از غارت فیضیه تا شاه دوستی و غارتگری

زمینه های حمله به مدرسه فیضیه

در ماه های پایانی سال ،۱۳۴۱ محمدرضا شاه که سالگرد ناکامی طرح انجمن های ایالتی و ولایتی را به تلخی پشت سر می گذاشت، تصمیم گرفت اصول ششگانه ای را با حذف و اضافاتی در قالب «انقلاب سفید» به رفراندوم بگذارد. این اصول ششگانه در واقع همان انقلاب از بالایی بود که آمریکا به کشورهای توسعه نیافته اعلام کرده بود. مخالفت با اصول ششگانه، برخی تبعات را برای روحانیت در پی داشت. چرا که «مسأله اصلاحات ارضی، سهیم کردن کارگران درکارخانه ها، سپاه دانش که به نوعی به زن ها برمی گشت و قانون ملی کردن جنگلها، جزو اصول لوایح ششگانه شاه بود. اینها مسائلی بود که به ظاهر یک مقداری وجهه عمومی شاه را در مقابل اقشاری از مردم بالا می برد. این اصول، ظاهری فریبنده و عوام پسندانه داشت و مخالفت با آنها اعتراض افراد ناآگاه را در پی داشت.» (۱)بر این اساس امام خمینی تدبیر خاصی در نظر گرفتند و در مشاوره با سایر مراجع و علما، علاوه بر تبیین علل مخالفت با این رفراندوم، جوانب امر را سنجیدند. در نهایت قرار بر این شد از رژیم بخواهند تا نماینده ای به قم بفرستد و انگیزه شاه را از طرح این لوایح بیان کند. یکی از مقامات دولتی به نام بهبودی بنا به درخواست علمای قم روانه این شهر شد و بی درنگ با مقامات روحانی و علمای قم از جمله امام خمینی به گفت وگو نشست. همچنین علمای قم آیت الله کمالوند را به نزد شاه فرستادند تا نظرات آنها را ابلاغ کند. این مذاکرات بی نتیجه بود؛ چرا که شاه بر همان مواضع خود پافشاری می کرد. تا جایی که به آیت الله کمالوند گفت: «اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم. زیرا اگر اجرا نکنم از بین خواهم رفت. در پایان نیز از علمای ایران گلایه کرد که چرا مانند علمای اهل سنت او را اولوالامر خطاب نمی کنند! و برای او به دعاگویی نمی پردازند.» (۲) به طور خلاصه می توان گفت که علت مخالفت امام با این طرح آن بود که «این رفراندوم اجباری مقدمه ای برای از بین بردن مواد مربوط به مذهب است. علمای اسلام از عمل سابق دولت راجع به انتخابات انجمن های ایالاتی و ولایتی برای اسلام و قرآن و مملکت احساس خطر کردند و به نظر می رسد که همان معانی را دشمنان اسلام می خواهند به دست جمعی مردم ساده دل و اغفال شده اجرا کنند.» (۳) حجت الاسلام فاکر درباره روش مخالفت امام خمینی می گوید: «امام به جای آن که مواضع خود را روی اصول ششگانه متمرکز کند، به اصطلاح آنها را دور می زد و پشت این لوایح را می کوبید. ایشان می فرمود اجرای این لوایح اسارت است، وابستگی به آمریکاست. می خواهند اقتصاد ما را ویران کنند. این موضع گیری ها به جای آن که زنان و کشاورزان را در مقابل امام قرار دهد با او همراه می کرد.» (۴)

با تمام مخالفتها، اعتصابات و تظاهراتی که در شهرهای مختلف ایران، بویژه مراکز مذهبی صورت گرفت، رفراندوم در ششم بهمن ماه ۱۳۴۱ برگزار گردید و علیرغم تحریم انتخابات، رسانه های گروهی اعلام کردند که اصول پیشنهادی شاه با پنج میلیون و ششصد هزار رأی در مقابل چهار هزار و صد و پنجاه رأی مخالف به تصویب ملت ایران رسید! اسناد زیادی دال بر تشریفاتی و غیرواقعی بودن این انتخابات وجود دارد. شاه در ۲۳ اسفند ماه طی سخنانی در پایگاه وحدتی دزفول، از مراجع و روحانیون به زشتی یاد کرد و نسبت به یک سرکوب قریب الوقوع هشدار داد.(۵) امام نیز به منظور آگاه تر شدن مردم نسبت به اهداف رژیم شاه، با صدور اعلامیه ای نوروز سال ۱۳۴۲ را عزای عمومی اعلام کردند: «اعظم الله تعالی اجورکم. چنانچه اطلاع دارید دستگاه حاکمه می خواهد با تمام کوشش به هدم احکام ضروریه اسلام قیام؛ و به دنبال آن مطالبی است که اسلام را به خطر می اندازد.لذا اینجانب عید نوروز را به عنوان عزا و تسلیت به امام عصر(عج) جلوس می کنم و به مردم اعلام خطر می نمایم. مقتضی است حضرات آقایان نیز همین رویه را اتخاذ فرمایند تا ملت مسلمان از مصیبتهای وارده بر اسلام و مسلمین اطلاع حاصل نمایند.» (۶) سایر علما از جمله چهل و شش نفر از علمای تهران نیز با صدور اعلامیه ای عید نوروز را عزای عمومی اعلام کردند.(۷)

