تلاش برای جایگزینی الفبای لاتین در زمان رضا شاه

شکی نیست که ناآرامی‌های افغانستان و شورش مردم ایران ، دولت را از تغییر الفبا به تقلید از ترکیه منصرف کرد. تریت از سفارت آمریکا در تهران در گزارش مورخ 18 اکتبر 1928 خود می‌نویسد: «به نظر می‌رسد ممدوح شوکت بیک و آقای تیمورتاش در مورد استفاده از الفبای لاتین در کشورهایشان، بسیار صحبت کرده‌اند. سفیرکبیر، که طبیعتاً از اجرای این ایده در کشورش بسیار هیجان‌زده بود، بی‌نهایت تلاش کرد تا نظر تیمورتاش را به این مسئله جلب کند که تغییر فوق برای ایران نیز ممکن و مطلوب خواهد بود. او گزارش می‌دهد که وزیر دربار کم و بیش تحت تأثیر قرار گرفت، ولی احساس می‌کرد برای برطرف کردن نیاز به برخی علایم و غیره، تعدادی از حروف روسی نیز می‌بایست وارد این الفبا شود؛ همانند کاری که ترک‌ها انجام داده‌اند.» 
در 9 دسامبر 1928 تریت می‌افزاید: «سفارت با علاقه بسیار موضوع تغییر الفبا و جایگزینی حروف لاتین را در ایران پیگیری می‌کند. اخیراً روزنامه‌ها به امکان تکرار تجربه ترکیه در ایران اشاره کردند، اما هنوز کسی این مسئله را با درک چندان بالا و دلگرم‌کننده بررسی نکرده است.
 با این وجود، سفیرکبیر ترکیه به من خبر داده است که وزیر دربار با قاطعیت اعلام کرد که به زودی در ایران نیز حروف لاتین به کار خواهد رفت.»  در 5 ژانویه 1929 تریت می‌افزاید: «اخیراً در روزنامه‌های تهران نمونه‌ای از الفبای جدید ترکی به چاپ رسید و در ارتباط با آن پیش‌بینی‌های خوش‌بینانه‌ای عنوان شد. آقای تیمورتاش در گفتگوی کوتاهی که با هم داشتیم، مدعی شد که استفاده از حروف لاتین در ایران فقط زمان می‌خواهد، ولی به هر حال، سیستم الفبایی ترکیه با قدری تغییرات در ایران استفاده خواهد شد.» 
ویلیامسن در گزارش 14 مه 1929 خود این موضوع را دنبال می‌کند: «احتراماً به پیوست رونوشتی از یک یادداشت دربارة جزوة آقای تقی‌زاده در حمایت از لاتین‌سازی الفبای ایران ارسال می‌گردد. با اینکه دولت ایران تا کنون هیچ اقدام قطعی در مدرن‌سازی نظام نوشتاری صورت نداده‌ است، ولی می‌توان حدس زد که این مرحله از غربی‌سازی همواره مدنظر رهبران ترقی‌خواه ایرانی بوده است. بروشور آقای تقی‌زاده ظاهراً گام اول برای آشناسازی افکار عمومی با این تغییر است.» توضیحات ابتدایی این یادداشت تحت عنوان «دربارة لاتین‌سازی الفبای فارسی» توسط علی پاشا صالح، مترجم سفارت آمریکا، نوشته شده است: «در جزوه‌ای به قلم آقای تقی‌زاده، استاندار فعلی خراسان، که در آبان 1307 (اکتبر- نوامبر 1928) تحت عنوان «مقدمه آموزش عمومی یا فصل آغازین تمدن‌»، توسط کتابخانه تهران منتشر شد، آقای تقی‌زاده همان ایده‌ای را مطرح می‌سازد که چند سال پیش در نشریه کاوه در برلین دربارة لزوم پذیرش کامل و بدون قید و شرط تمدن غرب توسط ایرانی‌ها منتشر شده بود. او هیچ اعتراضی ندارد که همچنان برخی از سنن واقعاً ملی بی‌ضرر حفظ شود، مثلاً جشن نوروز یا سپری کردن روزهای تابستان در زیرزمین‌ها و صبح کردن شب‌های آن روی پشت بام‌ها بنا بر اقتضائات اقلیمی کشور.
با این حال او روش ژاپنی‌ها را برای پذیرش و هضم موارد اساسی تمدن مدرن، که در عین حال سنت‌های تاریخی ملی‌شان را نیز حفظ می‌کنند، بر ترک‌ها ترجیح می‌دهد. آقای تقی‌زاده یکی از ایراد‌های الفبای عربی را نداشتن حروفی برای نشان دادن حروف صدادار می‌داند... او پیشنهاد می‌کند که شکلی اصلاح شده و کامل از الفبای لاتین که شامل 40 حرف باشد انتخاب شود. 31 حرف اصلی که نشانگر اصوات طبیعی فارسی شده و در چهار سال اول ابتدایی تعلیم داده شوند. نُه حرف دیگر به منظور نشان دادن حروف بیگانه، به ویژه عربی، در سطوح بالاتر آموزش داده خواهند شد.
به منظور جلوگیری از خطر رکود تحصیلی که در نتیجة پذیرش فوری و بی‌مقدمه الفبای لاتین به وجود خواهد آمد، او روند تکامل تدریجی ولی پیوسته‌ای را پیشنهاد می‌کند که حداقل 20 سال زمان می‌طلبد... آقای تقی‌زاده همچنین پیشنهاد کرده است که برخی کلمات بیگانه را که در دایره واژگان فارسی یافت نمی‌شود نیز وارد این مجموعه کنیم... آقای تقی‌زاده در پایان جزوه‌اش مقامات را از تقلید بیجا از شیوة عجولانه ترک‌ها در استفاده از حروف لاتین نهی کرده است.» 
با فرا رسیدن تابستان 1929 طرح‌های تغییر الفبا به طور کامل کنار گذاشته شد. ویلیامسن در گزارش 20 سپتامبر 1929 خود می‌نویسد: «احتراماً به پیوست ترجمه مقاله‌ای از دکتر آرتور کریستنسن در مورد پیشنهاد تغییر الفبای فارسی به لاتین برایتان ارسال می‌گردد. نویسنده در این مقاله اندیشمندانه محاسن و معایب چنین تغییری را متذکر می‌شود، و بر مشکلاتی دست می‌گذارد که نهاد مسئول انجام این کار با آن مواجه خواهند شد. بنا به نوشته دکتر کریستنسن، معایب چنین کاری بیشتر ماهیت فرهنگی دارند؛ دین و فرهنگ سنتی ایران عنصری ذاتی در ادبیات این کشور هستند که با الفبای عربی نوشته شده است؛ تغییر الفبا سنت مذکور را نابود خواهد کرد. سفارت تا کنون متوجه هیچگونه حرکتی برای لاتین‌سازی الفبای فارسی نشده است. با این حال، کلاً پیداست که برنامه اصلاحات رژیم فعلی شامل مدرن‌سازی زبان نیز هست، و گمان می‌رود که در نهایت حروف عربی کنار گذاشته شوند.»

1. . گزارش تریت، شماره 697، 891.00/1456، مورخ 18 اکتبر 1928.
2. . گزارش تریت، شماره 723، 891.00/1456، مورخ 9 دسامبر 1928.
3. . گزارش تریت، شماره 736، 891.4051/9، مورخ ژانویه 1929.
4. . گزارش ویلیامسن و ضمیمه، شماره 826، 891.402/6، مورخ 14 می 1929.
5. . گزارش ویلیامسن و ضمیمه، شماره 938، 891.402/7، مورخ 20 سپتامبر 1929.