پیمان سعد آباد ؛ نگاه از درون
نمایندگان مجلس شورای ملی روز 25 بهمن 1316 پیمان عدم تعرض و همکاری خاورمیانه، موسوم به «پیمان سعدآباد» را تصویب کردند. این پیمان روز 17 تیرماه همان سال در تهران میان نمایندگان دولت‌های ایران، افغانستان، عراق، عربستان و ترکیه منعقد شده بود و این کشورها بر اساس آن متعهد شدند در امور داخلی هم دخالت نکنند، مرزهای یکدیگر را محترم بشمارند، علیه یکدیگر به عملیات نظامی دست نزنند و خاک خود را علیه سایر کشورهای عضو در اختیار طرف ثالث قرار ندهند. رضاشاه دو ماه پس از امضای این معاهده، در مراسم افتتاح یازدهمین دوره مجلس شورای ملی گفت: «پیمان سعدآباد در مشرق‌زمین بی‌سابقه بوده و در این هنگام که امور عالم مشوش است، مدد بزرگی به بقای صلح جهان خواهد بود». اما گذشت زمان نشان داد که پیمان سعدآباد، تا آنجا که به ایران مربوط می‌شد، در هنگامه جنگ به کار نیامد. در شهریور 1320 که قوای متفقین به خاک ایران حمله کردند، نه تنها هیچ‌یک از هم‌پیمانان به نفع کشور ما به فعالیتی وارد نشدند، بلکه حتی عراق خاک خود را در اختیار بریتانیا قرار داد تا از آنجا به ایران حمله کند.
روابط
پیمان سعدآباد زاییده شرایط پس از جنگ جهانی اول بود. در این سال‌ها بریتانیا بر ایران و بخش بزرگی از خاورمیانه نفوذ و تسلط داشت. عراق و فلسطین پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، تحت قیمومیت انگلستان قرار گرفتند. ایران، عربستان سعودی، مصر و افغانستان نیز به مراتب مختلف تحت نفوذ بریتانیا بودند. در این شرایط سیاست دولت انگلستان در خاورمیانه دو اولویت اصلی داشت: ایجاد سد حفاظتی برای هندوستان (در برابر نفوذ اتحاد شوروی) و نگهداری از مناطق نفت‌خیز. انعقاد یک پیمان دفاعی میان کشورهای خاورمیانه می‌توانست هر دوی این اهداف را با کمترین هزینه تأمین کند، بنابراین دولت بریتانیا پس از جنگ کوشید با سروسامان دادن به اوضاع داخلی هر یک از کشورهای منطقه و حل و فصل اختلافات میان آنها زمینه انعقاد این پیمان منطقه‌ای را فراهم کند.
در این میان افغان‌ها پس از چهار بار جنگ با قوای بریتانیا توانستند در خردادماه 1298 به پیمان صلحی دست یابند که بر مبنای آن قیمومیت انگلستان بر افغانستان خاتمه می‌یافت. افغانستان دو سال بعد سرانجام استقلال کامل خود را به دست آورد و امان‌الله‌خان پادشاه افغانستان شد. دولت ایران فوراً استقلال همسایه شرقی را به رسمیت شناخت، در کابل سفارتخانه ایجاد کرد و با دولت جدیدالتأسیس افغانستان پیمان مودّت بست. امان‌الله خان در سال 1307 پس از سفر به اروپا و ترکیه، به ایران آمد و در بازگشت به کشورش دست به اصلاحاتی زد که به شورش عشایر متعصّب صفحات شمال به رهبری بچه‌سقّا انجامید. بچه‌سقّا، امان‌الله‌خان را شکست داد و او را از کشور بیرون راند، اما حدود یک سال بعد، محمدنادرخان (وزیر مختار سابق افغانستان در فرانسه) بچه‌سقّا را شکست داد و خود به عنوان «محمدنادرشاه» در کابل به تخت نشست. دولت ایران نیز فوری حکومت او را به رسمیت شناخت، سطح روابط خود را با کابل ارتقاء داد و اختلافات مرزی را حل کرد. بنابراین روابط دو کشور در آستانه انعقاد پیمان سعدآباد کاملاً دوستانه بود.
