روایت‌هایی از پرواز بی‌فرود ایرباس 300/از تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی تا چلچله‌های کاغذی

پرواز مسافربری شماره ۶۵۵ شرکت هواپیمایی ایران ‌ایر با شناسه «IR655» از بندر عباس به مقصد دبی در ۱۲ تیر ۱۳۶۷ (۳ ژوئیه ۱۹۸۸ میلادی) در حرکت بود که با شلیک موشک هدایت شونده از ناو «یواس‌اس وینسنس» متعلق به نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا بر فراز خلیج فارس سرنگون شد و تمامی سرنشینان آن جان باختند. این سانحه از نظر میزان تلفات انسانی، هفتمین سانحه مرگبار هوایی تاریخ است. از این رویداد تاریخی کتاب زیادی به چاپ نرسیده و تنها آثار انگشت‌شماری را در این زمینه می‌توان یافت، شوربختانه برخی از این کتاب‌ها نیز به صورت گذرا و خلاصه به این حادثه تاریخی پرداخته‌اند. 

آن‌چه در پی می‌آید گزارشی کوتاه از کتابشناسی سقوط هواپیمای ایراباس ایران توسط ناوگان آمریکایی است.

• هاشمی رفسنجانی: کارنامه و خاطرات سال ۱۳۶۷ : پایان دفاع آغاز سازندگی
به اهتمام علیرضا هاشمی، تهران: دف‍ت‍ر ن‍ش‍ر م‍ع‍ارف‌ انقلاب‏‏، ‏۱۳۸9، 800ص، 150000 ریال. 

‬این کتاب هشتمین کتاب از مجموعه روزنوشت‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی است که در آن از رخدادهایی چون شرایط پذیرش آتش‌بس در جنگ، عملیات مرصاد، مسایل مربوط به قائم مقام رهبری و آیت‌الله منتظری، مذاکرات ژنو، اصلاح قانون اساسی و شورای بازنگری این قانون، مسایل بازسازی اقتصادی کشور پس از جنگ و استعفای نخست‌وزیر و ده‌ها رخداد مهم دیگر آمده است.

در آن زمان هاشمی، جانشین فرماندهی کل قوا و فرماندهی عالی جنگ را از طرف حضرت امام (ره) عهده دار بود و از طرفی ریاست مجلس را بر عهده داشت و از افراد حاضر و تاثیرگذار در مهم‌ترین تصمیم‌گیری‌های نظام به شمار می‌رفت، روایت او از رخدادها، حاوی مسایل و ناگفته‌هایی است که همانند سایر روزنوشت‌های وی، اطلاعات دست اولی را در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ انقلاب و جنگ قرار می‌دهد و بسیاری از ابهامات و پرسش‌های مطرح شده درباره‌ مقطع پایان جنگ را روشن می‌کند. 

• ت‍اری‍خ‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ج‍ن‍گ‌ ت‍ح‍م‍ی‍ل‍ی‌ ع‍راق‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌
ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ولای‍ت‍ی، ت‍ه‍ران‌‬‏: دف‍ت‍ر ن‍ش‍ر ف‍ره‍ن‍گ‌ اس‍لام‍ی‌‬‏، ۱۳۷۶، 502 ص. 

ولایتی در 11 فصل کتاب، چگونگی شکل‌گیری جنگ ایران و عراق و تصویب قطع‌نامه 598 و جریان عادی‌سازی روابط دو کشور را بررسی می‌کند. فصل نخست به ریشه‌ها و زمینه‌ها و دلایل آغاز جنگ اختصاص دارد. نویسنده در همین فصل از نبرد چالدران و قرارداد صلح زهاب و ادعاهای ارضی سخن می‌گوید و در فصل دوم، چگونگی اشغال و باز پس‌گیری خرمشهر بررسی می‌شود. فصل سوم و چهارم به تاثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی فتح خرمشهر و واکنش سازمان ملل متحد و جنبش عدم تعهد و کنفرانس اسلامی و اجلاس سران عرب و کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق تخصیص یافته است. در سه فصل بعدی از سیاست‌های آمریکا، شوروی، فرانسه و انگلستان، زمینه‌های صدور قطع‌نامه 598 و تحریم تسلیحاتی و اقدام نهایی برای آتش بس سخن به میان می‌آید. نویسنده در فصل هشتم درباره مذاکرات ژنو و ملاقات با دبیرکل سازمان ملل متحد در ژنو، در فصل نهم درباره تحریک دیپلماتیک دبیرکل، در فصل دهم در باب تبادل‌نامه بین روسای جمهوری دو کشور ایران و عراق و بالاخره در فصل یازدهم درباره اجرای قطع‌نامه 598 گفت و گو می‌کند. 

