مکتوب نشدن خاطرات سیاسی به مصلحت‌اندیشی‌ها بستگی دارد

 در پاسخ به این سوال که «چرا رجال سیاسی خاطراتشان را مکتوب نمی‌کنند؟ و دلیل کمرنگ‌شدن این خاطرات در دهه‌های اخیر چه‌ می‌تواند باشد؟» گفت: این‌که گفته می‌شود شرح حال‌نگاری رجال سیاسی بعد از دوران انقلاب با کاهش روبه‌رو بوده و تمایل کمتری نسبت به آن وجود دارد، موافق نیستم؛ چراکه دلیلی برای این امر وجود ندارد و به احتمال زیاد عده‌ای خاطرات خود را منتشر نمی‌کنند یا مصلحت نمی‌دانند و یا منتظر فرصت دیگری هستند. 

وی ادامه داد: بعد از دوران انقلاب، ما شاهد آن هستیم که سیلی از اسناد و خاطرات رجال سیاسی از دوران پهلوی به چاپ رسید. کما این‌که می‌توان گفت که بسیاری از افراد و رجال دوره پهلوی، هنوز هم در حال نوشتن خاطرات خود هستند‌ که به دلایلی نمی‌خواهند فعلاً این خاطرات چاپ و آشکار شود. بنابراین نمی‌توان نتیجه گرفت که خاطره‌نویسی دوران پهلوی بیشتر از زمان حاضر بوده است. 

اتحادیه افزود: حتی افرادی هم هستند که دست به نوشتن خاطرات خود زده‌اند و می‌گویند نه پس از مرگ خودشان بلکه پس از مرگ افرادی خاص، این خاطرات چاپ شود؛ چراکه ترجیح می‌دهند به دلایلی مانند برخی مصلحت‌اندیشی‌ها و یا بدگویی‌هایی که ممکن است از بعضی افراد و معاصران خود کرده‌اند، چاپ آن را به زمانی دیگر موکول کنند. 

چاپ نشدن خاطرات سیاسی به تغییر ساختار سیاسی ارتباطی ندارد
 
این مورخ دلیل تمایل نداشتن افراد به چاپ نکردن خاطرات خود را این‌گونه توضیح داد: چاپ خاطرات رجال سیاسی پس از یک دوره، با فراهم‌ شدن شرایط لازم برای بیان واقعیت‌های هر دوره‌ بستگی دارد و این امر، لزوما به تغییر ساختار حکومتی ربطی ندارد. علاوه بر این، سیاست امر بسیار پیچیده‌ای است و رجال سیاسی نیز در دنیای سیاست نمی‌توانند بسیاری از حرف‌ها را به راحتی بزنند و بازتاب دهند چراکه بسیاری از افراد به دلیل احتیاط‌هایی که یا مربوط به خودشان و یا کشورشان است، تمایلی به چاپ آن‌ها ندارند. 

این نویسنده درباره موثق بودن اطلاعات موجود در این خاطرات گفت: شکی نیست که همه خاطرات ضعف‌هایی دارند و نویسنده احتمالاً به دلیلی خاطرات خود را نوشته است. شاید برای جلوه دادن کارهای خود یا به اصطلاح کوبیدن حریف و غیره. از این‌رو، باید درک کرد که هدف نویسنده خاطرات چه بوده است. 

اطلاعات خاطرات سیاسی صد در صد موثق نیستند
 
اتحادیه با بیان این‌که به طور کلی خاطرات از دیدگاه خاص نویسنده نوشته شده است و بستگی به شخصیت، اهداف و برداشت‌های شخصی طرف دارد، ادامه داد: برای استفاده از خاطرات به عنوان مدرک تاریخی باید احتیاط کرد. همچنین باید در نظر داشت که ممکن است دستکاری‌هایی در متن از سوی شخص و یا دیگران شده باشد. به عنوان مثال، زمانی‌که خاطرات حاج سیاح به چاپ رسید، به نظرم آمد که خاطرات و اطلاعات مندرج در آن بسیار مدرن‌تر از دوران ناصرالدین شاه است. چنان‌که بعدها و در همین اواخر مشخص شد، نوه وی که این خاطرات را به چاپ رسانده، دستکاری‌های زیادی در آن داشته و اطلاعاتی را که در آن منعکس کرده، درست نیست. 

نویسنده کتاب «پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت» ادامه داد: بنابراین مورخ باید در استفاده کردن از این خاطرات، احتیاط لازم را به عمل آورد و آن‌ها را به صورت مقایسه‌ای و همراه با منابع دیگر استفاده کند و حتما در تاریخ‌نگاری خود عنوان کند که این مورد، نظر این شخص در فلان اتفاق خاص بوده است. 