قیمومیت انگلستان بر عراق نیز در سال 1310 پایان یافت و حکومت مستقل عراق به پادشاهی ملک فیصل اوّل، زمام امور این سرزمین را به دست گرفت. مهمترین اختلاف عراق و ایران به حقوق کشتیرانی در شط‌العرب مربوط می‌شد که دولت عراق در سال 1313 (هنگامی که هنوز تحت قیمومیت بریتانیا بود) در مورد آن به جامعه ملل شکایت برده بود. جامعه ملل دو کشور را به گفت‌وگوی دوجانبه دعوت کرد که سرانجام در 13 تیرماه 1316 (تنها چهار روز قبل از انعقاد پیمان دفاعی سعدآباد) به امضای قراردادی انجامید که عملاً به سود طرف عراقی بود. این قرارداد تحت فشار بریتانیا و به قصد آماده کردن شرایط انعقاد پیمان سعدآباد، به ایران تحمیل شد و مبنای کشمکش‌های دو طرف طی دهه‌های بعدی بود.
روابط ایران و عربستان سعودی نیز از ابتدای سلطنت عبدالعزیز ابن سعود مناسب بود. ابن سعود در سال 1304 حسین‌بن‌علی، نخستین پادشاه حجاز و نجد را شکست داد و «عربستان سعودی» را تأسیس کرد. او در سال 1308 هیأت حسن نیتی به سرپرستی پسرش به تهران فرستاد و مدتی بعد پیمان مودّت میان دو کشور امضاء شد.
دولت ایران در مورد جمهوری ترکیه نیز از ابتدای تشکیل نظری مساعد داشت. سردارسپه (نخست‌وزیر وقت) بلافاصله پس از اعلام تشکیل جمهوری ترکیه، هدایایی برای مصطفی‌کمال (آتاتورک) فرستاد و ریاست جمهوری او را تبریک گفت. روابط رضاشاه با آتاتورک همیشه در نهایت دوستی بود و ترکیه تنها کشوری بود که رضاشاه در دوران سلطنت به آن سفر کرد.
با این اوصاف زمینه انعقاد پیمان دفاعی خاورمیانه در تابستان 1316 و در شرایطی که خطر درگرفتن جنگ دوم جهانی محسوس بود، آماده شد.
مفاد
دکتر توفیق رشدی آرس وزیرخارجه ترکیه، دکتر ناجی‌الاصیل وزیرخارجه عراق، سردار فیض محمدخان وزیرخارجه افغانستان در خرداد 1316 در تهران حضور یافتند تا پیمان سعدآباد را امضاء کنند. مفاد موضوعات اصلی این پیمان از این قرار بود: ماده یک دولت‌های امضاءکننده را از دخالت در امور داخلی یکدیگر منع می‌کرد. ماده دو آنها را به محترم شمردن مرزها متعهد می‌کرد. دولت‌های امضاءکننده در ماده سه می‌پذیرفتند در اختلاف‌های بین‌المللی با یکدیگر مشورت کنند. ماده چهار امضاءکنندگان را از تجاوز به یکدیگر منع می‌کرد (معنای تجاوز و موارد استثناء در این ماده تشریح شده بود). ماده پنج بر این امر دلالت داشت که چنانچه یکی از امضاءکنندگان به دیگری تجاوز کند، دولت مورد تجاوز ضمن دفاع از خود باید مسئله را به جامعه ملل ارجاع دهد. ماده هفت امضاءکنندگان را متعهد می‌کرد جلوی تشکیل کانون فتنه علیه سایر دولت‌های عضو را در خاک خود بگیرند.
