چه کسانی کنسولیار آمریکا را کشتند ؟

روز 27 تیر 1303 ماژور رابرت ایمبری کنسول آمریکا در تهران در جریان بازدید از سقاخانه شیخ هادی به قتل رسید.

 در یکی از روزهای گرم اوایل تیرماه ۱۳۰۳ در تهران شایعه أی پیچید که سقاخانه أی در خیابان شیخ هادی دارای کرامات و معجزاتی است و این شایعه در بین مردم عوام به صورتی جدی دهان به دهان می گشت و هر کس با افزودن شاخ و برگ جدیدی به آن بر هیجان موضوع می افزود. یکی می گفت دیشب فلان کور شفا یافته و چشمش بینا شده است یا فلان افلیج شفا یافته و با پای خود به حرکت آمده است، یکی می گفت فلان بیمار یک شب پای سقاخانه خوابیده و شفا گرفته است و….

این اطلاعات افواهی کار خود را کرد به صورتی که در بعضی گذرها به میمنت این برکات چراغانی کردند و شیرینی پخش نمودند. این امر تنها به این ختم نشده به صورتی که حتی از محلات دیگر تهران دسته هایی حرکت کرده و با هیئت و تشکیلاتی مخصوص به طرف سقاخانه شیخ هادی حرکت می کردند و به مناسبت اینکه گفته می شد چند شب قبل یک نفر بهایی قصد داشته سم در سقاخانه بریزد کور شده با یکدیگر این شعر را با آهنگ می خواندند:

