16 خرداد 1393
3 سال روی کتاب کار کردیم/ عکس‌ها به دنبال متن بوده‌اند/ نگاه سیاست‌زده نداشتیم
کتاب «دایره‌المعارف مصور تاریخ زندگی امام خمینی(ره)» روایتی از سال‌های زندگی امام خمینی(ره) است. روایتی مصور از زندگی روح الله خمینی در یکی از پر فراز و نشیب ترین دوران تاریخ ایران. یکی از ویژگی‌های این کتاب مصور بودن این کتاب است. در این کتاب تصاویری از متن٬ حاشیه و زمانه سید روح الله خمینی دیده می‌شود که صفحات دیدینی و خواندنی را برای مخاطب فراهم آورده است. بسیاری از این تصاویر اغلب دیده نشده‌اند.
این کتاب 12 فصل دارد که هر کدام به بخش هایی کوچک تر تقسیم شده و گاهشمار‌هایی که مخاطب را در سیر حوادث قرار می دهد. «تلخ و شیرین خمین»، «کلاه پهلوی»، «در کشاکش سیاست»، «زمزمه‌های مرجعیت»، «اعتراض به آمریکا٬ تبعید به ترکیه»، «روایت سال‌های نجف»، «روزهای پاریس»، «به سوی سرنوشت»، «از مقاومت تا پیروزی»، «چپ‌ها و راست‌ها»، «پیروزی‌ها و شکست‌ها» و «آخرین روزها آخرین حرف‌ها» به ترتیب فصول این کتاب را تشکیل می‌دهند.
ویژگی این دایره‌المعارف، بررسی سیر جامع و کامل زندگی امام خمینی(ره) در پیش و پس از انقلاب است و بسیاری از وقایع تاریخی زندگی ایشان از وقایع مشروطه و جنگ‌های جهانی و حضور ایشان در حوزه علمیه و انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی مرور شده است.
خبرنگار «ایبنا» بر همین اساس با جعفر شیر علی‌نیا، نویسنده این اثر درباره این مجموعه و نحوه گردآوری عکس‌ها و مطالب آن گفت‌وگویی داشته است.
آقای شیر علی‌نیا! لطفا در ابتدا و برای ورود به بحث، درباره این دایره‌المعارف توضیح دهید؟
این کتاب که زندگی رهبر فقید انقلاب را توصیف می‌کند، از دوران تولد امام خمینی(ره) (از سال1281 هجری شمسی) شروع می‌شود و حتی در بخش‌هایی به اجداد ایشان هم اشاره شده است و تا سال 1368 شمسی یعنی سال رحلت ایشان ادامه پیدا می‌کند و از آنجا که تولد ایشان مقارن با مشروطه بوده، به آن دوران و همچنین زندگی پرفراز و نشیب ایشان در طی دوران‌های مختلف پرداخته شده است. در این مجموعه، متن و تصویر با هم کار شده است که هیچ کدام بر یکدیگر غلبه ندارد. این اثر مشتمل بر 24 هزار کلمه متن دارد که به نوعی عکس‌ها کامل‌کننده متن هستند و در پی هر متنی آمده‌اند. این مجموعه مشتمل بر 1300 عکس است که بخشی از عکس‌ها به خود امام و زندگی آن می‌پردازد و بخش زیادی از آن، مربوط به وقایع تاریخی مرتبط با زندگی ایشان است.
کار تدوین این کتاب چقدر به طول انجامید؟ و گردآوری مطالب و عکس‌های آن به چه صورت بوده است؟
این کار که نوعی کار تیمی و گروهی بود، کار تدوین و جمع‌آوری مطالب و عکس‌های آن دو سال و نیم طول کشید، یعنی کلید آن از سال 1390 زده شد و در سال 1393 به اتمام و به چاپ رسید. این عکس‌ها از نهادهای مختلفی تهیه شده است. آرشیو روزنامه‌ها به ویژه روزنامه اطلاعات، آرشیو خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران(ایرنا)، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز مطالعات تایخ معاصر ایران، موزه عبرت و موسسه نشر آثار امام خمینی از جمله مراکزی بوده‌اند که عکس‌ها از آنجا گردآوری شده بودند.
مبنای انتخاب این عکس‌ها در کتاب چه بوده است؟
مبنای انتخاب عکس‌ها بر مبنای متنی بوده است که نوشته شده است. یعنی ابتدا متن نگارش شده و بعد بر اساس متنی که نوشته شده، عکس‌ها انتخاب شده است. به عبارتی، دوربین به دنبال متن بوده است تا به درستی و به راحتی پیام به مخاطب منتقل شود.