• مرکز طوفان: روایت شخصی از تروریسم و تراژدی
ویلیام راجرز
Rogers, Will C. III; Rogers, Sharon; Gregston, Gene (June 1992). Storm Center: A Personal Account of Tragedy & Terrorism'. Naval Institute Press. 

ویلیام راجرز در کتاب «مرکز طوفان» خاطرات دوران خدمتش در ارتش آمریکا را بازگو می‌کند از جمله این خاطرات، ‌حادثه سقوط هواپیمای ایرباس ایران توسط آمریکا است وی در این کتاب روایت شخصی از تروریسم و تراژدی را بیان می‌کند. راجرز که در سال 1991 از ارتش آمریکا بازنشسته شد در سال 1992، به همراه همسرش کتابی در این زمینه نوشت و به توجیه این اقدام پرداخت. 

• حقوق بین‌الملل هوایی
منصور جباری، تبریز: فروزش‏، ۱۳۸۹.‬‬‬

عناوین این کتاب مشتمل است بر کلیات، اصول و قواعد حاکم بر هوانوردی بین‌المللی، سازمان‌های حقوق هوایی، مسوولیت متصدیان حمل و نقل هوایی در برابر مسافر و کالا، خاطرات هواپیمایی، تاثیر قاچاق و استعمال مواد مخدر در امنیت هوانوردی، ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمایی غیرنظامی در حال پرواز.

در بخشی از این کتاب نویسنده درباره ادعاهای رسمی دولت آمریکا درباره این رویداد نوشته است: «نماینده ‌ایالات متحده در سازمان بین‌المللی هواپیمایی در جلسه فوق‌العاده شورای ایکائو گفته بود که در روزهای دوم و سوم ژوئیه منطقه خلیج فارس بسیار ناامن بود و کشتی‌های مختلفی از جمله یک کشتی پاکستانی و یک کشتی لیبریایی مورد حمله قرار گرفته بودند. در همان روز یک هواپیمای اف-۱۴ ایران از فرودگاه بندرعباس پرواز کرده بود و قصد حمله به کشتی آمریکایی را داشت. با توجه به اخطارهای مکرری که بی پاسخ مانده بود، فرمانده مزبور برای دفاع از کشتی خود در برابر خطر احتمالی دست به حمله زده بود.»

• چلچله‌های کاغذی
مجید پور‌ولی‌کلشتری، تهران: افراز، 1390، 88 صفحه. 

این کتاب درباره مهماندار پرواز ایرباس ایران است که از کودکی رویای پرواز را در سر می‌پروراند. 

• بیست سال پس از فاجعه
حبیب احمدزاده؛ مترجمان فتحعلی‌آشتیانی ...{و دیگران}، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر‏، ۱۳۸۷.

این اثر درباره نامه‌نگاری‌های «حبیب احمدزاده» با فرماندهان نظامی آمریکا در طول 10 سال نوشته شده است. بیست سال پس از فاجعه به دو زبان فارسی و انگلیسی در 290 صفحه چاپ و منتشر شده است. 

• عقب‌نشینی
فائزه امیرخانی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 300 صفحه. 

مضمون کتاب «عقب نشینی» به حمله ناو وینسنس آمریکایی در سال 1360 به هواپیمایی پرواز 655 ایرباس ایرانی اختصاص دارد. فائزه امیرخانی، ‌نویسنده تاکنون بیش از 7 عنوان کتاب برای گروه سنی کودک و نوجوان و بزرگسال نوشته است و در این کتاب روایت سرنگونی ایرباس ایرانی از سوی آمریکا را به گونه‌ای مستند بیان می‌کند.
 
• ایرباس - 300
به‌اهتمام:مناف یحیی‌پور؛ زیرنظر: شورای‌نویسندگان‌وشورای‌تولید - نشر تاریخ و فرهنگ - 96 صفحه - رقعی (شومیز) - چاپ 1 سال 1379 - 10500 نسخه - 9000 ریال. 

حمله موشکی آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در فضای هوایی خلیج فارس یکی از مهم‌ترین محورهای بحث این کتاب است. از جمله حوادث دیگر سال 1367 که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده عبارتند از پیام نوروزی امام خمینی (ره)، پیروزی‌های رزمندگان اسلام در جنگ تحمیلی، ادامه موشک باران شهرها، راه‌اندازی اولین هلی‌کوپتر ساخت کشور با نام «شباویز» انتخابات مجلس سوم، قبول قطعنامه 598 و پایان جنگ، عملیات مرصاد، المپیادهای علمی، تدوین آثار امام (ره)، بازسازی مناطق جنگ‌زده، المپیک، رویدادهای مهم ورزشی، ماجرای سلمان رشدی، سینمای ایران در سال 1367، کتاب سال 1367، تمبرهای تاریخی منتشر شده در سال 1367 و روزشمار حوادث این سال.