کوه کمره ای

ایت الله حجت در حوزه علمیه نجف سالها خوشه چین دانش و معارف محضر بزرگان گردید و به مقام اجتهاد نایل گشت ایشان از بزرگانی چون اقایان بزرگوار شیخ الشریعه اصفهانی، حاج میرزا حسن نایینی، سید ابو الحسن اصفهانی، سید محمد فیروز ابادی، حاج شیخ عبدالکریم حایری و شیخ ضیاء الدین عراقی اجازه اجتهاد و اجازه نقل روایتی نیز داشتند.(4) وی در زمینه های گوناگون نیز کتابهایی نگاشته اند و اثاری که از ایشان به جای مانده است فراوان است. هرچند مجموعه اثار ایشان در دسترس نیست و نوشته های ایشان در موضوعات مختلف عبارتند از:

1- رساله استصحاب در اصول 2- کتاب البیع در فقه 3- جامع الاحادیث و اصول در حدیث و رجال 4- حاشیه بر کفایه الاصول 5- کتاب الصلوه 6- لوامع الاثار الضروریه در بررسی روایات نبویه در فروع و اصول 7- مستدرک المستدرکات در استدراک انچه که از صاحب مستدرک به ان نپرداخته است. 8- کتاب الوقف و ده ها اثر و یادداشتهای دیگر در زمینه های مختلف.

اقامت در قم

در سال 1349 قمری ایت الله سید محمد حجت در قم اقامت گزید(5) و تدریس در این حوزه را اغاز نمود در ان روزگار حوزه علمیه قم در سراغاز شکوفایی خود قرار داشت و در راس این حوزه علمیه انسان بسیار بزرگ و عالم اندیشمند چون ایت الله شیخ عبد الکریم قرار گرفته و این حوزه در سایه توجه و تلاشهای ایشان می رفت که از غربت عزلت در فراموشی بار دیگر در جهان اسلام مطرح شود و نامش شهره عالم گردد. ایت الله حایری که از سال 1340 هجری قمری مشغول سامان دادن این حوزه بود تا زمان ورود ایت الله حجت کوه کمره ای که نه سال از این اقامت سپری می شد توانسته بود کارهای بسیار اساسی را انجام دهد و در واقع بنیان ان حوزه بزرگی که می رفت تا مهد پرورش و تربیت انسانهای بزرگی چون امام خمینی و چندین مراجع بسیار عالی قدر گردد گذاشته شده بود. لیکن این برای ایت الله حایری به معنای پایان یافتن مسیولیت نبود بلکه برای ایشان که هنوز به عظمت حوزه علمیه قم می اندیشید حضور اساتیدی چون ایت الله حجت که تجربه تدریس و تربیت سالهای متمادی حوزه علمیه نجف را داشت بسیار مبارک و مغتنم بود فلذا ایت الله حایری از همان ابتدای اقامت ایت الله حجت در قم با ایشان نسبت بسیار نزدیکی را برقرار می سازد و ایت الله حجت در عین تدریس در حوزه، یکی از ملازمین و مشاورین ایت الله حایری نیز قرار می گیرد.

دوره زعامت

ایه الله حایری در سال 1355 هجری قمری به دیار ابدی پیوست لیکن میراث گرانقدر او که همان حوزه علمیه بزرگ قم بود با شکوه و عظمت باقی ماند پس از رحلت ایشان ایت الله حجت کوه کمره ای از جمله سه تن از کسانی بود که ایت الله حایری امور اداره حوزه علمیه قم را برای انها وصیت و سفارش کرده بود.(6) چنانچه در کتاب علمای معاصرین امده است حاج شیخ عبدالکریم اقا یزدی حایری(پیش از انکه) بدرود جهان گفته باشد(ایت الله حجت) را؛ به نماز خواندن در جای خود در مسجد حضرت تعیین و به وصایت و نیابت او در انجام کلیه امور مذهبی چند ماه پیش از وفات خود تنصیص فرمودند.(7) همچنین پس از رحلت ایت الله حایری مرجعیت ایت الله حجت نیز برطرف گردید وی به لحاظ اینکه در زمان حیات ایت الله حایری مورد توجه ایشان بود مرحوم ایت الله حایری احتیاطات خود را به ایشان ارجاع می دادند. کم کم دارای مقلد شده تا فوت مرحوم حاج شیخ و پس از ایشان جمع کثیری از مقلدین حاج شیخ به ایشان گرویدند.(8) تا اینکه با رحلت ایت الله اصفهانی و ایت الله قمی مومنین از سراسر جهان اسلام به ایشان متوجه می شوند. وی پس از ایت الله بروجردی اولین مرجع عالم تشیع بود و میلیونها نفوس شیعه از ایشان تقلید می کردند.(9)