زمینه‌های شکل‌گیری پیمان:
سیاست خارجی ایران قبل از جنگ جهانی دوم و در زمان رضاخان، بر مبنای استوار ساختن موقعیت خود در برابر دو قدرت شوروی و انگلیس بود. در همین راستا، می‌توان نزدیکی ایران به آلمان را در دوره رضاخان تحلیل کرد؛ اما، این سیاست (یعنی استوار سازی موقعیت در مقابل دو قدرت بزرگ شوروی و انگلیس) تنها با نزدیکی به آلمان تحقق پیدا نمی‌کرد، به همین خاطر رضاخان برقراری روابط دوستانه با دولت‌های همجوار و قدرت‌های منطقه‌ای را در دستورکار قرار داد و در ادامه همبن سیاست بود که پیمان سعدآباد منعقد شد.
کشورهای عضو پیمان (ایران، ترکیه، افغانستان، عراق):
ترکیه یکی از جمله کشورهایی بود که ایران به روابط دوستانه با او روی آورد. برقراری روابط دوستانه با ترکیه برای ایران دستاورد بزرگی محسوب می‌شد، چرا که در اثر همین برقراری روابط بود که آزادی مناطق شمالی ایران از سیطره کامل شوروی میسر می‌شد. ایران از طریق ترکیه دسترسی بیشتری به غرب پیدا کرد.
از دیگر عوامل نزدیکی ایران به ترکیه مسئله مشترک آنان در باب ناآرامی عشایر کرد، در مرزهایشان بود. پس از استقرار این روابط دوستانه بود که رضاخان بنا به دعوت رئیس جمهور ترکیه (مصطفی آتاتورک) در خرداد 1313 به این کشور سفر کرد.
افغانستان دیگر کشوری بود که ایران با توجه به سیاست مذکور با میانجی‌گری ترکیه بر سر رفع اختلافات مرزی، روابطش با ایران در سال 1313 به نحو چشم‌گیری بهبود یافت.
تلاش‌هایی نیز برای برقراری روابط با کشور عراق، علی‌رغم اینکه مشکلات و مسائل میان این دو کشور بیش از بقیه کشورها بود، صورت گرفت.
در مجموع سیاست حسن روابط با کشورهای همسایه در تیرماه 1316 با انعقاد پیمانی امنیتی میان کشورهای مذکور به نتیجه رسید که به پیمان سعدآباد معروف گردید. به مناسبت امضای پیمان مزبور، از طرف رضاخان تلگراف‌های تبریکی در تاریخ 19 تیرماه 1316 به محمدشاه پادشاه افغانستان، ملک غازی پادشاه عراق و مصطفی آتاتورک رئیس جمهوری ترکیه مخابره شد.
اهداف پیمان:
طی این قرارداد دولت‌های عضو، ضمن تعهد در مقابله با خطر کمونیسم و همچنین تعهد بر عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر، قید کردند که در کلیه اختلافات بین‌المللی که با منافع آنها در ارتباط بود، مشورت بکنند و علیه یکدیگر، عملیات متجاوزانه‌ای انجام ندهند.
نقش قدرت‌های بزرگ در شکل‌گیری پیمان:
برخی این پیمان را ساخته و پرداخته دست بریتانیا دانسته و معتقدند که ایران در این دوره تحت نفوذ استعار انگلیس بوده و انگلیسی ها همواره از نفوذ روسها به کشورهای تحت سلطه خود هراس داشتند و به دنبال بستن راه نفوذ آنها در منطقه بودند؛ و به خاطر همین طرح انعقاد چنین قراردادی را در دستور کار قرار دادند. برخی دیگر نیز دست شوروی را در انعقاد این پیمان مشاهده می‌کنند و عده‌ای دیگر انعقاد پیمان سعدآباد را نتیجه ذکاوت و دوراندیشی دولت‌های متعاهد دانسته‌اند.