در برهه ای که نگاه همه به مرجعیت بود، امام خمینی صلابت خود را به عنوان یک رهبر سیاسی و شجاع به رخ همگان کشید. ایشان در پاسخ به نامه تسلیت آیت الله سیدعلی اصغر خویی، آن چنان به افشاگری سیاسی پرداخت که برگ جدیدی در مبارزات ورق خورد. متن این نامه به «شاه دوستی یعنی غارتگری» معروف شد

تصمیم نابخردانه رژیم

حکومت، عصبانیت از حوزه علمیه بویژه از امام خمینی (ره) را نتوانست کنترل کند و با حرکتی نابخردانه، اگر چه در ظاهر طلاب را به خاک و خون کشید، اما فریاد قیام را در همه جا منعکس کرد. کارگزاران رژیم در آستانه عید نوروز به این نتیجه رسیدند که برای سرکوب عوامل و بنیان اصلی قیام یعنی مرجعیت، به اخلال در برنامه ها، هتک حرمت آنها و ضرب و شتم هواداران برآیند. از معدود خاطرات به جا مانده از عوامل رژیم نیز تمام تصمیم های فوق تایید می شود. از جمله در یاد مانده های سپهبد مبصر- معاون شهربانی کل کشور در آن زمان- آمده است: «در روزهای پایانی سال ۱۳۴۱ به سازمانهای اطلاعاتی خبر رسید که طلبه های قم با صدور اعلامیه ای از مسلمانها خواسته اند تا روز دوم فروردین ۱۳۴۲ مطابق با روز شهادت امام صادق در مدرسه فیضیه قم گرد هم آیند و در تظاهرات با اصلاحات مخالفت کنند... در برابر این تصمیم و برای جلوگیری از آن کمیسیونهایی تشکیل و مسأله را مورد بررسی قرار می دهند و سرانجام طرح بسیار نابخردانه ای و می شود گفت کودکانه ای که اصلاً به صلاح مملکت نبود را به تصویب رساندند. طرح مذکور این بود که عده ای از سربازان گارد با لباس غیرنظامی به آنجا ریخته و با طلبه های تحریک شده درگیر شوند و با آنها کتک کاری کنند».(۸) مبصر طراح این پیشنهاد را نصیری-رئیس ساواک- معرفی و اضافه می کند اسدالله علم- نخست وزیر- آن را پسندید و شاه نیز آن را مورد تأیید قرار داد.

روز واقعه

در روز جمعه دوم فروردین ۱۳۴۲ مطابق با بیست و پنج شوال، سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع) مجالس در قم بویژه بیوت مراجع و علما در حال برگزاری بود. در این بین سه مجلس در کانون توجه مردم و به تبع آن کارگزاران رژیم پهلوی بود. اول مجلس عزا از سوی آیت الله شریعتمداری در مدرسه حجتیه. دوم مجلس عزا در بیت امام خمینی و سوم که اهمیت زیادی داشت، مجلس عزا در مدرسه فیضیه از سوی آیت الله گلپایگانی بود. مأموران ویژه گارد پهلوی به طور هماهنگ و با لباس مبدل قصد داشتند در هر سه مجلس اخلال ایجاد کرده و آنها را به خاک و خون بکشند. استاد علی دوانی اوضاع مدرسه حجتیه را بدین صورت توصیف می کند: «در مدرسه حجتیه علاوه بر چند روضه خوان، آیت الله مشکینی قرار سخنرانی داشت. در بین سخنرانی وی، ناگهان به شکل هماهنگ چند نفر صلوات می فرستند. این کار را هر چند دقیقه یک بار تکرار می کنند. وحشت مجلس را فرا گرفت. در این زمان یکی از پهلوانان قم به نام «میری»که در مجلس حاضر بود به طرف منبر آمد و گفت: هر حرامزاده ای که بخواهد مجلس را به هم بزند با مشت من مواجه خواهد شد. اخلالگران با این تهدید جا خوردند و در اجرای مأموریت خود ناکام ماندند.» (۹)