بعد از انقلاب اسلامی، کتاب‌های بسیاری درباره امام خمینی(ره) تالیف و منتشر شده است، با توجه به حجم گسترده این آثار، آیا تا به حال چنین کاری، به این صورت انجام شده است که تمام زندگی و فراز و نشیب‌های زندگی امام به تصویر کشیده شده باشد؟
ما متاسفانه درباره بسیاری از موضوع‌ها یا کتابی نداریم، یا تولید هنری در مورد آن انجام نشده است و یا تنها تک کتاب‌هایی وجود دارد که ممکن است مطابق با سلایق خاص باشد، این ضعف بزرگی است که در مجموعه فرهنگی ما وجود دارد و این مساله درباره امام خمینی(ره) و زندگی ایشان نیز صدق می‌کند و با آن‌که 25 سال از درگذشت ایشان می‌گذرد، کتابی که تاریخ زندگی ایشان را به طور کامل روایت کند و حتی به زبان‌های دیگر باشد، نداریم و جالب آن‌جاست که اغلب مسوولان ما نمی‌دانند که ما در این زمینه کتابی نداریم و گمان می‌کنند که کتاب به اندازه کافی در همه زمینه‌ها و ابعاد زندگی پرفراز و نشیب امام(ره) به تالیف در آمده است. البته کتاب‌هایی که برخی از بخش‌های زندگی وی را به تصویر بکشند، وجود دارند اما در این کتاب سعی بر آن بوده است تا تمام جوانب زندگی وی از تولد تا وفات به شکلی مستند و مصور به تصویر کشیده شده و به مخاطبان منتقل شود و حتی کتابی که به زبان‌های دیگر هم باشد، وجود ندارد.
به نظر شما تفاوت این کتاب با کتاب‌های دیگری که در این زمینه چاپ شده‌اند، چیست؟
این کتاب از چند جهت، متفاوت است با کارهای قبلی که در این زمینه وجود دارد، یکی این‌که من و تیم تحقیق و تمام عواملی که این کار را انجام دادیم تحت تاثیر شرایط سیاست‌زده ایران قرار نگرفتیم و از همان مرحله اول تحقیق تا انتخاب عکس، تمام تیم کاری سعی کردند که یک کار محققانه و به دور از فضای سیاست‌زده انجام شود. منظور از فضای سیاست‌زده جامعه کنونی ما این است که امروز در جامعه ما همه چیز اعم از اظهار نظرها، کتاب‌نگاری‌ها، سایت‌ها و غیره همه به دنبال فضایی هستند تا آن چیزی را که در ذهن دارند به مخاطب القا کنند. به عنوان مثال، اهل سیاست و نویسندگانی هستند که می‌خواهند از نوشته‌های خود، بهره و منافع سیاسی ببرند. البته منظور من این نیست که این کتاب، هیچ نوع نگاه سیاسی ندارد اما نگاه سیاسی توام با تفکرات جناحی و منفعت طلبانه‌ای ندارد و تحقیق مستقلی در این زمینه است.
تفاوت دیگر این اثر آن است که معمولا شرح زندگی حضرت امام(ره) در کتاب‌ها مانند برخی از شخصیت نگاری‌هایی که انجام می‌شود، مستقل از فضای تاریخی جامعه نیست اما در این اثر ما زندگی امام را در یک متن تاریخی به تصویر کشیده‌ایم. چنان‌که در این اثر، عکس‌هایی که از دوران مشروطه تا سال 1368 وجود دارد و مخاطب را به نحو بهتری در جریان فضای تاریخی قرار می‌دهد و این به استناد کار هم می‌افزاید. همچنین تمامی عکس‌های کتاب دارای شناسنامه و اطلاعاتی است که مخاطب را در جریان ارتباط این عکس با متن کتاب قرار می‌دهد که با این کار مطالب و نکته‌های بسیار زیادی به خواننده منتقل می‌شود. کما این‌که در این مجموعه برخی از این عکس‌ها خاصیت متنی هم دارد، خاصیت متنی با زبانی بین‌المللی، بدین معنی که هرکسی می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند. به عنوان مثال، افرادی بوده‌اند که گفته‌اند با دیدن برخی از این عکس‌ها، ساعت‌ها غرق در آن شده‌اند و متوجه ظرایفی شده‌اند که حتی خود عکاسان هم به آن پی نبرده‌اند.
ویژگی بعدی این اثر آن است که ما در مرحله تحقیق و نگارش آن متحمل سختی‌هایی زیادی شده‌ایم تا این‌که مخاطب راحت‌تر به متن دسترسی پیدا کند، مطالب زیادی به آن منتقل و با خواندن نوشته‌ها و دیدن عکس‌ها به کنه مطالب و جریانات دست پیدا کند.
ایبنا