چهارراه آشیخ هادی ، از معجز ابوالفضل ، کور کرده چشم بابی

این تظاهرات و حرکتهای مذهبی گاه فراتر از آن می رفت و برخی از دسته ها که به سوی چهارراه شیخ هادی حرکت می کردند با ساختن هیکلی از چوب و کهنه و پنبه و سوار کردن آن به صورت وارونه بر خری با شعار “این بابی بی غیرت یاغی شده با ملت“ طعنه أی هم بر ضد رئیس الوزراء وقتی یعنی رضاخان سردارسپه می زدند و استفاده سیاسی می کردند. جالب اینجاست که رضاخان نیز که منزلش نزدیک محل گذر این هیئتهای مذهبی بود در هنگام حرکت این دسته ها به نظاره آن می رفت و حتی گاهی چند قدمی در مشایعت آنان حرکت می کرد. چنین اتفاقاتی در کشورهای شرقی همواره جلب توجه اروپائیان را می نمود و مطبوعات آن زمان اروپا نیز پر بود از اینگونه وقایع ملل شرقی. واقعه سقاخانه توجه شخصی به نام رابرت ویتنی ایمبری (Robert Whitney Imbrie) (کنسولیار سفارت امریکا در تهران) را جلب کرد. وی که علاوه بر کار سیاسی خبرنگار افتخاری مجله معتبر و معروف نشنال جیوگرافی نیز بود بهترین سوژه را برای نشریه اش یافته بود. وی در یک بعدازظهر گرم روز جمعه ۲۷ تیر ماه همان سال همراه با دوستش بالوین سیمور که از اتباع امریکا بود سه پایه و دوربین عکاسی را برداشت تا گزارشی دست اول از این واقعه ضبط و ثبت کنند. طبق معمول آن چند روزه و به علت تعطیلی آخر هفته، جمعیت زیادی به دور سقاخانه گرد آمده بودند و صدای صلوات و نوحه ها و نواهای مختلف معمول آن زمان فضای پرهیاهویی در آن منطقه ایجاد کرده بود. ایمبری و سیمور که راهی برای ادامه حرکت درشکه خود نمی دیدند در فاصله چند صدمتری سقاخانه از درشکه پیاده شده و با حمل وسایل عکسبرداری با پای پیاده به سوی سقاخانه حرکت کردند. جمعیت که نظاره گر این خارجیان بود دالانی برای آنان به سمت سقاخانه باز کرد. در نزدیکی سقاخانه و جایی که زنها اجتماع کرده بودند ایمبری سه پایه و دوربین را جهت عکسبرداری نصب می کند که با اعتراض مردم روبه رو می شود . آنها حضور وی و عکسبرداری از جمع زنان را نمی پذیرفتند. ایمبری که گرمای شدید هوا و سر و صدای جمعیت و اعتراض آنان عصبانیش کرده بود مجددا سه پایه را برداشته و از سمت چپ سقاخانه آماده عکسبرداری می شود. مردم تهییج شده و بدبین به این دو نفر، به سمتشان رفته و با گذاشتن کلاه و عبا جلو لنز دوربین مانع از انجام عکسبرداری می شوند. ایمبری که شدیدا عصبانی شده بود شروع به سر و صدا می کند و با فاصله گرفتن از سقاخانه وسایل عکسبرداری را در خیابان کار می گذارد. جمعیت از سماجت ایمبری عصبانی تر و جری تر می شوند. در این هنگام اتفاقی می افتد که به یکباره جمعیت، هیجان می آید؛ موتورسیکلت سواری فریاد می زند: “ اینها که می خواهند عکس بیندازند همان کسانی هستند که می خواستند آب سقاخانه را مسموم کنند“. این حرف به سان کبریتی در میان باروت بود. ایمبری و رفیقش که حرکت غیرطبیعی و هیجانی جمعیت به سوی خود را نظاره می کردند متوجه وضعیت بغرنج خود می شوند و با جاگذاشتن وسائلشان سریعا در حالی که جمعیت به دنبالشان می دویدند سوار درشکه شده و از آنجا دور می شوند. مردم نیز با چوب و سنگ درشکه را تعقیب می کنند. سورچی با اصابت سنگی بیهوش شده و بر زمین می افتد. فورا یک نفر نظامی که در محل حضور داشت در حالی که مردم سرگرم ضرب و شتم دو نفر امریکایی بودند مجددا درشکه را به سمت میدان توپخانه و یا سپه آن روز به حرکت درمی آورد ولی وی نیز مورد اصابت سنگ قرار می گیرد و بیهوش می شود. این بار شدت ضربت چنان بود که این نظامی فردای آن روز فوت می کند. ضرب و شتم این دو نفر مجددا شروع می شود و نظامیان و پلیسی که دور و بر جمعیت حضور داشتند چندان دخالتی نمی کنند. حال ایمبری چنان وخیم است که از میدان حسن آباد به وسیله اتومبیل به بیمارستان شهربانی منتقل می شود. ولی مردم تهییج شده حتی وی را در بیمارستان امان نمی دهند و با شکستن درو پنجره بیمارستان وی را مورد ضرب و شتم قرار می دهند. سیمور نیز که جراحت کمتری برداشته بود با زرنگی از بیمارستان فرار می کند. دکتر علیم الدوله طبیب شهربانی و دکتر سفارت امریکا برای نجات جان کنسولیار سفارت دست به هر کاری می زند ولی وی بعد از صحبت کوتاهی با همسرش در ساعت پنج بعدازظهر همان روز از دنیا می رود. این واقعه سر و صدایی در محافل سیاسی و اقتصادی آن روز به پا کرد و منجر به نتایج مهم سیاسی و اقتصادی در اوضاع آن روز ایران شد که به آن می پردازیم.

براستی قتل ایمبری به سود چه کسانی بود؟ به نظر می رسد این واقعه از دو جنبه قابل بررسی است:

۱. رقابت بین شرکتهای نفتی انگلیس و آمریکا که هر کدام به دنبال تثبیت منافع خود در ایران بودند. ۲. تلاش رضاخان برای دست گرفتن زمام امور و کسب قدرت بیشتر.