با عنایت به مواضع صریح و قاطع امام نسبت به رفتار هیأت حاکمه و افشاگری های ایشان، مأموران امنیتی، اخلالگری در منزل امام را نیز به عنوان یکی از مأموریتهای اصلی انتخاب کردند تا از این طریق ایشان را به عقب نشینی وادارند. چگونگی این مأموریت و علت ناکامی اخلالگران در خاطرات برخی از شاهدان و حاضران آن مجلس آمده است. براساس این خاطرات باید گفت درک شرایط و انتقال وضعیت موجود توسط اطرافیان حضرت امام و متقابلاً تصمیمات ایشان تأثیر مهمی در کنترل اوضاع داشت. حضور افراد مشکوک در بین جمعیت، قبل از شروع رسمی مجلس به امام گزارش می شود. در بین سخنرانی حجت الاسلام حجتی کرمانی و بعد از ایشان صلواتهای نابجا به همراه برخی مسائل به گوش می رسد. واکنش حضرت امام جالب است، ایشان ابتدا پیام دادند: «هرکس غیر از گوینده اگر شعار دهد، کنار دستی اش دهان او را بگیرد.» (۱۰) سپس از طریق شیخ صادق خلخالی به حضار هشدار دادند: «اگر اخلالگران بخواهند کاری کنند، من به طرف صحن حرکت می کنم و تکلیف خود را با این دستگاه روشن می کنم.» (۱۱) بعدها امام دلیل اتخاذ این تصمیم را بیان کردند: «اینها دستور داشتند بیایند منزل من شلوغ کنند، لذا یک تکلیف دیگری جلوی پایشان انداختم و گفتم این کار را می کنم. تا اینها بروند و بپرسند که ایشان می خواهد برود فیضیه و کسب تکلیف کنند، ما کارمان را کرده ایم!» (۱۲) به این ترتیب اخلالگران نتوانستند در دو مجلس عزا که قبل از ظهر منعقد شده بود اخلالی ایجاد کنند. اما این، همه ماجرا نبود. آنها بنابر دستور مقامات، به گروه مأموران مستقر در نزدیکی مدرسه فیضیه که در برخی اسناد کماندوهای با لباس نظامی را بیش از ۱۶ کامیون ذکر کرده اند، ملحق شدند. چرا که عملیات بزرگ! در پیش بود.