فرجام پیمان:
در عمل، این پیمان راه به جایی نبرد، چرا که ایران در عمل تمایل به آلمانی داشت که شریک شوروی بود. کارشناسان آلمانی در بسیار از مؤسسات ایران، از جمله راه آهن، مخابرات، حمل و نقل و اسلحه سازی خدمت می‌کردند. از همین رو،ناکارآمدی پیمان مزبور در شهریور 1320 ظاهر گشت. چرا که ایران از سمت شمال و جنوب مورد تجاوز قدرت‌های خارجی قرار گرفت و کشورهای هم پیمان نه تنها کمکی به ایران نکردند بلکه از اظهار تآسف هم خودداری کردند.
پیمان سعدآباد توطئه دیگر لندن بر ضد تهران بود
در این روز در سال 1316 (1937میلادی) میان ایران، ترکیه، عراق و افغانستان یک پیمان عدم تجاوز امضاء شد که چون درکاخ سعد آباد (تجریش) امضاء شده بود به پیمان سعد آباد معروف شده است. وزیران امور خارجه افغانستان، ترکیه و عراق برای این منظور به تهران آمده بودند (در آن زمان هنوز پاکستان تاسیس نشده بود که وارد این پیمان شود).
رسانه های آلمان دو سال بعد و پس از آغاز جنگ جهانی دوم مدعی شدند که این پیمان طبق نقشه انگلیسیها منعقد شده بود تا رضا شاه در اجرای اندیشه «احیاء ایران زمین»، با کمک گرفتن از آلمان و سازش با مسکو و آنکارا، در صدد ضمیمه کردن افغانستان و شرق رود دجله به ایران برنیاید.
مورخان معاصر در تالیفات خود، نزدیک شدن بعدی افغانستان به روسیه را هم یک نقشه لندن به منظور رهانیدن خود از کابوس وحدت ایران و افغانستان ذکر کرده اند. سیاست های انگلستان در آسیای جنوبی عامل اصلی تجزیه ایران زمین و جدا شدن تدریجی افغانستان بود. بیش از دو قرن است که انگلستان نسبت به افغانستان حساسیت ویژه از خود نشان داده است!.
پیمان سعدآباد از نگاهی دیگر:
عصر روز سه شنبه 31 فروردین ماه 1317 شمسی قراردادهای مفصلی بین دولت های ایران وترکیه به امضاء رسید و از این رو ابلاغیه ای به شرح زیر بین وزیر امورخارجه ایران و رئیس هیئت نمایندگی ترکیه امضاء شد . بنابر متن این قرارداد درتعقیب مذاکرات ایران وترکیه، مذاکراتی که از چندی پیش بین دولت ایران از یک طرف وهیئت نمایندگی ترکیه از طرف دیگر جریان داشت با موفقیت خاتمه یافت و به امضای قراردادهای ذیل منتهی شد.
1 -قرارداد اقامت 2- قرارداد امنیت منطقه سرحدی و تسویه حوادث واختلافاتی که در منطقه مزبور به ظهور می رسد.3- قرارداد تعاون قضائی درمسائل حقوقی وتجارتی4- عهدنامة استرداد مقصرین وتعاون قضائی دراموراجرائی 5- موافقت نامه برای تنظیم طرز عمل ادامه گمرکات ایران وترکیه که درسرحد دائر خواهد شد.6- موافقت نامه مخصوص راجع به دا ئر کردن پاره ای خطوط تلگرافی وتلفونی بین دولتین 7- قرارداد هوائی 8- موافقت نامه مربوط به تسهیل و ازدیاد تزانزیت، حمل ونقل مال التجاره ومسافر ازطریق طرابوزان – تبریز- تهران و بالعکس 9- قرارداد دام پزشکی 10- عهدنامه دریانوردی و تجارت.
علاوه برقراردادهای مذکور، موافقت نامه هائی نیز در مسائل مختلفی که مربوط به منافع مشترک دو کشور و اسباب مزید همکاری فیمابین است، حاصل گردید. درتمام جریان مذاکرات، محیط صدق و صفا که حاکی از روح مودت و الفت فی مابین است حکمفرما بود و نمایندگان طرفین با ایمان به لزوم تشیید علائق برادری دو ملت ایران و ترک، تعاطی نظر می نمودند.