دوره جدید دوره پس از رحلت ایت الله حایری دارای ویژگی های بخصوص عصر ایشان نبوده است.

در روزگاری که ایت الله حایری بنیان حوزه علمیه قم را بنا نهاد و بر کالبد نیم جان ان روح تازه دمید عصر مشکلات و سخت ترین روزهای علمای اسلام و حوزه های علمیه است چرا که در این دوره حوزه مستقیما در معرض حملات ناجوانمردانه حاکم وقت رضاخان پهلوی قرار گرفته بود و او هر چه می توانست برای جلوگیری از سامان یافتن حوزه انجام می داد اما در دوره پس از رحلت ایت الله حایری هر چند همچنان فشارها وجود داشت لیکن حوزه علمیه در جهان مختلف دارای استحکام و ثبات بود. و حکومت پهلوی نیز که این بار پسرش محمد رضا در راس امور بود اندکی محتاطانه با علماء و حوزه بر خورد می کرد. علماء در این دوره توانسته اند علاوه بر استحکام پایه های حوزه علمیه به گسترش ان در قم و سایر شهرهای ایران نیز بپردازند.

ایت الله حجت در این دوره توانسته است چندین کار مهم و اساسی در حوزه علمیه قم انجام دهد. وی پس از قرار گرفتن در راس حوزه در کنار سامان دادن به وضع معیشتی طلاب که ان روزها طلاب به سختی زندگی خود را می گذراندند در جهت اسکان و فراهم ساختن زمینه ای رشد و تحصیل انان نیز تلاش کرد. مدرسه حجتیه ایشان که به وسعت 13 هزار متر مربع با 126 حجره و با مدرس و مسجد ساخته شد در همین راستا بود. ایت الله حجت در کنار این مدرسه کتابخانه ای نیز تاسیس کردند که 1000 جلد کتاب در زمینه های مختلف در ان وجود دارد و امروزه محل مطالعه طلاب و محققین است از دیگر تلاشهای ایت الله حجت جمع اوری کتابهای خطی و نسخه های خطی از نوشته های علماء بزرگوار بود که امروزه ذخایری بسیار گرانسنگ از گذشته است.(10)

شتابان به سوی حق

نویسنده اثار الحجه که خود از نزدیک حالات و ویژگیهای معنوی و روحی ایشان را ملاحظه کرده است از حال و هوای روحی و معنوی ایشان حکایتها و داستانها زیادی را اورده است و در صفحات زیادی در خصوص معنویت ایت الله حجت قلم فرسایی کرده است، ما چون بنای اختصار داریم فرصت پرداخت حتی به گوشه هایی از این گونه احوالات ایشان را که در کتابهای دیگر و یا خاطره علمای بزرگ امده است نداریم و در اینجا تنها به یک مورد از ارتباط به رحلت ایشان دارد اشاره می کنیم: می گویند ایشان در اخرین کسالتی که متوجه ایشان شد و با ان نیز دار فانی را وداع گفت همه خانواده و وکیل خود را احضار کرد و پس از حاضر شدن وصی خود اقای حاج سید احمد زنجانی و بعضی فضلاء و دیگر فرمودند مهر مرا بشکن اقایان گفتند برای چه؟ فرمودند: برای اینکه بعد از من کسی از این مهر سوء استفاده نکند. عرض کردند، حالا چرا؟ فرمودند: از این کسالت خوب نخواهم شد و اصرار کردند و حاضرین تفال به نیک نگرفتند و انکار کردند تا ایشان قران خواسته و استخاره برای این کار کردند همه منتظر بودند که ایه وعده بهبودی ایشان بدهد؛ دیدند تا اقا قران را گشود و به اول صفحه ان نگاه کرد و با وجد و نشاط فراوان گفت له دعوه الحق (11) و قران را به دست داد دیدند (12) ایه الله حجت همان طور که خود گفته بود از این کسالت دیگر بهبود نمی یابد و او پس از بیست و سه سال اقامت در کنار بارگاه حضرت معصومه در قم و تلاش خستگی ناپذیر در راه ترویج احکام الهی در روز دوشنبه سوم جمادی الاولی 1372 هجری قمری جان به جان افرین تسلیم می کند و مقبره وی در جلو مسجد مدرسه حجتیه واقع شده است.