حمله به فیضیه

براساس رسمی که از زمان مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری- مؤسس حوزه علمیه قم- به جا مانده بود، آیت الله گلپایگانی بعد از ظهر روز شهادت امام جعفر صادق(ع)، مجلس عزایی در مدرسه فیضیه منعقد می کردند. به علت همزمانی این روز با تعطیلات نوروز و از سویی دیگر تحریم این عید از سوی مراجع تقلید، عده زیادی از مردم سایر شهرها به قم آمده بودند. مردمی که برای حضور در این مجلس به طرف مدرسه فیضیه در حال حرکت بودند، شاهد حضور غیرعادی تعداد زیادی از نظامیان در بیرون مدرسه فیضیه می شوند. از سویی دیگر بسیاری از روحانیان و طلاب حاضر در مدرسه به برخی از افرادی که به شکل گروهی و با لباسی تقریباً متحدالشکل نزدیک منبر نشسته بودند مشکوک می شوند. «جو پر التهاب این مجلس را به استحضار آیت الله گلپایگانی رسانده و از ایشان درخواست کردند در این مجلس حاضر نشوند. ایشان گفتند: بنده صاحب این مجلس هستم و هر اتفاقی که بیفتد باید در رأس جلسه باشم و ایشان در مکانی مشخص می نشینند.» (۱۳) سخنران اول مجلس حجت الاسلام آل طه به ایراد سخنرانی پرداخت. اگر چه در بالای سر سخنران، اعلامیه معروف امام خمینی که «ما امسال عید نداریم» از سوی شاگردان ایشان نصب شده بود، اما انتقاد صریح آل طه از طرح انجمن های ایالتی و ولایتی، جو جلسه را سنگین تر کرد. در بین سخنان وی بود که نقشه ایادی شاه کلید خورد.در خاطرات آل طه آمده است: «وقتی نوبت سخنرانی من رسید، به محض ایراد چند جمله، شخصی گفت صلوات و به دنبال آن جمعی صلوات فرستادند. این واقعه چندبار تکرار شد تا آنجا که مجبور شدم اعلام کنم فرستادن صلوات به عهده من است...»(۱۴) آل طه به سختی توانست جلسه را کنترل و سخنرانی خود را به پایان برساند. اما پس از او سخنرانی اصلی جلسه به عهده مرحوم حاج انصاری قمی بود. «حاج انصاری تا حدودی در بیاناتش صراحت لهجه داشت و در منبرهای قبلی اش هم گاهی با صراحت به دولت حمله می کرد. ایشان که به منبر رفتند در ابتدا داستان آن شتر را از مولوی نقل کردند که:آن یکی پرسید اشتر را که هی از کجا می آیی ای اقبال پی گفت از حمام گرم کوی تو گفت خود پیداست از زانوی توبعد از خواندن این شعر گفت: دولت می گوید ما طرفدار دین هستیم. در حالیکه ما نمی دانیم دم خروس را باید قبول کنیم یا قسم حضرت عباس را؟ با گفتن این جمله عده ای صلوات فرستادند و نظم جلسه به هم خورد... »(۱۵)ایادی شاه با شعار جاویدشاه نظم جلسه را به هم زدند و پس از چند درگیری ظاهری، شروع به ضرب و شتم طلاب نمودند. خاطرات بسیاری در بیان جزئیات این هجوم بجا مانده است. بسیاری از این خاطرات متعلق به طلاب و روحانیونی است که در مدرسه فیضیه از نزدیک شاهد ماجرا بودند و برخی از آنها نیز مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. با مرور گوشه ای از این خاطرات، جزئیات این فاجعه را به نظاره می نشینیم:« وقتی که شعارهای جاوید شاه شروع شد، طلاب واکنشی از خود نشان ندادند و هنوز درگیری فیزیکی شروع نشده بود. گروهی که برای ضرب و شتم آمده بودند وقتی که دیدند طلاب واکنشی از خود نشان نمی دهند، سنگ های درون باغچه فیضیه را به سوی طلاب پرت کردند. آنها در حین پرتاب سنگ ها شعار جاوید شاه و مرگ بر مرتجع سر می دادند. در این زمان ما به طبقه فوقانی رفته و با آجر و سنگ های دیواره بالا، به آنها حمله کردیم. جالب این بود که بعد از مدت کوتاهی آن عده مغلوب شدند و مدرسه فیضیه را ترک کردند و ما احساس کردیم که پیروز شده ایم. اما ناگهان کماندوهای تعلیم دیده و مسلح خارج از فیضیه وارد شدند.»(۱۶)با ورود کماندوهای مسلح، اوضاع تغییر یافت و گروهی از کماندوها با استقرار در پشت بام فیضیه، این مدرسه را تحت کنترل خود گرفتند و گروهی دیگر به ویرانگری پرداخته و با سلاح های خود طلاب را مورد ضرب و شتم قرار دادند. کتاب ها را به هم ریخته، درب همه حجره ها را یک به یک شکستند و طلاب را با ضرب و شتم به حیاط مدرسه روانه کردند.«بعضی از کماندوها فحاشی می کردند و می گفتند کجاست امام زمان شما که به دادتان برسد. خیلی دشنام می دادند و به مقدسات ما جسارت می کردند. به مراجع تقلید توهین کرده و می گفتند علما کجا هستند؟ آنها شما را واداشتند این طور مظلوم واقع شوید و خودشان خوشگذرانی می کنند.»(۱۷) به نظر می رسد نوع توهین ها و ضرب و شتم مهاجمین از قبل هماهنگ شده بود، چرا که در تمامی خاطرات به شکلی واحد از آن هتک حرمت ها یاد می شود.