عنایت الله سمیعی وزیر امور خارجه ایران و جمال حسنی رییس هیات نمایندگی ترکیه این قرارداد را امضا کردند. یقین است که باعقد قراردادهای جدید، مناسبات دوستی و یگانگی ایران وترکیه که نتیجه رای دوربین و توانای دو قائد عظیم الشان دو ملت برادر است، براساس تزلزل ناپذیری استوار ، و معاضدت وهمکاری ایران وترک از هر جهت بیش از پیش فراهم خواهد شد.
برحسب دعوتی که از وزیر امورخارجه عراق شده بود، آقای ناجی الاصیل روز پنجشنبه دهم تیرماه به تهران وارد شده، به قصر صاحبقرانیه رفته و عصر یکشنبه 13 تیرماه، عهدنامه تحدید حدود ایران و عراق وحل اختلافات راجع به شط العرب درعمارت وزارت امورخارجه توسط عنایت الله سمیعی وزیرامورخارجه و ناجی الاصیل وزیرامورخارجه عراق امضاء و ابلاغیه ذیل ازطرف نمایندگان دو دولت منتشر شد.
دولت ایران درباره این سفر ابلاغیه منتشر کرد. مذاکراتی که از چندی پیش بین دولت شاهنشاهی ایران و دولت پادشاهی عراق راجع به سرحدات مشترک دولتین، و موضوع شط العرب ادامه داشت با موفقیت خاتمه یافته و منتهی به عهدنامه سرحدی و پروتکل ضمیمه آن گردید:
با انعقاد این عهدنامه اختلافاتی که از سالیان دراز بین ایران وعراق موجود بود مرتفع و جای نهایت مسرت است که اینک تحت توجهات اعلیحضرت همایون شاهنشاه ایران و اعلیحضرت پادشاه عراق دو قائد عظیم الشان دو
کشور دوست وهمسایه محیط حسن تفاهم واقعی و صدق وصفا که حاکی از روح مودت و الفت فیمابین است در مناسبات دو دولت حکمفرما شده و موجبات تشیید روابط برادرانه بین دو ملتی که دارای علائق بیشمار مادی و معنوی می باشند فراهم گردیده و زمینه همکاری دو کشور را درطریق معاضدت برای تحکیم مبانی صلح براساس متینی استوار ساخته است.
پس از این دیدار، آقای فیض محمدخان، وزیرامورخارجه افغانستان نیز روز چهارشنبه 16 تیر به تهران وارد و صبح پنجشنبه با شاه دیدار کرد ونهار مهمان وی بود. ساعت 5 بعد از ظهر پنجشنبه 17 تیر، پیمان عم تعرض بین چهار دولت ایران، افغانستان ،عراق و ترکیه درکاخ سعد آباد به امضاء رسید. متن کامل این عهدنامه به شرح زیر است:
عهدنامه عدم تعرض
نظر به تمایلی که از فراهم ساختن موجبات حفظ روابط و دادیه و حسن تفاهم بین خود، با تمام وسائل موجوده خود دارند و برای تامین و استقرار صلح و امنیت درشرق نزدیک به وسیله تضمینات تکمیله در حدود میثاق جامعه ملل و برای کمک به صلح عمومی و برای ایفاء وظایفی که به موجب عـهدنامه تحریم جنگ مورخه 27 اوت 1928 پاریس وعهود دیگر که درآنها شرکت نموده اند متقبل شده اند و تماماً با میثاق جامعه ملل وعهدنامه تحریم جنگ موافقت دارد تصمیم نمودند که این عهدنامه را منعقد نمایند و برای این منظور نمایندگان مختار خود را به قرار زیر:
اعلیحضرت شاهنشاه ایران: جناب آقای عنایت الله سمیعی، وزیرامورخارجه ایران.