شاگردان

ایت الله حجت چه در قم و چه در حوزه علمیه نجف مورد توجه دوستداران علم و فضیلت بود و کسانی که از کیاست و هوش و استعداد برخوردار بودند از درک محضر ایشان غافل نمی شدند. اثار الحجه با تحلیل موقعیت علمی ایت الله حجت در حوزه علمیه قم می نویسد: پس از مرحوم ایت الله حایری (موسس) در میان زعماء گذشته حوزه علمیه قم مرحوم ایت الله حجت هم از کسانی است که از حوزه تدریس فضلای برجسته و دانشمندان بزرگ و علمای عالیمقام و مجتهدین عظام بیرون امده و در شهرستان قم و حوزه علمیه و سایر شهرستانهای دور و نزدیک ایران مشغول به تدریس و تصنیف و تالیف و خدمات دینی می باشند وی 136 تن از شاگردان ایشان را که هر یک از علمای خدمتگذار و اساتید معروف بوده اند. نام می برد. ما این نوشته مختصر را به اسامی چند تن از انان زینت می بخشیم. ایات و اساتید بزرگوار 1- حاج سید یونس اردبیلی. 2- اقا مهدی حایری. 3- حاج سید مهدی انگجی. 4- حاج سید مرتضی ایروانی. 5- حاج شیخ مرتضی حایری. 6- اقا سید محسن حجت (فرزند ایشان). 7- اقا شیخ محسن مشکینی. 8- اقا حجت مهدی اراکی. 9- اقا میرزا محمد علی طباطبایی. 10- سید محمد حسین طباطبایی (صاحب المیزان). 11- حاج شیخ قربانعلی اعتمادی تبریزی. 12- میرزا محمد بنایی. 13- اقا سید محمد داماد. 14- حاج شیخ عبد الحسن غروی تبریزی. 15- حاج سید صادق لواسانی. 16- اقا سید حسین بدلا 17- شیخ اسد الله کاشانی. 18- شیخ احمد عراقی. 19- شیخ ابو طالب تجلیل. 20- حاج شیخ محمد باقر عرفانی بیهودی. بسیاری از این بزرگان دار فانی را وداع گفته و به سوی پروردگار شتافته اند.(13)

منابع

1- اثار الحجه، محمد رازی.

2- علماء معاصرین، ملا علی خیابانی.

3- ریحانه الادب، ج 2.

4- ایینه دانشوران.

5- گنجینه دانشمندان، ج 1

6- مجله نور علم شماره 10، جامعه مدرسین.

پاورقی:

1- اثار الحجه، رازی، ج 1، ص 93.

2- همان.

3- ریحانه الادب، ج 2، ص 24.

4- علماء معاصرین، خیابانی، ص 215.

5- علماء معاصرین، خیابانی، ص 214.

6- ایینه دانشوارن، ریحان یزدی، ص 53.

7- علماء معاصرین، خیابانی، ص 215.

8- اثار الحجه، جلد1، ص 113 با اندکی تغییر و تصرف.

9- همان.

10- این اثار در کتابخانه خصوصی فرزند ایشان، حجه الاسلام حاج سید حسن حجت است و فهرستی از ان نیز منتشر شده است.

11- سوره رعد، ایه 14.

12- اثار الحجه، محمد رازی، ج 1، ص 124.

13- اثار الحجه، ج 1، ص 194.