« عمامه های سیاه و سفید طلبه ها را با فندک آتش می زدند و مانند توپ آتش گرفته به سمت درختان فیضیه پرت می کردند.»(۱۸)این اعمال وحشیانه تا غروب ادامه داشت و آمار دقیقی از کشته ها و مجروحان در دست نبود.«شیخ اسماعیل حبیبی را از طبقه دوم به پایین پرت کردند که چشمان و بدنش به شدت ضرب دید. آقای گلستانی را نیز پرت کردند که دست و پایش شکست. علاوه بر اینها بسیاری نیز مانند مرحوم قریشی در ضرب و شتم مأمورین مصدوم شدند... عده ای از طلاب با چوب و سنگ به مقابله پرداختند که ایادی رژیم این عده را بیشتر کتک می زدند. مثلا آقای قائمی را وقتی به بیمارستان بردند، آنقدر زده بودند که بدنش سیاه شده بود... »(۱۹) هر کس مشاهدات خود را بیان می کرد و از احوال مجروحان می پرسید. تا آنجا که خبر رسید شیخ یونس رودباری به شهادت رسیده است.در این بین نگرانی عمده بسیاری از طلاب، سلامتی آیت ا... گلپایگانی بود. در ابتدای وقوع این حادثه، آیت الله گلپایگانی را به داخل یکی از حجرات می برند، اما با کمال تأسف ایشان و همراهان هم از این توهین ها مصون نمی مانند. بارها کماندوها به حجره استقرار ایشان حمله می کنند و توهین هایی صورت می گیرد. حجت الاسلام علی حجتی کرمانی در این باره می گوید:« با پایان یافتن ماجرا از حجره بیرون آمدیم. هوا هم تاریک شده بود. به طبقه اول که رسیدیم فهمیدیم که آیت ا...گلپایگانی در یکی از حجرات هستند، لذا به آنجا رفتیم، عمامه آیت ا... گلپایگانی افتاده و لباس هایش نیز خاکی شده بود و حتی داماد ایشان را هم کتک زیادی زده بودند. وقتی این منظره رقت انگیز را دیدم، بی اختیار گریه کردم و به دامان ایشان افتادم که آقای صافی مرا بلند کرد و گفت آقا را ناراحت نکنید!» (۲۰)پس از تاریکی هوا، اوضاع فروکش کرد و طلاب توانستند مصدومان را به خارج از مدرسه منتقل کنند.اما در مکانی دیگر از قم، دل بزرگ مردی که طلاب او را پدر خود می دانستند، غم بار بود. تعداد زیادی از یاران امام خمینی به منظور حفاظت، به منزل ایشان آمدند. مجروحان مدرسه فیضیه نیز با سر و وضعی تأسف بار به این منزل آمده و ماوقع را توضیح می دادند.«نزدیک غروب بود که زخمی ها را آوردند به خانه امام، حتی بیرونی منزل پر از زخمی شد. امام هم متأثر بودند. فرمودند اینها را به بیمارستان بفرستید! گفتند بیمارستانها قبول نمی کنند، بعضی ها را هم که بستری کرده بودیم، آمدند و بیرون ریختند...! امام فرمودند به دکتر واعظی بگویید برای اینها فکری بکند. _ دکتر واعظی رئیس بیمارستان فاطمی قم و پزشک مخصوص امام بود _ دکتر واعظی گفت همه را بیاورید بیمارستان و هر چه تهدید کردند که نکن! آنها را بیرون کن و... نپذیرفته بود. البته وی بر اثر همین کار از ریاست معزول شد.»(۲۱)شایعه هجوم به منزل امام باعث گردید که تدابیری از سوی شاگردان ایشان اتخاذ شود.«در آن شبی که این شایعه بود، تعداد زیادی از مردم و طلاب در منزل امام اجتماع کرده بودند. بیرونی و اندرونی پر از جمعیت بود. امام معمولا ساعت ۱۱ شام می خوردند. ایشان آنوقت تنها بودند، چون مرحوم حاج آقا مصطفی و والده ایشان برای زیارت به کربلا رفته بودند. امام فرمودند چه خبر است؟ سر و صداها زیاد است. چرا مردم امشب به خانه هایشان نمی روند؟ عرض شد شایعه ای است که امشب نسبت به شما سوء قصد دارند. این مردم می گویند باید از روی جنازه های ما عبور کنند تا به آقا برسند! امام فرمودند از قول من بگویید بروند استراحت کنند. من احتیاج به حفاظت ندارم. من آمدم به کوچه و پیام آقا را به جمعیت ابلاغ کردم. آنها با صدای بلند گفتند: نمی رویم! نمی رویم! آمدم خدمت آقا و عرض کردم خودتان که شنیدید. مردم حاضر نیستند بروند. این جا دیگر خود امام از اندرونی آمدند بیرون و به جمعیتی که داخل اتاق ها و حیاط بودند گفتند: بفرمایید! بروید منزل استراحت کنید. بروید منزل. من محافظ نمی خواهم.»(۲۲)امام که با بستن درب منزل خود در شب حادثه جلوگیری نمودند، با ایراد سخنانی در آن شب التهاب زده، ضمن افشای ماهیت شاه، به مردم حاضر اعتماد به نفس دادند و فرمودند:« ...ناراحت و نگران نشوید. مضطرب نگردید، ترس و هراس را از خود دور کنید. شما پیرو پیشوایانی هستید که در برابر مصائب و فجایع صبر و استقامت کردند، که آنچه ما امروز می بینیم نسبت به آن چیزی نیست. پیشوایان بزرگ ما حوادثی چون روز عاشورا ، شب یازدهم محرم را پشت سر گذاشته اند و در راه دین خدا دیدن چنین مصائبی را تحمل کرده اند. شما امروز چه می گویید؟ از چه می ترسید؟ برای چه مضطربید؟ عیب است برای کسانی که ادعای پیروی از حضرت امیر علیه السلام و امام حسین(ع) را دارند، در برابر این نوع اعمال رسوا و فضاحت آمیز دستگاه حاکمه خود را ببازند. دستگاه حاکمه با ارتکاب این جنایت، خود را مفتضح و رسوا ساخت و ماهیت چنگیزی خود را به خوبی نشان داد.دستگاه جبار با دست زدن به این فاجعه، شکست و نابودی خود را حتمی ساخت. ما پیروز شدیم. ما از خدا می خواستیم که این دستگاه ماهیت خود را بروز دهد و خود را رسوا کند... »(۲۳)شام غریبان شهادت امام صادق (ع)، به واقع یکی از تلخ ترین شب های قم است. براساس دستور دولت، هیچ یک از بیمارستانها مجاز به پذیرش مجروحان نبودند. از این رو« حرکتی در قم جالب بود و این بود که خیلی از اهل قم مجروحین را می بردند به خانه هایشان و این برخورد عاطفی جالبی بود. در هر محلی، افرادی طلبه های مجروح فیضیه را آورده بودند در خانه شان پذیرایی می کردند و آن خانه ها فضای خاصی پیدا کرده بود»(۲۴) فردای روز غم بار فیضیه، خبر این هجوم در همه جای قم پیچید. مردم برای دیدن آثار بجا مانده فجایع، به مدرسه فیضیه می آمدند.«بر روی دیوارهای فیضیه نوشته شده بود: ای دل بیا به کعبه مقصود رو کنیم _ از کشتگان حوزه قم جستجو کنیم _ فکر ویران شدن خانه صیاد کنیم »(۲۵)«پس از این واقعه، سرکوب و وحشت قم را فرا گرفت. مأموران رژیم در هر معبری که طلبه ای را می یافتند، به باد کتک می گرفتند. حتی منازل مراجع مورد محاصره نسبی قرار گرفت و افرادی که به منزل امام می رفتند تفتیش بدنی می شدند.»(۲۶) اما حوزه و مراجع نیز واکنش خود را نشان دادند.در گام اول به مدت بیست روز کلاس های حوزه را تعطیل کردند. مراجع نجف نیز در حمایت از علمای قم دست به اقدام مشابهی زدند.هر چند اسدالله علم پس از حادثه فیضیه طی مصاحبه ای اعلام کرد، روحانیونی که با اصلاحات ارضی مخالفند، با دهقانانی که به قصد زیارت حضرت معصومه به قم رفته بودند نزاع نمودند که منجر به قتل یک دهقان شد، لکن عمق فاجعه و علنی بودن آن، مانع از تبلیغاتی گردید که دستگاههای تبلیغاتی رژیم سعی در سانسور کردن حادثه داشتند. شاه تصور می کرد با دست زدن به چنین جنایتی، مراجع و روحانیت قم ترسیده و صحنه سیاست را ترک خواهند کرد و یا خواهد توانست دست کم گروه بزرگی از آنها را به انزوا کشانده و در میانشان دو دستگی بوجود آورد. همچنین برای ایجاد وحشت و اتمام حجت، رئیس شهربانی را نزد مراجع قم فرستاده و به آنها اخطار نمود که در صورت اظهار هرگونه مخالفتی کشته خواهند شد و منازلشان را ویران و به نوامیسشان تجاوز خواهند کرد. ولی امام او را نپذیرفت و از این تهدیدات نهراسید.«پس از حادثه مدرسه فیضیه، عده ای از سوی شاه آمده بودند تا با امام ملاقات کنند. اینان به امام گفته بودند ما از طرف اعلیحضرت آمده ایم و برای شما پیغامی داریم. امام نیز گفته بود: به همین دلیل که از سوی اعلیحضرت آمده ای شما را نمی پذیرم.»(۲۷)با نگاهی دقیق به حرکت سیاسی و اجتماعی امام در آن برهه، می توان به میزان ذکاوت و شجاعت ایشان در تصمیم گیری های مختلف پی برد. در واقع طبیعی بود که حوزه علمیه دارای شوک شدیدی شود و تا مدت زیادی نتواند از حیرت آن واقعه به در آید؛ اما تصمیمات خمینی کبیر منشأ الهی داشت. در خاطرات مرحوم شهید عراقی آمده است: «دستور داده بودند تاکسی ها، طلبه ها و روحانیون را سوار نکنند. رئیس شهربانی راننده های تاکسی را جمع کرده و برایشان گفته بود: اگر اینها را سوار کنید با شما چه ها خواهم کرد! هنوز صحبتش تمام نشده بود که به او می گویند آقای خمینی شما را خواسته است. از آنجا می آید خدمت امام، ایشان می گویند که چنین چیزی شنیده ام. تو این دستور را داده ای؟ اگر اینجور باشد الان تلفن می کنم از تهران صد تا سواری بیاید افتخارا طلبه ها را سوار کنند و این طرف و آن طرف ببرند. او آشفته می شود و می گویند: خلاف به عرضتان رسانده اند. آقا می گوید: خلاصه، اگر تا ظهر به من گزارش دهند که چنین چیزی وجود دارد، من این کار را می کنم. رئیس شهربانی بلند می شود و دوباره راننده های تاکسی را جمع می کند، حرفهای صبحش را پس می گیرد و می گوید: من تغییر عقیده دادم، طلبه ها را سوار کنید!!!»(۲۸)