اعلیحضرت پادشاه افغانستان: جناب آقای فیض محمد خان وزیرامورخارجه افغانستان
اعلیحضرت پادشاه عراق: جناب آقای دکتر ناجی الاصیل وزیرامورخارجه عراق
حضرت رئیس جمهور ترکیه: جناب آقای توفیق رشدی اراس وزیرامورخارجه ترکیه تعیین نموده اند و مشارالیهم بعد از ارائه اختیارنامه های خود که به طور منظم مرتب شده بود در مقررات ذیل موافقت حاصل نمودند:
ماده 1- دول متعاهد متعهد می شوند که سیاست عدم مداخله مطلق درامور داخلی یکدیگر را تعقیب نمایند.
ماده 2- دول متعاهد معظمه صریحاً متقبل می شوند که مصونیت حدود مشترک یکدیگر را کاملاً محترم بشمارند.
ماده 3- دول متعاهد معظمه موافقت می نمایند که درکلیه اختلافات بین المللی که با منافع مشترک آنها مربوط باشد با یکدیگر مشورت نمایند.
ماده 4- هریک از دول متعاهد درمقابل متعاهد متقبل می شوند که درهیچ مورد، خواه به تنهایی و خواه به معیت
یک یا چند دولت دیگر، به هیچ گونه عملیات متجاوزانه برعلیه یکدیگر مبادرت ننمایند.
عملیات ذیل تجاوز محسوب می شود:
اول- اعلان جنگ
دوم- تهاجم به وسیله قوای مسلح یک مملکت حتی بدون اعلان جنگ به خاک مملکت دیگر.
سوم- حمله به وسیله قوای بری و بحری وهوائی حتی بدون اعلان جنگ به خاک یا سفاین و یا هواپیماهای مملکت دیگر.
چهارم – کمک یا همراهی مستقیم یا غیرمستقیم به تجاوز.
عملیات ذیل تجاوز محسوب نخواهد شد:
1- اجرای حق دفاع مشروع یعنی مقاومت درمقابل یک اقدام متجاوزانه به طوریکه فوقاً تعریف شد.
2- اقدام در اجرای ماده 16 میثاق جامعه ملل.
3- اقدام در اثر تصمیم متخذه به توسط مجمع عمومی یا شورای جامعه ملل یا برای اجرای بند 7 ماده پانزدهم میثاق جامعه ملل، مشروط براین که درمورد اخیر این اقدام برضد دولتی به عمل بیاید که بدواً مبادرت به تجاوز نموده باشد.
4- مساعدت به دولتی که مورد حمله و تهاجم یا اعلان جنگ یکی از دول متعاهد، بر خلاف مقررات عهدنامه تحریم جنگ مورخه 27 اولت 1928 پاریس واقع شده باشد.
5- هرگاه یکی از دول متعاهد معتقد شود که ماده چهارم این عهدنامه نقض و یا در شرف نقض می باشد، بلافاصله موضوع را در پیشگاه شورای جامعه ملل مطرح خواهد ساخت. مقررات مذکوره در فوق لطمه ای به حق دولت مزبور دائر به اتخاذ هر گونه رویه که در این موقع لازم بداند وارد نخواهد ساخت.
6- هرگاه یکی از دول متعاهد برعلیه دولت ثالثی مبادرت به تجاوز نماید، طرف دیگر می تواند بدون اطلاع قبلی این عهدنامه را نسبت به تجاوز فسخ نماید.
ماده 7- هریک از دول متعاهد متقبل می شوند که درحدود سرحدات خود از تشکیل یا عملیات دستجات مسلح و از ایجاد هرگونه هیئت و یاتشکیلات دیگری برای تخریب موسسات موجوده یا اخلال نظم و امنیت هر قسمتی ازخاکم متعاهد دیگر(سرحدی یا غیر سرحدی) و یا برای واژگون ساختن طرز حکومت طرف دیگر جلوگیری نماید.