مورخ در استفاده از کتاب‌های خاطرات باید مهارت داشته باشد 

وی با تاکید مجدد بر مهارت و ابتکار مورخ مبنی بر استفاده از این خاطرات به ارزشمند بودن این خاطرات و کمکی که در روشن‌تر کردن وضعیت تاریخی هر دوره‌ای دارند، اشاره کرد و گفت: این کتاب‌ها با به تصویرکشیدن آداب و رسوم هر عهدی، اطلاعات اجتماعی بسیار ارزشمندی را منتقل می‌کنند. به عنوان مثال، بسیاری خاطرات با توصیف راه، خانه‌ها، لباس، رفتار مردم و غیره، اطلاعات بی نظیری را انعکاس می‌دهند. مثلا در خاطراتی که عین‌السلطنه، یکی از برادرزاده‌های ناصرالدین‌شاه به تصویر کشیده است، اطلاعات باارزشی در لابه‌لای خاطراتش درباره لباس‌ها و رفتارهای زنان در آن دوره دیده می‌شود. 

اتحادیه با اشاره به این‌که انتشار خاطرات رجال سیاسی با استقبال بسیار خوب مردم مواجه می‌شود، ادامه داد: باید گفت با چاپ نشدن این خاطرات اطلاعات ارزشمندی از دست می‌رود چراکه با خواندن آن‌ها می‌توان به جو زمانه، شخصیت افراد، نحوه نگاه آن‌ها به وقایع، نقش آن‌ها در رویدادها و بسیاری از اطلاعات دیگر پی برد. 

باید به رجال سیاسی آموخت که چگونه خاطره‌نویسی کنند
 
وی در پاسخ به این سوال مبنی بر این‌که چه کارهایی می‌توان برای افزایش انگیزه شرح‌ حال‌نویسی رجال سیاسی کرد، گفت: اگرچه در این راستا، نیاز به فرهنگ‌سازی است اما باید دانست که خاطره‌نویسی یک انگیزه و مهارت شخصی است چراکه برخی‌ افراد از مهارت نویسندگی برخوردار نیستند و نمی‌توانند خاطرات خود را به نگارش درآورند و این را نمی‌توان حتی با فرهنگ‌سازی و دادن انگیزه به افراد تقویت کرد اما باید به افراد آموزش داد که کسانی‌که تمایل به نوشتن خاطرات خود دارند، چگونه بنویسند و در نوشتن خاطراتشان چه شرایطی را در نظر بگیرند. 

وی با بیان این‌که خاطرات سیاسی امروز با گذشته تحول زیادی پیدا کرده است، گفت: امروزه خاطرات از روز به روز نوشتن‌ فاصله گرفته و نویسندگان با گذاشتن خاطراتشان در کادری وسیع‌تر، آن را به صورت قصه‌واره‌ به نگارش در می‌آورند. مساله دیگر این است که در گذشته تصور بر این بود که فقط شخصیت‌های سیاسی و نظامی یا علمی و غیره باید خاطره بنویسند اما امروزه دیگر این سنت شکسته شده است و همه نوع افراد حرفی برای گفتن دارند که ربطی به مقام و موقعیت آن‌ها ندارد. 

منصوره اتحادیه (نظام مافی) تاریخ‌نگار، نویسنده، ناشر (مدیر نشر تاریخ) و استاد دانشگاه ایرانی است. وی در سال ۱۳۱۲ در تهران زاده شد و در سال ۱۳۵۸ از دانشگاه ادینبورگ انگلستان در رشته تاریخ دکترا گرفت. اتحادیه کتاب‌ها و مقاله‌های بسیاری در زمینه تاریخ چاپ کرده ‌است.

تدوین کتاب‌های «تاریخ غفاری» (با همکاری سیروس سعدوندیان)، «خاطرات و اسناد حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه مآفی»، «گزیده‌ای از مجموعه اسناد عبدالحسین میرزا فرمانفرما» (همکاری با سیروس سعدوندیان)، «نامه‌های یوسف مغیث‌السلطنه»، «سیاق عشیرت در عصر قاجاریه»، «مرآت البلدان - اعتماد السلطنه»، «خاطرات تاج‌السلطنه» و تالیف «پیدایش نشر تاریخ و تحول احزاب سیاسی در مجلس سوم» برخی از آثار و کتاب‌های وی هستند.