بازتاب فاجعه فیضیه

این حادثه که تداعی کننده واقعه مسجد گوهرشاد در اذهان عمومی بود، انعکاس گسترده ای یافت و تأثیر مهمی در شکل گیری نهضت اسلامی از خود برجای گذاشت. پس از وقوع حادثه، رژیم تلاش کرد تا با ترمیم مدرسه فیضیه و جلوگیری از اعتصابات مختلف، از عمق فاجعه بکاهد و بر آن سرپوش نهد. اما طلاب با روحیه خاصی تمام وقایع رخ داده، حتی محل دقیق شهادت یا زخمی شدن افراد را برای مردم تشریح می کردند؛ مردمی که برای گذران تعطیلات به قم آمده بودند، شرح ماوقع را به شهرهای خود برده و در واقع موجی از مظلومیت فیضیه را به جای جای ایران منتقل می کردند.در کنار صدور اعلامیه جمعی از طلاب با عنوان «حکومت وحشت و ترور با روحانیت قم چه کرد» سیل تلگراف های تسلیت از نقاط مختلف کشور سرازیر شد. انتشار این پیام ها و پاسخ های آنها بهترین ابزار تبلیغی برای تشریح فجایع آن روز بود. وعاظ و مداحان به سرعت صحنه های دلخراش مدرسه فیضیه را در قالب روضه ای تدوین و آن را بر منابر و مجالس می خواندند. واعظ شهیر مرحوم فلسفی نقل می کند: «عمق فاجعه فیضیه تا آنجا بود که تا در مجالس نام فیضیه برده می شد، صدای شیون و گریه مستمعین بلند می شد.» (۲۹)

شاه دوستی یعنی غارتگری

در برهه ای که نگاه همه به مرجعیت بود، امام خمینی صلابت خود را به عنوان یک رهبر سیاسی و شجاع به رخ همگان کشید. ایشان در پاسخ به نامه تسلیت آیت الله سیدعلی اصغر خویی، آن چنان به افشاگری سیاسی پرداخت که برگ جدیدی در مبارزات ورق خورد. متن این نامه که به «شاه دوستی یعنی غارتگری» معروف شد چنین است: «حمله کماندوها و مأمورین انتظامی دولت با لباس مبدل و معیت و پشتیبانی پاسبانها به مرکز روحانیت خاطره مغول را تجدید کرد... با شعار جاوید شاه به مرکز امام صادق(ع) و به اولاد جسمانی و روحانی آن بزرگوار حمله ناگهانی کردند و در ظرف یکی دو ساعت، تمام مدرسه فیضیه، دانشگاه امام زمان(عج) را با وضع فجیعی در محضر بیست هزار مسلمان غارت نمودند و درب های تمام حجرات و شیشه ها را شکستند، طلاب از ترس جان، خود را از پشت بام ها به زمین افکندند، دستها و سرها شکسته شد. عمامه طلاب و سادات زریه پیامبر را جمع نموده، آتش زدند، بچه های شانزده هفده ساله را از پشت بام پرت کردند. کتاب ها و قرآن ها را چنان که گفته شد پاره پاره کردند. اکنون روحانیون و طلاب در این شهر مذهبی تأمین جانی ندارند... مأمورین تهدید می کنند سایر مدارس را به صورت فیضیه درمی آوریم، اینان با شعار شاه دوستی به مقدسات مذهبی توهین می کنند، شاه دوستی یعنی غارتگری، هتک اسلام، تجاوز به حقوق مسلمین، تجاوز به مراکز علم و دانش. شاه دوستی یعنی ضربه زدن به پیکر قرآن و اسلام، سوزاندن نشانه های اسلام... حضرات آقایان توجه دارند اصول اسلام در خطر است، قرآن و مذهب در خطر است. با این احتمال تقیه حرام است و اظهار حقایق واجب» (۳۰)امام در فرجام اعلامیه خود ضمن استیضاح نمودن اسدالله علم و ترسیم اقدامات غیرقانونی رژیم از زمان رفراندوم شاه تا فاجعه مدرسه فیضیه، فرمودند: «من اکنون قلب خود را برای سرنیزه های مأمورین شما حاضر کردم، ولی برای قبول زورگویی ها و خضوع در برابر جباری های شما حاضر نخواهم کرد. من به خواست خدا احکام خدا را در هر موقع مناسبی بیان خواهم کرد و تا قلم در دست دارم کارهای مخالف مصالح مملکت را برملا می کنم.» (۳۱)اگرچه سایر علما و مراجع با ادبیات مختلفی این فاجعه را محکوم کرده بودند، اما اعلامیه امام از اهمیت خاصی برخوردار بود و نفسی مسیحایی در جان انقلابیون بهت زده دمید. آیت الله گرامی می گوید: امام با صدور این اعلامیه به جو پرالتهاب آن روز خاتمه داد. وقتی ما اعلامیه امام را بر در و دیوار قم دیدیم، مبهوت این همه شجاعت و عظمت روحی ایشان شدیم. انگار که جان می گرفتیم. »(۳۲) خاطره حجت الاسلام علی حجتی کرمانی نیز در این باره جالب است:«وقتی فاجعه فیضیه واقع شد، در تمام اذهان این فکر به وجود آمد که دیگر نمی شود با دستگاه درافتاد، می زنند و می کشند. در چنین شرایطی بود که ناگهان اعلامیه تاریخی امام منتشر شد. وقتی این اعلامیه به دستمان رسید و آن را خواندم، هنوز تمام نکرده بودم که گریه ام گرفت و این، گریه شوق بود. احساس کردیم که دیگر دوران ذلت روحانیت تمام شده است و دوران عزت و آقایی فرارسیده است.»(۳۳) نقش آفرینی امام خمینی به عنوان رهبری هوشمند، شجاع و مدبر باعث گردید که به عنوان یکی از مراجع در بین مردم و رهبری انقلابی میان خواص مطرح شوند. می توان نتیجه گرفت که فاجعه حمله به فیضیه برخلاف شاه که تصور می کرد باعث سرکوبی روحانیت و قیام مردم می شود، عامل تثبیت تفکر سیاسی امام در جامعه شد.حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی معتقد است:« امام از حادثه حمله به فیضیه خیلی خوب استفاده کردند. آن چیزی که رژیم می خواست، درست برعکس شد. رژیم پیش خود فکر می کرد که مردم از روحانیت دست می کشند و کسی جرأت حرف زدن ندارد. همین جا بود که امام قدم پیش گذاشتند و شاه را مورد حمله قرار دادند.»(۳۴) در تقویم سیاسی سال ،۱۳۴۲ جریان دعوت علمای نجف از مراجع قم، حوادث پیرامون چهلم فاجعه مدرسه فیضیه، سربازگیری طلاب، تبعید امام و... وجود دارد که باید در جای خود به تفصیل بدانها پرداخت.

