فراز و نشیب جبهه ملی از آغاز تا پایان

۱۸ مهر ۱۳۲۸ ش، ۱۹ تن از رجال سیاسی از جمله دکتر محمد مصدق، به عنوان اعتراض به انتخابات دوره شانزدهم مجلس به دربار رفته و در آنجا متحصن شدند. همان افراد در روز اول آبان در منزل دکتر مصدق جبهه ملی ایران را تشکیل دادند.
در 18 مهر 1328ش، نوزده تن از رجال سیاسی از جمله دکتر محمد مصدق، به عنوان اعتراض به انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی به دربار رفته و در آنجا متحصن شدند.
همان افراد در روز اول آبان در منزل دکتر مصدق گرد آمده و جبهه ملی ایران را به رهبری وی تشکیل دادند. در نتیجه تلاش‌های این جبهه، انتخابات تهران و حومه، باطل اعلام شد.
علاوه بر دکتر مصدق، نام افرادی چون احمد ملکی مدیر روزنامه ستاره، محمدحسن کاویانی، کریم سنجابی، احمد زیرک‌زاده، عباس خلیلی مدیر روزنامه اقدام، عمیدی نوری مدیر روزنامه داد، سیدعلی شایگان، شمس‌الدین امیرعلایی، سیدمحمود نریمان، ارسلان خلعتبری، آیت‌الله غروی، ابوالحسن حائری‌زاده، حسین مکی، مظفر بقایی، عبدالقدیر آزاد، محمدرضا جلالی نائینی مدیر روزنامه کشور، سیدحسین فاطمی مدیر روزنامه باختر امروز و مشاراعظم در هیات مؤسس 19 نفره جبهه ملی ایران به چشم می‌خورد.
در اساسنامه جبهه‌ ملی آمده بود که: «جبهه ملی از هیأت موسسین و دستجات مختلف ملی که طرفدار تأمین عدالت اجتماعی و حفظ قانون اساسی هستند تشکیل می‌شود و هدف جبهه ملی، ایجاد حکومت به وسیلهٔ تأمین آزادی انتخابات و آزادی افکار است و در شورای جبهه ملی مسائل مربوط به اصلاحات اجتماعی و اقتصادی مورد بحث است و هیچ فردی نمی‌تواند مستقیما عضو جبهه ملی شود و عضویت افراد در جبهه‌ مشروط به این است که عضو جمعیتی باشند که آن جمعیت سمت وابستگی به جبهه ملی را تحصیل کرده باشد.»
در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، جبهه ملی ایران نقشی محوری داشت. در همین دوران بود که با پیوستن حزب ایران و سازمان پان ‌ایرانیسم، حزب پان‌ ایرانیست به رهبری پزشکپور، نهضت خداپرستان سوسیالیست به رهبری حسین راضی و محمد نخشب، حزب ملت ایران به رهبری داریوش فروهر، حزب جامعه مسلمانان مجاهد، نیروی سوم و بعد‌ها برخی از هواداران خلیل ملکی، جبهه ملی به مهم‌ترین سازمان سیاسی ملی‌گرای ایران آن دوران تبدیل شد.
از آنجا که جبهه ملی یک حزب نبود، رهبرانِ گروه‌ها و احزاب مختلف در آن عضویت یافتند. از این رو، این جبهه از گرایش‌ها و افراد مختلف العقیده و ماهیتاً متفاوت و حتی متعارض تشکیل شده بود. وقتی که جبهه ملی به مجلس راه یافت، رهبری ضد استعماری ملت ایران را با حمایت علما و مردم بر عهده گرفت و کوشید از رقابت آمریکا و انگلیس، به نفع مبارزه استفاده کند.
مهمترین کاری که در آن مقطع به پیشگامی جبهه صورت گرفت، ملی شدن صنعت نفت ایران و خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس بود.
این جبهه پس از قیام 30 تیر 1331، دچار اختلاف درونی شد و گروهی از اعضای آن به ویژه بخشی از جناح مذهبی به رهبری آیت‌اللَّه کاشانی که رهبری با نفوذ در نهضت بود، از دکتر مصدق فاصله گرفت و همین امر، جبهه ملی را دچار سستی کرد. پیامدهای این اختلاف در جبهه ملی و نهضت، وقوع کودتای 28 مرداد 1332 علیه دولت مصدق بود. پس از آن، با دستگیری و زندانی شدن رهبر و سرکوب اعضا، جبهه ملی عملاً از هم پاشید و در سال‌های بعد جبهه ملی دوم و سوم و چهارم به وجود آمدند.