ماده 8- نظر به این که دول متعاهد میثاق عمومی تحریم جنگ مورخه 28 اوت 1928 را به رسمیت شناخته به
موجب میثاق مزبور تسویه یا حل هر گونه اختلاف یا تنازع، قطع نظر از کیفیت یا منشاء آن که ممکن است که بین آنها بروز نماید باید فقط به وسائل مسالمت آمیز به عمل آید، این مقررات راتائید نموده اعلام می دارند که به هر طریق مسالمت آمیزی که برای این منظور فعلاً بین دول متعاهد موجود و یا در آینده موجود شود متوسل خواهند شد.
ماده 9- هیچ یک از مواد این عهدنامه نمی تواند به هیچ وجه تعهداتی را که دول متعاهد به موجب میثاق جامعه ملل متقبل شده اند تضعیف نمایند.
ماده 10- این عهدنامه که به زبان فرانسه نوشته شده و درچهارنسخه به امضاء رسیده و هریک از دول متعاهد، دریافت یک نسخه آن را اعتراف می نمایند، برای مدت پنج سال منعقد می گردد.
در انقضاء این مدت، عهدنامه مزبور به جز در موردی که یکی از دول متعاهد با اطلاع قبلی شش ماه، فسخ آن را اعلام نماید، برای پنج سال دیگر به خودی خودتجدید خواهد شد و این عمل مرتباً تکرار می گردد تا آن که یک یا چند کشور متعاهد فسخ آن را به اطلاع قبلی شش ماه، فسخ آن را اعلام نماید، برای پنج سال دیگر به خودی خود تجدید خواهد شد و این عمل مرتباً تکرار می گردد تا آن که یک یا چند کشور متعاهد فسخ آن را با اطلاع قبلی شش ماهه اعلام دارند.
این عهدنامه درصورتی هم که توسط یکی دول متعاهد فسخ شود بین دول دیگر معتبر خواهد بود.
این عهدنامه به توسط هریک از دول متعاهد برطبق مقررات قانون اساسی آن مملکت به تصویب خواهد رسید و درجامعه ملل بتوسط دارالانشاء ثبت خواهد شد واز رئیس دارالانشاء تقاضا خواهد شد که آن را به اطلاع سایر دول عضو جامعه برسانند. اسناد تصویب آن به توسط هریک از دول متعاهد به دولت ایران تسلیم خواهد گردید. به محض این که اسناد تصویب ازطرف دو دولت متعاهد تسلیم شد، این عهدنامه بین آن دو دولت به موقع(اجراء) گذارده خواهد شد. و راجع به دولت ثالث وقتی به مرحله اجرا گذارده می شود که دولت مزبور اسناد تصویب آن را تسلیم نماید و به همین قسم درمورد دولت چهارم نیز رفتار خواهد شد. به محض تسلیم هریک از اسناد تصویب ، مراتب به فوریت به توسط دولت ایرانبه تمام امضاء کنندگان این عهدنامه اشعار خواهد شد.
منابع:
1- نوری اسفندیاری، فتح الله؛ رستاخیز ایران، تهران، ابن سینا، 1336، صص 702 – 701 و صص 394 – 392 و صص 495 – 493.
2- مختاری، حبیب‌الله؛ تاریخ بیداری ایران، تهران، 1326، ص 484 – 482.
3- توکلی، احمد؛ روابط سیاسی ایران و افغانستان، تهران، 1377، ص 81 و صص 105 – 100.
4- صلح میرزایی، خدیجه؛ اسنادی از روابط ایران و ترکیه (1320 – 1304)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1382، ص 78.
5- مدنی، سیدجلال الدین؛ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1361، ص 125.
6- مکی، حسین؛ تاریخ بیست ساله ایران، تهران، انتشارات علمی، ج 6، 1376، ص 390.
http://esmaeilitarikh.blogfa.com/post-9.aspx