... و اما بیش از چهل سال از فاجعه مدرسه فیضیه می گذرد و این مدرسه اینک با تمام افتخار در روز شهادت رئیس مذهب جعفری امام صادق(ع)، میزبان سربازان آن حضرت است.

منابع:

۱- خاطرات آیت الله طاهری خرم آبادی

۲- زندگی نامه سیاسی امام خمینی ص ۳

۳- صحیفه نور ج ۱ ص ۱۳۷

۴- خاطرات حجت الاسلام فاکر

۵- صحیفه امام ج ۱ ص ۱۵۶

۶- بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی ج ۱ ص ۵۸

۷- اسناد انقلاب اسلامی ج ۲ ص ۵۶

۸- تاریخ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ج ۱ ص ۵۵۷

۹- نهضت روحانیون ایران/ علی دوانی

۱۰ - خاطرات ۱۵ خرداد. دفتر پنجم

۱۱- خاطرات آیت الله گرامی

۱۲- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ج ۲ ص ۱۷۵

۱۳- گفت وگوی نگارنده با فرزند آیت الله گلپایگانی

۱۴- خاطرات ۱۲ خرداد. دفتر پنجم ص ۲۶

۱۵- سایت مؤسسه تاریخ معاصر. گفت وگو با محمدجعفر هرندی

۱۶- همان

۱۷- خاطرات آیت الله گرامی

۱۸- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ص ۸۲

۱۹- همان

۲۰- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ص ۱۸۷

۲۱- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ص ۲۰۱

۲۲- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ج ۲ ص ۲۰۲

۲۳- بررسی تحلیلی از نهضت امام خمینی ج ۱ ص ۳۵۸

۲۴- خاطرات حجت الاسلام معادیخواه

۲۵- خاطرات آیت الله صالحی مازندرانی

۲۶- تاریخ ۱۵ خرداد ص ۱۹۹

۲۷- خاطرات حجت الاسلام مؤیدی

۲۸- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ص ۲۰۱

۲۹- خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی

ص ۲۵۴

۳۰- صحیفه امام ج ۱ ص ۱۷۷

۳۱- همان

۳۲- خاطرات آیت الله گرامی

۳۳- خاطرات حجت الاسلام حجتی کرمانی

۳۴- تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ص ۱۹۸

روزنامه همشهری