البته پذیرفتن یکی از این دلایل منافی دلیل دیگر نیست و در واقع آنها می توانند مکمل یکدیگر باشند. در فروردین ۱۳۰۳ دولت لایحه أی تقدیم مجلس کرد که متضمن تصویب قرار داد با شرکت نفتی سینکلر بود. امضای این قرارداد و شرکت امریکائیان در آن، باتوجه به وضعیت سیاسی و اقتصادی بغرنج آن زمان ایران، برای سیاستمداران ایرانی تنها راه حل ممکن محسوب می شد که به وسیله آن از سلطه و فشار شوروی و انگلیس رقبای سنتی در ایران بکاهند. این لایحه در گیر و دار تصویب قرار داشت که ایمبری کشته شد و این امر تصویب این طرح را تحت الشعاع خود قرار داد. شرکت سینکلر با اینکه سود سرشاری از این قرارداد می برد ولی به یک دلیل عمده در این زمان به شکل لاینحلی برخورد کرده بود و آن راه صدور نفت شمال بود. مسلما انگلیس اجازه عبور نفت شمال را از جنوب کشور نمی داد و تنها راه اقتصادی ممکن از خاک شوروی بود که به دلایلی دیگر رابطه اقتصادی این شرکت و دولت شوروی به تیرگی گرائیده بود و قتل ایمبری بهترین فرصت برای شرکت سینکلر بود که از زیر تعهدات خود شانه خالی کند و این کار را به دلیل ناامنی در ایران ملغی عنوان کرد. مسئله نفت شمال پس از این وقایع به موضوعی لاینحل تبدیل شد و هرچند که انگلیس به آن دست نیافته ولی دیگر رقیبان این کشور از صحنه بیرون رفتند. قتل ایمبری بر قدرت رضاخان افزود . زیرا رضاخان که در این زمان زمام امور را در غیاب احمدشاه که در سفر اروپا به سر می برد با پیش آمدن واقعه جمهوری خواهی و قتل میرزاده عشقی به شکل محسوسی وجهه اش را از دست داده بود و اقلیت مجلس و عمده مخالفانش جو سنگینی بر علیه وی ایجاد کرده بودند. رضاخان با این ضرباتی که از مخالفان خورده بود درصدد استفاده از فرصتی برآمد که بتواند این موج مخالفان را سرکوب کند و بهترین فرصت، واقعه قتل ماژور ایمبری بود. پیشدستی رضاخان و بهره برداری از این قتل و حوادث ناشی از این جریان گویای آن است که وی از قتل ایمبری چندان هم نگران و مشوش نشد و از این فرصت بیشترین سود را هم بود. مظنون بودن این جریان زمانی بیشتر احساس می شود که قتل ایمبری و مضروب شدن دوستش در روز روشن، مقابل چشمان نظامیان و افراد نظمیه تهران در بیمارستان نظمیه اتفاق می افتد بدون آنکه این نیروها چندان واکنشی به نفع مقتول از خود نشان دهند. در محکمه نظامی که بعدا تشکیل شد یک نظامی محکوم به اعدام و ده نفر دیگر از صاحب منصبان به اخراج از قشون و یا حبس و تنزل درجه محکوم شدند که این خود، نمایانگر حضور عده زیادی از نظامیان در صحنه قتل است. از سوی دیگر، حملات تبلیغاتی شدیدی، به اشاره رضاخان بر ضد نمایندگان مخالف مجلس شروع شد و روزنامه های طرفدار رضاخان قتل ایمبری را به مخالفان رضاخان نسبت دادند و حتی کار به آنجا کشید که برخی نشریات، خبرگزاریهای خارجی با تفسیر و تحلیل واقعهء قتل ایمبری را کار مخالفان رضاخان دانستند. در کنار این تبلیغات رسمی عوامل رضاخان بیکار ننشسته و با ارسال تلگرافها و طومارهایی از تهران و ولایات ضمن اعلام انزجار از قتل ایمبری پشتیبانی خود را از حکومت نظامی و رضاخان ابراز داشتند. نهایتا با عذرخواهی ایران و با دادن غرامت به مبلغ شصت هزار دلار به بازماندگان ایمبری این غائله از لحاظ دولتین ایران و امریکا به پایان رسید. ولی پیروز این میدان دولت انگلیس در بیرون کردن رقبای قدرتمند و شخص رضاخان بودند که جاده پر دست انداز قدرت را در پیش روی خود صاف و هموار کردند.

منابع:

- تاریخ معاصر ایران (کتاب نهم)

- تاریخ بیست ساله ایران (ج ۳)، حسین مکی

- خاطرات سیاسی فرخ، مهدی فرخ

- رستاخیر ایران، فتح الله نوری اسفندیاری

- پنجاه سال نفت ایران، مصطفی فاتح

- تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران (ج ۲)، ملک الشعرای بهار